####################################################
MUKTABODHA INDOLOGICAL RESEARCH INSTITUTE
Use of this material (e-texts) is covered by Creative Commons license BY-NC 4.0
Catalog number: M00359
Uniform title: nāṭyaśāstram Vol. 1
Main title: nāṭyaśaāstram with the commentary of Abhinavagupta ch. 1 - 7
Commentator : abhinavagupta
Editor : M. Ramakrishna Kavi
Editor : K. S. Ramaswami Shastri

Description: 
Gaekwads Oriental Series no. 36
edited by M. Ramakrishna Kavi
second revised edition by K. S. Ramaswami Shastri


Notes: 
Data entered by the staff of Muktabodha under the supervision of Mark S. G. Dyczkowski.

Revision 0: Oct. 2, 2016

Publisher : Oriental Institute
Publication year : 1956
Publication city : Baroda
Publication country : India
####################################################



श्रीरस्तु |

भरतमुनिप्रणीतं

नाट्यशास्त्रम् |

प्रथमोऽध्यायः |

प्रणम्य शिरसा देवौ पितामहमहेश्वरौ |
नाट्यशास्त्रं प्रवक्ष्यामि ब्रह्मणा यदुदाहृतम् || १ ||

अभिनवभारती |

श्रीमदभिनवगुप्तविरचिता विवृतिः |

यस्तन्मयान्हृदयसंवदनक्रमेण
द्राक्चित्रशक्तिगणभूमिविभागभागी |
हर्षोल्लसत्परविकारजुषः करोति
वन्देतमां तमहमिन्दुकलावतंसम् || १ ||

षड्विंश(षट्त्रिंश)कात्मकजगद्गगनावभास-
संविन्मरीचिचयचुम्बितबिम्बशोभम् |
षट्त्रिंशकं भरतसूत्रमिदं विवृणव-
न्वन्दे शिवं श्रुतितदर्थविवेकि धाम || २ ||

विश्वबीजप्ररोहार्थं मूलाधारतया स्थितम् |
धर्तृशक्तिमयं वन्दे धरणीरूपमीश्वरम् || ३ ||

सद्विप्रतोतवदनोदितनाट्यवेद-
तत्त्वार्थमर्थिजनवाञ्छितसिद्धिहेतोः |
माहेश्वराभिनवगुप्तपदप्रतिष्ठः
संक्षिप्तवृत्तिविधिना विशदीकरोति ||

प्. २)

उपादेयस्य सम्पाठस्तदन्यस्य प्रतीकनम् |
स्फुटव्याख्या विरोधानां परिहारः सुपूर्णता || ५ ||

लक्ष्यानुसरणं श्लिष्टवक्तव्यांशविवेचनम् |
सङ्गतिः पौनरुक्त्यानां समाधानसमाकुलम् || ६ ||

सङ्ग्रहश्चेत्ययं व्याख्याप्रकारोऽत्र समाश्रितः ||

भरतमुनिरुचितदेवतानमस्कारपूर्वकमभिधेयगुणीभावेन प्रयोजनं 
मुख्यया वृत्त्या प्रतिजानानो विशेषणद्वारेण 
गुरुपर्वक्रममर्थाक्षिप्ततया चाभिधेयप्रयोजनतत्सम्बन्धान्दर्शयति - 
प्रणम्येत्यादिना -

पितामहोऽत्र न पितुः पिता महेश्वरश्च न राजादिरिति देवशब्दः | एतच्च 
नाशङ्कनीयं प्रसिद्धेः | एको विजिगीषुर्नाट्यप्रवर्तीयेतेति देवः | 
भगवांस्त्वानन्दनिर्भरतया क्रीडाशीलः सन्ध्यादौ नृत्यतीति नाट्ये 
तदुपस्कारिणि च नृत्ते तदुपज्ञं प्रवृत्तिरिति तावेवात्राधिदैवतं गुरु चेति 
नमस्कार्यौ | लक्ष्मीपतिस्तु यद्यपि वृत्तीनां निर्माता तथापि 
पितामहादिवदसौ स्वकर्तव्यमात्रनिष्ठस्तथाचरन्नात्र नाट्ये 
लोकवदुपजीवित इति गुरुत्वाभावान्न नमस्कृतः | (इत्ये)तदपि 
नमस्कारहेतुनिरूपणस्यानुचितत्वादसत् |

तस्मात्प्रणमनं प्रह्वीभावः कायेन वाचा मनसा च | आद्यः शिरसेति 
दर्शितः | द्वितीयो देवावित्यनेन | प्रणम्यस्य निरुपपदनामग्रहणानौचित्यात् 
| तेन प्रथमं देवावित्युक्तम् | अभिनेयप्राधान्याचाङ्गिकः शिरसेति | 
वाचिकश्च देवावित्यादिना वाक्याभिनयो दर्शितः | लोकसिद्धो ह्ययमभिनयो 
न च नाट्यधर्मिरूपः | चतुर इव भुजादावूर्ध्वादिभिन्न इत्यभिनेयोऽपि 
प्रदर्शनीय एव | मानसी तु प्रह्वता वाक्कायव्यापारगम्येति नासौ 
पृथगुक्ता | पितामहमहेश्वराविति क्रमः छेकानुप्रासार्थः | 
सालङ्कारस्य च वाक्याभिनयतां दर्शयितुम् | सालङ्कारस्य 
देवतापरितोषहेतुत्वं च 

प्. ३)

दर्शयितुम् | पितामहमहेश्वरावित्यनेन देवयोर्लोकहितैषित्वमुक्तम् | 
नाट्यशास्त्रमिति |

नाट्यस्य नटवृत्तस्य शास्त्रं शासनोपायं ग्रन्थं प्रवक्ष्यामीति |

नैतदित्यन्ये | नाट्यवेदः नाट्यशास्त्रम् इति हि पर्यायौ | तत्र 
नाट्यशास्त्रशब्देन चेदिह ग्रन्थः तद्ग्रन्थस्येदानीं करणम् | न तु 
प्रवचनम् | तद्धि व्याख्यानरूपं करणाद्भिन्नं कठेन प्रोक्तमिति यथा | 
ग्रन्थस्य च नाट्यवेदत्वे उत्पत्त्यादिपञ्चकस्य 
तद्गतस्यान्यग्रन्थसाधारण्यात् प्रश्नासङ्गतिः | उत्तरग्रन्थस्य 
चानुपपत्तिः - दृश्यं श्रव्यं च यद्भवेत् (१-११) जग्राह पाठ्यमृग्वेदात् 
(१-७) इत्यादेर्ग्रन्थं प्रत्यसङ्गत्वत्वात् | तस्मान्नाट्यं च तच्छास्त्रञ्च | 
व्युत्पत्तिप्रदत्वात् | तत् प्रवक्ष्यामि व्याख्यास्ये | नाट्याख्यं वेदं लक्षणतो 
निरूपयिष्य इत्यर्थः |

एतदप्यमनोरमम् | शब्दात्मताव्यतिरेकेण प्रवचनायोगात् | नाट्यस्य 
चाशब्दात्मकत्वात् | निरूपणमात्रे च प्रवचने ग्रन्थस्यापि प्रवचनोपपत्तेः 
| नाट्यस्य च प्रोच्यमानतयैवालाक्षणिकबाह्यस्वरूपनिरासलाभे 
शास्त्रशब्दानर्थक्यप्रसङ्गात् | य इमं शृणुयात्प्रोक्तं नाट्यवेदम् इति 
शास्त्रान्ते यद्वक्ष्यते तस्यासङ्गत्यापत्तेः | शब्दविषयतातिरेकेण 
शृणुयादित्यस्यावाचकत्वात् |

तस्मादित्थमेतदिति मद्गुरवः | सकलहितकरणप्रवृत्त 
उत्साहसम्पदोपेतस्तदभिवृद्धये तत्प्रत्यूहापसिसारयिषया 
स्वविज्ञानक्रमोपारूढगुरुरूपब्रह्मसर्वाधिपतिपरमेश्वरविषयां 
स्मृतयुत्सुक्यधृतिमत्यादिलक्षणां व्यभिचारसरणिं 
बाह्यकरणीयविषयं च जडतावहित्थप्रभृतिभावगणं पुरस्सरीकृत्य 
धर्मवीरानुप्रविष्टस्तदुचिताङ्गिकवाचिकानुभाव प्रकटनपूर्वं 
स्वप्रवृत्तिप्रयोजनमेव निरूपयति | प्रयोजनस्यैव प्रवर्तकत्वात् | यदाहुः - 
यमर्थमधिकृत्य प्रवर्तते तत्प्रयोजनम् (न्या. सु. १-१-२४) इति |

तत्र नाट्यं नाम लौकिकपदार्थव्यतिरिक्तं 
तदनुकारप्रतिबिम्बालेख्यसादृश्यारोपाध्यवसायोत्प्रेक्षास्वप्नमायेन्द्रज
अलादिविलक्षणं तद्ग्राहकस्य 
सम्यग्ज्ञानभ्रान्तिसंशयानवधारणानध्यवसायविज्ञानभिन्नवृत्तान्
तास्वादनरूपसंवेदनसंवेद्यं वस्तु रसस्वभावमिति वक्ष्यामः | तस्य 
शास्त्रं शासनं बाह्यभाण्डनाट्यादिवैलक्षण्येन 
सम्यक्तत्स्वरूपावगमोपायं प्रकर्षेण 
परब्रह्मशिष्योदीरितानुपयोगिविकासत्वावधानेन (विकासावधूननेन?)

प्. ४)

वक्ष्यामि | यद्वक्ष्यति -

य इमं शृणुयात्प्रोक्तं नाट्यवेदं स्वयम्भुवा |
कुर्यात्प्रयोगं यश्चैनं तथाऽधीयीत वा नरः ||

या गतिर्वेदविदुषां या गतिर्यज्ञवेदिनाम् |
या गतिर्दानशीलानां तां गतिं प्राप्नुयात्तु सः || इति ||
						(...... ग्रन्थपातः ?) (ना. शा. अ. ३६)

एतेन कामजो दशको गणः (मनु. ७-४७) इति वर्जनीयत्वेन नाट्यस्यानुपादेयतेति 
यत्केचिदाशशङ्किरे तदयुक्तीकृतम् | याज्ञवल्क्यस्मृतिपुराणादौ चास्य 
प्रशंसाभूयस्त्वश्रवणात् | न चागमादृते धर्मोऽनुमानगम्य इति 
न्यायात् |

एतत्तु वृथैवास्थानभीरून्प्रति शङ्काशमनार्थमभिधीयते नाम | तथा 
हि - नटानातावदेतत्स्वधर्माम्नायरूपतयाऽनुष्ठेयमेव | न 
चास्माकं तच्चेष्टितं विचार्यम् | सोमक्रयोपदेशिनो विधिवाक्यस्य न 
तद्विक्रेष्यद्ब्राह्मणान्तरगतकृत्याकृत्यविचारणोद्योगो युक्तः | न 
चाप्यस्योपदिश्यते गायेन्नृत्येत् इति | किन्तु 
प्रथमनाट्यावसरक्रमप्रवृत्तविरिञ्चवचनप्रवर्तकभरतमुनिशासनानु
वर्तिशिष्यपरमपरापरिचयागताद्यतनकालावधिमहानटजनस्वकप्रवृत्तिवि
शेषोपदेशपरम् | अत एव तद्गतसिद्धिसंपत्तिसदुपायोपदेशनपरमिदं 
शास्त्रमिति |

नटस्य तावन्नानेन किञ्चिदुपदिश्यते तं प्रत्युपकारादृते | कवेरपि 
स्वहृदयायतन - 
सततोदितप्रतिभाभिधानपरवाग्देवतानुग्रहोत्थितविचित्रापूर्वार्थनिर्माणऽऽ
सक्तिशालिनः प्रजापतेरिव कामजनितजगतः | परं प्रत्याशङ्का यदि 
परमत्रावशिष्यते व्युत्पाद्यो वराकः | तस्यापि तु नेह 
गायेन्नृत्येद्वादयेत्तन्निरतो वा भवेत् इत्युपदेशः क्रियते | अपि तु स्वरसत एव 
तावन्मनोज्ञविषयास्वादप्रवृत्तस्यात एव 
वेदशास्त्रपुराणादिभीरुहृदयस्य तन्मनोज्ञवस्तुमध्ये तादृगिदं 
वस्त्वनुप्रवेशितं यद्बलादेव पुमर्थोपायावगतिं करोतीति वक्ष्यामः | 
उत्पत्त्यादिप्रश्नास्तु ये भविष्यन्ति ते नाट्याख्यवेदविषयाः | न तु 
नाट्यवेदशास्त्रविषयाः | यतो नाट्यवेदः कथं ब्रह्मन् (ना. शा. १-४) 
इत्यत्र नाट्यमेव वेद इति व्याख्यास्यामः |

एतच्च नाट्यवेदशास्त्रं ब्रह्मणोदाहृतं मह्यमुक्तम् | यद्वक्ष्यते - 
आज्ञापितो 

प्. ५)

समाप्तजप्यं व्रतिनं स्वसुतैः परिवारितम् |
अनध्याये कदाचित्तु भरतं नाट्यकोविदम् || २ ||

मुनयः पर्युपास्यैनमात्रेयप्रमुखाः पुरा |
पप्रच्छुस्ते महात्मानो नियतेन्द्रियबुद्धयः || ३ ||

विदित्वाऽहं नाड्यवेदं पितामहात् | पुत्रानध्यापयामास (ना. शा. १-२५) 
इति | अत्र तु नाट्यस्य वेदः शास्त्रमिति समासः | अन्यथाऽध्यापनासम्भवात् | 
तेन ब्रह्मप्रोक्तमेव मया यथापरिपाटि निरूप्यत इति यावत् |

नाट्यं च ब्रह्मणोद्धृत्योद्धृत्य वेदङ्गान्याहृतमिति तद्विषयं 
शास्त्रमप्युदाहृतमित्युक्तम् | यदि हि नाट्यस्य वेदनं सत्तालाभो विचारस्य 
यत्र तन्नाट्यवेदशब्देन नाट्याश्रयरूपं दशरूपकमित्युच्यते - 
यद्वक्ष्यति इतिहासो मया दृष्टः इति (ना. शा- १-१९) | अत्र पक्षे 
ब्रह्मणोदाहृतं र्पदर्शितोदाहरणं कृतनिदर्शनमित्यर्थः |

अन्ये तु नटनीयमनुकरणं दशरूपकमेव नाट्यम् | तस्येदं शास्त्रम् | 
दशरूपकलक्षणमेव हीदम् | एवं दशरूपकं कविना कार्यम् | एव च 
नटनीयमिति ग्रन्थतात्पर्यात् | रसादीनां पदार्थानां तत्रैव पर्यवसानात् 
| तच्च ब्रह्मणोदाहृतं कृतनिदर्शनम् |

अन्ये तु ब्रह्मणा वेदाख्येन भगवता शब्दराशिनोदाहृतं निरूपितं 
त्याज्यानुष्ठेयरूपमायदागच्छत् व्युत्पाद्यतया स्वीकुर्वन्नाट्यशास्त्रं 
प्रवक्ष्यामीति प्रयोजनमनेनैव स्वीकृतमित्याहुः |

भट्टनायकस्तु ब्रह्मणा परमात्मना 
यदुदाहृतमविद्याविरचितनिस्सारभेदग्रहे यदुदाहरणीकृतं नाट्यं 
तद्वक्ष्यामि | यथा हि कल्पनामात्रसारं तत एवान - वस्थितैकरूपं 
क्षणेन कल्पनाशतसहस्त्रसहं स्वप्नादिविलक्षणमपि सुष्ठुतरां 
हृदयग्रहनिदानमत्यक्तस्वालम्बनब्रह्मकल्पनटोपरचितं 
रामरावणादिचेष्टितमसत्यं कुतोऽप्यभूताद्भुतवृत्त्या भाति | तथा 
भासमानमपि च पुमर्थोपायतामेति | तथा तादृगेव 
विश्वमिदमसत्यनामरूपप्रपञ्चात्मकमथ च श्रवणमननादिवशेन 
परमपुमर्थप्रापकमिति लोकोत्तरपरमपुरुषार्थसूचकेन 
शान्तरसोपक्षेपोऽयं भविष्यति |

स्वं स्वं निमित्तमादाय शान्तादुत्पद्यते रसः | इति || (ना. शा. ६) तदनेन 
पारमार्थिकं प्रयोजनमुक्तम् | इति व्याख्यानं हृदयदर्पणे पर्यग्रहीत् | 
यदाह -

प्. ६)

योऽयं भगवता सम्यग्ग्रथितो वेदसम्मितः |
नाट्यवेदः कथं ब्रह्मन्नुत्पन्नः कस्य वा कृते || ४ ||

कत्यङ्गः किंप्रमाणश्च प्रयोगश्चास्य कीदृशः |
सर्वमेतद्यथातत्त्वं भगवन्वक्तुमर्हसि || ५ ||

नमस्त्रैलोक्यनिर्माणकवये शम्भवे यतः |
प्रतिक्षणं जगन्नाट्यप्रयोगरसिको जनः || इति ||

एवं नाट्यशास्त्रप्रवचनं प्रयोजनमुक्तम् | तत्प्रयोजनन्तु दर्शितमेव | 
अभिधेयश्च नाट्यवेदः | व्युत्पाद्यव्युत्पादकभावलक्ष्णश्च सम्बन्धः | 
यच्च शास्त्रं यो जिज्ञासते स तावत्तदवसरे तच्छास्त्रप्रणेतरि प्रसिद्धे 
सिद्धवदेव प्रामाण्यमभिमन्यत इति तद्वचनोक्ताय 
सम्बन्धाभिधेयप्रयोजनाय तदैव निर्विशङ्कः प्रवर्तते | 
परस्त्वधिगतसकलशास्त्रार्थो बहुमन्यते न वेति तदिदमन्यत् | प्रथमं 
तावत्प्रवृत्तमादिवाक्यं प्रयुक्तमेवेति स्वानुभवप्रसिद्धम् | 
तेनार्थसंशयतर्ककौतुकज(न)नादिवाक्यं प्रवर्तकमिति किमनेन |

अत्र मुनिः सकललोकहितकरणप्रवृत्तोत्साहसंपदुपेतो 
धर्मपीठानुप्रविष्टस्तदुचिताङ्गिकवाचिकानुभावप्रकटनपुरस्सरं 
स्वप्रवृत्तिप्रयोजनमेव निरूपितवान् | अस्य च पितामहमहेश्वरौ प्रति 
स्मृत्यौत्सुक्यधृतिमत्त्यादयो व्यभिचारिभावाः प्रतीयन्ते |

अथ मुनिरात्मानमेव परत्वेन कल्पयन्ब्रह्मणा यदुदाहृतमित्येतदेव 
पुराकल्पप्रदर्शनेन निश्चाययति - समाप्तजप्यमित्यादिना श्लोकद्वयेन | 
अनुरागित्वं नाट्यवेदयोग्यता नाट्यस्यादुष्टता विनोदहेतुता सुज्ञानत्वं 
प्रश्नावसरलाभयोगः प्रसिद्धत्वं चाचार्ययोग्यता 
शिष्टप्रामाणिकत्वं नियमपूर्वशास्त्रग्रहण 
प्रसिद्धादरणानुमेयोपादेयत्वप्रकटनमनिदम्प्राथम्यप्रवृत्तता 
शिष्याणामूहापोहपाटवं ग्रहणयोग्यता चेति क्रमेण पदानां 
तात्पर्यमपुनरुक्तम् | (२-३)

किं पप्रच्छुरिति दर्शयति - योऽयमिति | भगवता तत्रभवता गुरुणेति 
भरतमुनिरेवैवमुक्तः | तेन भरतमुनिना यो ग्रथितः 
सुन्दरतमवस्तुसमाहरणयोजनया गुम्फितः कोऽप्ययं वस्तुविशेषः स 
तावत्प्रयोगसमयेऽस्माभिर्दृष्त इति प्रत्यक्षत्वेन अयमिति परामर्शः | 
अविदितान्तस्सारतया चास्माकं प्रत्यक्षोऽप्यप्रत्यक्षकल्प इति 
यच्छब्देनानिर्वाच्यविशेषत्वमुक्तम् | अत एव न तच्छब्दसङ्गतिरत्र मृग्यते 
यथा यत्किञ्चिद्वदतीति | स चायं परीक्षणीयतत्त्वो यतो वेदैः सम्मितः 
तुल्यः |

प्. ७)

तथा हि - धीरोदात्तधीरललितधीरोद्धतधीरप्रशान्तानां 
पूर्णोपायप्रवृत्तत्वेन नायकानामतादृगुपायाश्रयेऽन् प्रतिनायकानां 
च चरितं सफलत्वाफलत्वेन साक्षात्क्रियमाणं वीराद्भुताभ्यां 
वीरशृङ्गारहास्यैः वीररौद्रभयानककरुणैः वीरबीभत्सशान्तैश्च 
प्रतिनायकगतरसान्तरसान्तरतया 
सातिशयचमत्कारगोचरीभूतैर्हृदयानुप्रवेशं 
विदधद्धर्मादिचतुष्कोपायोपादेयधियमधर्मादिभ्यश्च निवृत्तिं 
निर्विशङ्कं विधत्त इत्यस्माकमधिगतश्रुतितत्त्वानामपि 
प्रत्यक्षसिद्धमेवैतत् | प्रसिद्धा चास्य नाट्यवेदसंज्ञा | अत 
एवोपदेशहेतुत्त्वाद्वेदः | एवं च जिज्ञास्यतत्त्व एवायम् |

स कथमुत्पन्नः | केन प्रकारेणोत्पन्नः | तत्प्रयोजनस्य वेदेभ्य एव सिद्धेः | 
उत्पन्न इति यदि पूर्वमेव वेदवद(नादिपदा?)र्थः स्यात्तत्कथं नामायं 
पर्यनुयुज्येत | श्रुतिचतुष्टयवदेवेत्यर्थः | अथ यस्य वेदेभ्यो नोपदेशः 
सिद्धः स कस्तादृगित्याह - कस्याधिकारिणः | कृते प्रयोजनकरणाय | किं 
वेदाधिकृत एवात्राधिकारी उत तदन्योऽपीत्यधिकारिविषयोऽयं प्रश्नः | 
पूर्वस्तु सिद्धसाध्यतया निष्प्रयोजनत्वेनाक्षेपोऽयं प्रश्नः | कत्यङ्ग इति | 
यद्यस्य सुबहून्यङ्गानि तद्दुरवधारतयाऽशक्यनिर्णयः | तथा 
परिदृश्यमानगीतातोद्याभिनयादिमध्ये कत्यस्याङ्गानि | किञ्च 
तदङ्गिरूपमुताङ्गसमुदायमात्रं नाट्यमिति तृतीयः प्रश्नः |

किं प्रमाणश्चेति | ननु प्रत्यक्षप्रमाणसिद्धत्वं तावन्नाट्यस्य | 
यद्वक्ष्यति - दृश्यं श्रव्यं च यत् (ना. शा. १-११) इति | 
श्रेयःप्राप्त्युपायज्ञापकत्वमपि मुनीनां स्वसंवेदनसिद्धम् | अन्यथा 
तु विचार्यत्वमेवास्य न स्यादित्युक्तम् | तत्कोऽयं प्रश्नः | सत्यम् | किन्तु 
अङ्गविषयोऽयं प्रश्नः | किं प्रमाणः किं प्रमाणाङ्ग इति यावत् | 
यान्यङ्गानि कानिचित्तानि यदि विज्ञेयानि केन प्रमाणेन किमङ्गं ज्ञायते | 
तथा केन प्रमाणेनाङ्गाङ्गिभावनियमोऽत्र ज्ञेयः | प्रमाणमत्र 
निश्चयजनकम् |

अन्ये तु नाट्यगतानां रूपकादीनां पाठ्याभिनयरसगीतानां च किं 
प्रमाणं का सङ्ख्येति विभागविषयोऽयं प्रश्न इत्याचक्षते |

अस्येति नाट्यस्य | कीड्र्क्प्रयोगः | यदि युगपदङ्गानि प्रयुज्यन्ते 
तद्भिन्नाक्षग्राह्येषु युगपत्संवेदनाभावात् कथमेकं नाट्यमिति 
प्रतिपत्तिः | क्रमप्रयोगेऽपि नि(न)तराम् | तस्मात्कथं प्रयोग इति | तथा किं 
नियतेनैवाङ्गाङ्गिभावेन प्रयोग उतानियतेनेति नाट्याङ्गप्रयोगद्वारेण 
सामान्याभिनयचित्राभिनयनाटकादिरूपकवैचित्र्यविषयः प्रश्नः 

प्. ८)

तेषां तु वचनं श्रुत्वा मुनीनां भरतो मुनिः |
प्रत्युवाच ततो वाक्यं नाट्यवेदकथां प्रति || ६ ||

भवद्भिः शुचिभिर्भूत्वा तथाऽवहितमानसैः |
श्रूयतां नाट्यवेदस्य सम्भवो ब्रह्मनिर्मितः || ७ ||

पञ्चमः | एवं प्रश्नपञ्चकात् कविप्रयोक्त्रोरुपदेशपरं शास्त्रमिति 
लक्ष्यते | तेन यदाह तस्मात्कर्तुर्द्रष्टुः प्रयोक्तुरुपदेशपरमिदं शास्त्रम् 
इति तत्र द्रष्टुरित्यसत् | न ह्यनेन सामाजिको विनीयते | अयोग्यत्वात् | 
श्रुतिस्मृतीतिहासादिष्विवात्रापि न च तदुपदेशोऽत्र श्रूयते | द्रष्टा तु यदि 
प्रेक्षाप्रवर्तक उच्यते तदा तस्यापि न प्रबन्धेनोपदेशः | अपि तु क्वचिदेव 
नर्तकोऽर्थपतिर्वा इत्यादौ | एवं चोपदेश्यत्वे स्थपतिमालाकारप्रभृति 
विश्वमपीहोपदेश्यं स्यादित्यलमनेन |

यथातत्त्वमिति | नात्र क्रमं प्रति भरोऽस्माकम् | नापीयत्तां प्रति | अज्ञा हि 
वयमत्र प्रष्टारः | अत एवोपेयपरत्वेनैव मुख्यतया प्रश्नो यथा बालक 
आह - दुःखं मे शमय इति | तज्ज्ञस्तूपायं प्रश्नयति कुतोऽन्नं लभ्यत 
इति | तेनोपेयमुखेन प्रवृत्तमिदं 
शास्त्रमुत्तरदानोपनतवस्त्वन्तरोपेयप्रश्नक्रमेण 
तदुपेयोपायादिप्रबन्धेन स्थितमिति मन्तव्यम् | तेन यादृशा क्रमेण 
रूपणयोग्यं तथाप्यप्र(थाऽप्र)श्नितमपि यदि किञ्चिदस्ति तदपि सयमेव 
निरूपयेति | तत्त्वानतिक्रमेण तत्त्वयोग्यं तत्त्वं च निरूपणीयम् | एतदिति | 
लक्षणपरीक्षापर्यन्तमेतत् | (४-५)

यदि त एवं पप्रच्छुः भरतमुनिः किमकार्षीदित्याह - तेषां त्विति | 
तुरवधारणे | श्रेत्वैव न तु विलम्ब्येति | पौर्वकाल्यमात्रे क्ताल्यपोर्विधानात् | 
तत इति | यतः स तत्त्वविन्मुनिः ते च तदुपदेशयोग्याः तस्माद्धेतोः | 
कथाग्रहणं यथातत्त्वमित्येतस्यैवार्थं स्फुटीकरोति |

यत्तु प्रयोगप्रश्ने प्रत्यक्षेण प्रयोगप्रकटनमुत्तरं स्यादित्याशङ्कां 
परिहर्तुं कथाग्रहणमिति तत्त्वसत् | वक्तुमर्हसीत्युक्ते तस्याः कोऽवसरः | 
एवं भरतमुनिः परवदात्मानं प्रकल्प्येयन्तं ग्रन्थमभिहितवान् | अन्ये 
त्वियन्तं ग्रन्थं कश्चिच्छिष्यो व्यरीरचत् | तत्र ब्रह्मणेति भरतमुनिः 
प्रथमश्लोके निर्दिष्टः | कथं ब्रह्मन्नुत्पन्न इत्येतदेवमेकवाक्यत्वेन 
निर्वहति | तदनन्तरन्तु भवद्भिः शुछिरित्यादिर्भरतमुनिरचितो ग्रन्थः | 
मध्येऽत्र 

प्. ९)

पूर्वं कृतयुगे विप्रा वृत्ते स्वायम्भुवेऽन्तरे |
त्रेतायुगेऽथ सम्प्राप्ते मनोर्वैवस्वतस्य तु || ८ ||

ग्राम्यधर्मप्रवृत्ते तु कामलोभवशं गते |
ईर्ष्याक्रोधादिसंमूढे लोके सुखितदुःखिते || ९ ||

षट्त्रिंशदध्याययां यानि प्रश्नप्रतिवचनयोजनवचनानि तानि 
तच्छिष्यवचनान्येवेत्याहुः |

तच्चासत् | एकस्य ग्रन्थस्यानेकवक्तृवचनसन्दर्भत्वे प्रमाणाभावात् | 
स्वपरव्यवहारेण पूर्वपक्षोत्तरपक्षादीनां 
श्रुतिस्मृतिव्याकरणतर्कादिशास्त्रेष्वेकविरचितेष्वपि दर्शनात् |

एतेन सदाशिवब्रह्मभरतमतत्रयविवेचनेन ब्रह्ममतसारताप्रतिपादनाय 
मतत्रयीसारासारविवेचनं तद्ग्रन्थखण्डप्रक्षेपेण विहितमिदं शास्त्रम् 
न तु मुनिविरचितमिति यदाहुर्नास्तिकधुर्योपाध्यायास्तत्प्रत्युक्तम् | 
सर्वानपह्नवनीयाबाधितशब्दलोकप्रसिद्धिविरोद्धाच्च |

अत्र केचिदाहुः - प्रश्नपञ्चकमत्रैवाध्याये तावन्निर्णीयते | उद्देशस्थित्या 
तद्विभागलक्षणपरीक्षापराणि चाध्यायान्तराणीति | अन्ये त्वाहुः 
पञ्चभिरध्यायैः पूर्वरङ्गविधानपर्यन्तैः प्रश्नद्वयं निर्णीतम् | 
सामान्याभिनयचित्राभिनयान्तैः शिष्टैस्तु प्रश्नत्रयमिति |

वयं तु ब्रूमः - नात्र क्रमः कश्चित् | अपि तु यथावसरं 
महावाक्यात्मना षट्सहस्रीरूपेण प्रधानतया 
प्र्श्नपञ्चकनिरूपणपरेण शास्त्रेण तत्त्वं निर्णीयते | न तु क्रमः कश्चित् | 
एतच्च ग्रन्थव्याख्यानप्रसङ्ग एव स्फुटीकरिष्यामः | (६)

तत्र कथं कस्य वा इत्यमुमर्थं निर्णिनीषुराह - भवद्भिरित्यादि | 
घटादीनामुत्पत्तिर्व्यवहारसिद्धैव कुलालादिभिरनुगम्यत इति घटः क्रियत 
इति युक्तम् | नत्वेवं नाट्यस्य | तस्य तूत्पत्तिरेव विरिञ्चोपज्ञतया स्थितेति 
सम्भवो ब्रह्मनिर्मित इत्युक्तम् | केचिदत्रानादित्वं 
वेदवन्नाट्यस्याचक्षाणाः उत्पत्त्यादिशब्दान् 
स्मरणाभिव्यञ्जनादावुपचरन्ति (७) |

तत्र सम्भूतेः कारणमुखेनाभिधाने कर्तव्ये कालस्य सर्वत्र 
पूर्वकारणत्वादुचितकालपरिग्रहेण तद्विधाधिकारिविषयतां 
दर्शयितुमाह - पूर्वमित्यादिश्लोकपञ्चकम् |


प्. १०)

देवदानवगन्धर्वयक्षरक्षोमहोरगैः |
जम्बूद्वीपे समाक्रान्ते लोकपालप्रतिष्ठिते || १० ||

महेन्द्रप्रमुखैर्देवैरुक्तः किल पितामहः |
क्रीडनीयकमिच्छामो दृश्यं श्रव्यं च यद्भवेत् || ११ ||


अस्मिन्नवसरे पितामहो देवैरिदमुक्त इति महावाक्यस्य सङ्गतिः - 
कस्मिन्नवसरे पूर्वमिति | नास्मिन्नेव कल्पेऽपि तु पूर्वकल्पेष्वपीत्यर्थः | 
मन्वन्तराणि चतुर्दश तावत्कल्पोऽयं तद्ब्राह्मं दिनम् | तत्र 
स्वायम्भुवं नाम यत्कल्पस्य प्रथमं मन्वन्तरम् | 
वैवस्वतमन्वन्तरन्तु सप्तमम् यत्राद्य वर्तामहे | तत्र सर्वेष्वेव 
मन्वन्तरेषु त्रेतावसरे ब्रह्मणा नाट्यवेदः प्रवर्तितः | कृतयुगे तु नेति 
तात्पर्यम् | योजना तु - स्वायम्भुवे आद्य नन्वन्तरे यत्कृतयुगं तस्मिन् निवृत्ते 
सति यत्रेतायुगं तस्मिन् सम्यक्सन्ध्यतिक्रमेण स्फुटतरं प्रवृत्ते | न 
केवलं तत्रैव मन्वन्तरे | तु शब्दो यावच्छब्दार्थे | यावद्वैवस्वतस्य 
मनोरन्तरे समये यत्त्रेतायुगं तस्मिन्प्रवृत्तेऽपि | तेनाद्यन्तनिरूपणेन 
सर्वेषां मध्यममन्वन्तराणां सङ्ग्रहः | तेन सर्वेषु त्रेतायुगेषु 
नाट्यप्रवृत्तिरित्युक्तं भवति |

अस्मिन्नवसरे किमसावुक्तः | आह - जम्बूद्वीपे कर्मभूमिस्थाने यो लोकः 
सुखित - दुःखितश्च तद्विषयं क्रीडनीयकं क्रीड्यते चित्तं विक्षिप्यते 
विह्रियते येन तदिच्छामः | करणे कृत्यो बाहुलकात् | चित्तं च इतोऽमुतश्च 
नीयमानं मार्गेऽपि नियोज्यते | यदि वा क्रीडनाय हितं क्रीडनीयकम् | 
उभयत्राज्ञाताद्यर्थे कः | इदमस्माकं गुडप्रच्छन्नकटुकौषधकल्पं 
चित्तविक्षेपमात्रफलमिति यन्न ज्ञायते | तच्च क्रीडनीयकं सुखितदुःखिन 
एव भवति | न ह्येकान्तसुखिते काले देशे वा क्रीडया किञ्चित् | 
नाप्येकान्तदुःखिते | तेन कृतयुगे कलिप्रान्ते वा इलावृतादिनिवासिनि जने नारके 
वा न क्रीडोपपत्तिः | उत्तरपदार्थप्रधानस्तत्पुरुषः दुःखस्य 
बाहुल्यमाह | कथं ज्ञायते सुखितदुःखितो लोक इति | यतः 
ईर्ष्याक्रोधादिभिः संमूढोऽधिवासितहृदयः | 
आदिग्रहणादनुरागतृष्णादिभिः | तत्र क्रमेण कारणमाह - 
कामवशगतत्वादीर्ष्यादयो राज्यलोभादिना क्रोधादयः | किमित्यधिकौ 
कामलोभौ ? यतः सुखितदुःखितत्वस्य कारणं कामादीनां हेतुः 
ग्राम्यधर्मप्रवृत्तत्वम् | ग्राम्योऽश्रुतशास्त्रार्थजनाकीर्णदेशोचितो 
धर्मः स्वधर्माननुपालनलक्षणः | तद्विषये यतोऽसौ लोकः प्रवृत्तः | (८-
९)


प्. ११)

न वेदव्यवहारोऽयं संश्राव्यः शूद्रजातिषु |
तस्मात्सृजापरं वेदं पञ्चमं सार्ववर्णिकम् || १२ ||


नन्वेवं त्वधर्मबाहुल्यात् सुखमेषां कुत इत्याह - देवैः 
श्रीमद्विजयाविमुक्तादिरुद्रावतारैः तथा 
राजसतासहृदयजनकल्प्यमानसपर्याकैर्दानवादिभिराक्रान्ते जम्बूद्वीपे | 
देवादिभिश्चाक्रान्ते स्ववशीक्रियमाणे | नन्वेवं सत्सु 
विशुद्धव्यामिश्रधर्मसाधनेषु कथं धर्मः ? तेषां 
तत्राप्रवर्तमानत्वात् | सत्यम् | किन्तु लोकपालैः 
लोकपालांशसंविभागसमुत्पादितैः नरपतिभिः प्रतिष्ठिते 
स्वधर्मसाधनं प्रति नियोजिते लोके | दृश्यं श्रव्यं चेति | द्रष्टुं श्रोतु 
चार्हम् | न धर्मसाधनम् | शक्यं च | न तु दुर्भगपरुषप्रायम् | लोक 
इत्येकवचनेन सर्वसाधारणतयैव यद्योग्यं तच्च स्पृश्यादिरूपं न 
भवति | दृश्यश्रव्ययोस्तु बहुतरसाधारण्योपपत्तिः | असाधारणे 
चेर्ष्याक्रोधादय एव प्रवर्तन्ते |

एतदुक्तं भवति - कृतयुगे सत्त्वप्रधाने स्वधर्ममात्रनिष्ठो लोको न 
सुखदुःखे प्रति हेयोपादेयधिया प्रयस्यते | त्रेतायान्तु राजसत्त्वाद्दुःखं 
जिघांसति | सुखं च प्रेप्सति | रजसश्चलत्वात् | तदाऽसौ शास्त्रितेषु 
राजनियन्त्रणया प्रवर्त्यते | तत्र च तादृगुपायो निरूप्यो येन स्वयमेषां 
भवति प्रवृत्तिः | तच्च नाट्यमेवेति |

चकारेणेदमाह - तादृशा केनचिदुपायेन सम्बन्ध(त?)स्तत्कुरुते(स्तु कृतः) 
येन भिन्नेन्द्रियग्राह्ये अपि दृश्यश्रव्ये एकानुसन्धानविषयत्वं न विजहीत 
इति सामान्याभिनयकालप्राणत्वं प्रयोगस्य सूचितम् | दृश्यमिति हृद्यं 
श्रव्यमिति व्युत्पत्तिप्रदमिति प्रीतिव्युत्पत्तिदमित्यर्थ इति | अनेन 
त्वि(नन्वि)न्द्रादीनां क एतावता स्वार्थः ? आह | लोकपालप्रतिष्ठिते 
जम्बूद्वीपे गता ये लोकाः ते हि स्वधर्मावस्थिता इज्यादिना 
नाकमाप्याययन्ति | अत एवेच्छाम इति सर्वेषामैकमत्यमाह | 
अतोऽन्योन्योपकारवृत्त्या च दैवमानुषसर्गौ निरूपितौ 
विन्ध्यवासिप्रभृतिभिः | अन्ये तु स्वप्रयोजनमेव क्रीडा 
महेन्द्रादीनमित्याहुः | त्रेतायुगे प्रवृत्ते एवम्भूते च लोक इत्यनेनेदमुक्तं 
भवति - स्वर्गेऽपि हि तदा तदा 
मानुषगतराजसधर्माभिसम्बन्धचित्रितयागादियोगसरजसीकृतहृदयत्वाद्द्
एवा अपि क्रीडनीयकमभिलेषुरिति | (१०-११)

एवं शास्त्राधिकृतोऽपि जनः नाट्येन सुखं विनीयत इति 
प्रयोजनप्रयोजनमुक्त्वा प्रयोजनान्तरमप्याह - न वेदव्यवहार इत्यादिना | 
कृतयुगे सत्त्वोत्कर्षबलादेव सर्वः


प्. १२)

एवमस्त्विति तानुक्त्वा देवराजं विसृज्य च |
सस्मार चतुरो वेदान्योगमास्थाय तत्त्ववित् || १३ ||

नेमे वेदा यतः श्राव्याः स्त्रीशूद्राद्यासु जातिषु |
वेदमन्यत्ततः स्रक्ष्ये सर्वश्राव्यं तु पञ्चमम् || १४ ||


स्वधर्ममनुपालयति | अद्यत्वे तु राजसत्वात् शूद्रप्रकाराः 
करणादिजातीयाः सर्वेऽखर्वगर्वाक्रान्ता वर्णत्रयानुवृत्तिं न विदधते | 
शास्त्रं भवद्भ्य एवमादिशतीति च ते वचनमात्रेण नाद्रियन्ते | न च ते 
वेदशास्त्रोपदेशयोग्याः | अत एवमाह - सम्यगिह स्थाने | श्रुत्या 
भवतामेतदुपदिष्टमिति ना(न) श्राव्याः | सार्ववर्णिकमिति | 
अधिकृतानामनधिकृतानामपि सुकुमाराणां व्युत्पत्तिदायीत्यर्थः | सर्वे 
वर्णाः प्रयोजनं विनेयत्वेन यस्येत्यनेन पूर्वोक्तस्त्याधुनोक्तस्य च 
समस्तस्योपसंहारः |

अन्ये तु पौनरुक्त्यं परिहर्तुमाहुः - सर्वेषां वर्णानां सरससुकुमारेण 
नयेन स्वकर्तव्यनिरूपणं यत्र काव्ये तस्मिन् भवं तदाश्रितम् | येन सर्वो 
जनः सरसकुमारानुरज्यदाशयः तदुपभोगनान्तरीयकतयैव 
कार्याकार्यज्ञानमप्युपयुङ्क्ते क्षीरमध्यावस्थितौषधोपयोगवत् | 
तेनाधिकृतानामनधिकृतानामपि सुकुमाराणां व्युत्पत्तिदायि नाट्यम् | 
अश्रुतशास्त्राणामपि संवादादविचलकार्याकार्यविवेकसिद्धिरिति | (१२)

एवमस्त्विति तानिति | देवराजमिति | तानुक्त्वा ताअन्विसृज्य | देवराजं विसृज्येति 
प्राधान्यादुक्तम् | इन्द्रादीन् विसृज्येत्यर्थः | योगमिति | युगपत् 
सर्ववेदाभासकरम् | तत्त्वविदिति समस्तलोकवेदज्ञ इत्यर्थः | (१३)

ततः किं चकारेत्याह श्लोकत्रयेण धर्म्यमित्यादिना | एवमिति (१-१६) 
धर्म्यमित्यादियुगलोक्तमर्थं सङ्कल्प्य | चतुर्वेदस्मरणेन हेतुना तत इति | 
चतुर्भ्यो नाट्यवेदं चक्रे | हेतौ शता | धर्म्यमिति | धर्मे साधूपदेशाय | 
एवमर्थेऽपि | अन्ये तु धर्मार्थाभ्यामनपेतं यशः प्रयोजनमस्येति | अत्र 
व्याख्यानद्वयेऽपरपुरुषार्थसङ्ग्रहः स्यात् | नाट्योत्पत्तिगर्भाधानकल्पे 
चास्मिन् सङ्कल्पे यत्त्यक्तं तत्त्यक्तमेव | यशसश्च धर्मफलत्वात् 
पृथगुपादानं किमर्थम् | सोपदेशमित्यादेश्च पौनरुक्त्यम् | 
तस्मादयमत्रार्थः - धर्मशब्देन चत्वारोऽपि पुरुषार्थाः | तेषु साधु 
साधकम् | ननु किं साक्षात् | नेत्याह |


प्. १३)

धर्म्यमर्थ्यं यशस्यं च सोपदेश्यं ससङ्ग्रहम् |
भविष्यतश्च लोकस्य सर्वकर्मानुदर्शकम् || १४ ||

सर्वशास्त्रार्थसम्पन्नं सर्वशिल्पप्रवर्तकम् |
नाट्याख्यं पञ्चमं वेदं सेतिहासं करोम्यहम् || १५ ||


सोपदेश्यं सहोपदिश्यमानैरुपायैः (पुरुषार्थचतुष्टयोपायैः 
दशरूपकैरुपेत) यद्वर्तते चतुर्वर्गोपायप्रदर्शकमित्यर्थः | ननु 
वेदादयोऽप्येवम् | नैतत् | सम्यग्ग्रहणं सङ्ग्रहः | यतः परं 
निर्विशङ्कप्रतीत्यर्थं प्रमाणान्तरं नाभ्यर्थ्यते | तच्च 
साक्षात्काररूपमेव | यदाहुः - सर्वा च प्रमा प्रत्यक्षपरा इति | तेन सहेति 
ससङ्ग्रहम् | एवमपि प्रत्यक्षेण सदाचारयज्ञादिदर्शनात्कोऽस्य भेदः | 
आह - सर्वकर्मानुदर्शकम् | सर्वेषां कर्माणां क्रियमाणानामनु 
पश्चादचिरेणैव कालेन दर्शकं पञ्चषादिभिरेव दिवसैः 
शुभाशुभकर्मतत्फलसम्बन्धसाक्षात्कारो यत्रेत्यर्थः | कस्येत्याह - 
लोकस्य यो यः कश्चिदस्मात्क्षणादूर्ध्वं भविष्यति 
लोकस्तस्योपदेश्यस्येत्यर्थः |

अनुकार्याभिप्रायेणात्र भविष्यत इति व्याख्यातम् | (न) च शब्देन 
भूतवर्तमानग्रहणमित्यधरोत्तरीधूतम् | वृत्तराजर्षिवंशकीर्तनादेर्हि 
प्रधानतया स्वकण्ठेनाभिधानं युक्तम् | न तु भविष्यत इत्यास्तामेतत् |

तस्मात् व्युत्पाद्याभिप्रायेणैव लोकस्येति व्याख्येयम् |

एवमपि तत्रैव केन लोकः प्रवर्त्यत इत्याह - अर्थ्यम् | हृद्यतया 
सर्वजनानामपि नानाधिकारत्वेनाभिलषणीयमित्यर्थः | ननु 
प्रथममज्ञातपरमार्थे कथमभिलषणम् ? आह | यशस्यम् | सर्वत्र 
हृद्यतया प्रथितम् |

न केवलं प्रधानपुरुषार्थोपायदर्शकं यावत्सर्वेषां शास्त्राणां 
कलाप्रधानानां येऽर्था गीतनृत्तवाद्यादयस्तैः सम्पन्नं युक्तम् | तथा 
सर्वाणि शिल्पानि चित्रपुस्तादीनि प्रवर्तयति सोपयोगत्वेनाक्षिपतीत्येवमेकेन 
यत्नेन समस्तवस्तुसिद्धिर्यतो भवति तन्नाट्यमित्युक्तं भवति | तच्च सेतिहासम् 
| इतिहासोपदेशकरूपं सप्रभेदम् | इतिरेवमर्थे प्रत्यक्षनिर्देशं


प्. १४)

एवं सङ्कल्प्य भगवान् सर्ववेदाननुस्मरन् |
नाट्यवेदं ततश्चक्रे चतुर्वेदाङ्गसम्भवम् || १६ ||

जग्राह पाठ्यमृग्वेदात्सामभ्यो गीतमेव च |
यजुर्वेदादभिनयान् रसानाथर्वणादपि || १७ ||


द्योतयति | हः इहशब्द आगमः | आसनमासः | एवंप्रकाराः 
प्रत्यक्षपरिदृश्यमाना आगमिकार्थाः कर्मफलसम्बन्धस्वभावा 
यत्रासते तेनेतिहासेन सहेतिपाठे मत्वर्थीयोऽकारः | इतिः ज्ञानम् | तस्य हासो 
हर्षपूर्वको विकासो यत इति केचित् | इतिहासश्च - तल्लक्षणमित्थं किलासनं 
यत्र रूपकभेदानां भण्यते | उपदेशशब्देन च दशरूपकं 
तदुपयोगवदेव (वद्देश) द्विहस्तादिलक्षणनाट्यवेदशास्त्रम् | तत्सहितस्यैव 
करणीयत्वेन सङ्कल्पः | अन्यथा बुद्ध्या कलितस्यापि नाट्यस्य कथमन्यत्र 
सङ्क्रमणम् | तेन च विना कथं प्रयोगः | पञ्चममिति | य एकोऽपि 
चतुर्वेदानतिशेत इत्यर्थः | अहमिति यस्य सर्वलोककृत्योद्वहनमेव परं 
कृत्यम् |

एवं सङ्कल्प्येति | सङ्कल्पव्यापारं एवायं बुद्ध्या 
वेदाङ्गैकीकारलक्षणो ब्रह्मणो नाट्यवेदोत्पादनम् | ननु वेदस्मरणेन 
तत्र कथं हेतुता लब्ध | आह | चतुर्वेदाङ्गसम्भवमिति | चत्वारो वेदाः | 
अङ्गानां पाठ्यादीनां सम्भवो यस्य | सम्भवत्यस्मादिति सम्भवः | अत 
एव वेदचतुष्टयमपि यत्राङ्गानि प्रत्युपकरणीभूतमिति (स तथोक्तः) (१४-
१६)|

कुत्राङ्गे कस्य वेदस्योपयोग इति दर्शयति-जग्राह पाठयमृग्वेदादिति | इह 
पठ व्यक्तायां वाचीत्युक्तं व्यक्तत्वं 
विवक्षाविशिष्टस्वार्थार्पणक्षमत्वम् | तच्च 
काक्वध्यायवक्ष्यमाणस्वरालङ्कारादिसामग्रीयोजनेन भवतीति 
तयोपस्कृतं पाठ्यमुच्यते | तच्च प्राधान्यात्प्रथममुपात्तम् |

तथा हि वक्ष्यति -

वाचि यत्नस्तु कर्तव्यो नाट्यस्यैषा तनूः स्मृता |
अङ्गनैपथ्यसत्त्वानि वाक्यार्थ व्यञ्जयन्ति हि || इति (१४-२)


प्. १५)

धर्मकर्मार्थसंयुक्तं सापदेशं ससंग्रहम् |
रुचिभिः सर्वलोकस्य सर्वकर्मानुदर्शकम् ||

सर्वशास्त्रार्थसंपन्नं सर्वशिल्पसमन्वितम् |
नाट्याख्यं पञ्चमं वेदमितिहासमचिन्तयत् || 

वेदोपवेदैः सम्बद्धो नाट्यवेदो महात्मना |
एवं भगवता सृष्टो ब्रह्मणा सर्ववेदिना || १८ ||

सर्वलोकहितार्थं तु नाट्यवेदो महात्मना |
उत्पाद्य नाट्यवेदं तु ब्रह्मोवाच सुरेश्वरम् |
इतिहासो मया सृष्टः स सुरेषु नियुज्यताम् || १९ ||


अत एवाभिनयान्तर्भूतत्वेऽपि पृथगुपात्तम् | तदृग्वेदाद्गृहीतम् | तस्य 
त्रैस्वर्यप्रधानस्य स्तोत्रशब्द(शस्त्र)द्वारेण यागोपकारित्वात् | पाठ्यमपि 
च त्रैस्वर्योपेतम् | ऐकस्वर्ये काक्व(भाव)भावाभ्यां च स्वरस्यादौ 
(चैकस्वभावाच्च स्वरादौ) गीतरूपापत्तेरिति हि वक्ष्यामः | (ना. शा. १७)

पाठ्यगतस्वरप्रसङ्गात् तदनन्तरं सामभ्यो गीतं जग्राहेत्युक्तम् | 
उपरञ्जकत्वेन हि पश्चात्तस्याभिधानं न्याययमिति केचित् | गीतं प्राणाः 
प्रयोगस्य इति वक्ष्यमाणत्वात् | तदायत्तत्वाट्सचर्वणायाः 
समुचितमस्यात्रैवाभिधानमित्यस्मदुपाध्यायाः | 
चकारेणैतत्तुल्यकक्ष्यतामाह | एवकारेण गीतमात्रं ततो गृहीतं गीतिषु 
सामाख्या (जैमिनि. २-१-३६) इति न्यायात् | 
तदाधारध्रुवापदयोजनमृग्वेदादेवेति दर्शयति | तत एव ध्रुवाध्याये 
वचनादत्रैव सङ्गृहीतम् (?) |

घनावनद्धरूपिसामगानक्रियाप्राणभूतकालसाध्यात्मकतालसामान्य
अं स्वीकृतमत्रैव प्रविष्टम् (?) | आध्वर्यवकर्मप्रधाने तु 
यजुर्वेदेऽङ्गकर्मणां प्रदक्षिणगमनादिक्रम (कम्?) एव प्रथमम् | 
पठिष्यति या ऋचः पाणिका (३२-२) इत्यादि | ततसुषिरात्मकं चाप्यातोद्यं 
स्वरप्राधान्यात् |

आथर्वणवेदे तु शान्तिकमारणादिकर्मसु नटस्येव तस्यर्त्विजः 
प्राष्टुदवैषुण्णा (?) द्यनुभावानां 
प्रजाशत्रुप्रभृतिनाऽवधानग्रहणादिना लोहितोष्णीषादेर्नेपथ्यस्य तेषु 
तेषु च कर्मसु विशिष्टप्रयत्नपुरुषसम्पाद्यमनोवष्टम्भात्मनः सत्त्वस्य 
सम्भवात् |


प्. १६)

कुशला ये विदग्धाश्च प्रगल्भाश्च जितश्रमाः |
तेष्वयं नाट्यसंज्ञो हि वेदः संक्राम्यतां त्वया || २० ||

तच्छ्रुत्वा वचनं शक्रो ब्रह्मणा यदुदाहृतम् |
प्राञ्जलिः प्रणतो भूत्वा प्रत्युवाच पितामहम् || २१ ||

ग्रहणे धारणे ज्ञाने प्रयोगे चास्य सत्तम |
अशक्ता भगवन् देवा अयोग्या नाट्यकर्मणि || २२ ||


ततोऽभिनयनामग्रहणम् | वाचिकस्त्वभिनयः पूर्वमेवोक्तः | 
प्राधान्यवि(न्यात् वि)भावानां धृतिप्रमोदादिव्यभिचारिणां च 
परमार्थसतां समाहरणं प्रधानमिति 
विभावादिसामग्रीरूपरसात्मकचर्वणासम्भव इति ततस्तद्ग्रहणमुक्तमिति 
न तटस्था एवैते | अत एव रस्यन्ते | तत्रैव च रस्यन्त इति हि वक्ष्यामः |

तदेवं नाट्यादिरूपकोपक्रमं 
गीतातोद्यप्राणाभिनयवर्गपरिपुष्यद्रसचर्वणात्मकं परप्रीतिमयमेव 
नाट्यम् | ततस्तद्व्युत्पत्तिरिति नाट्यमेव वेद इति क्रमेण प्रदर्शितम् | तेनाक्रम्य 
योजनात्मकनियोगात्मकशासनप्राणशास्त्रवैलक्षण्येन 
स्वयमुपारूढज्ञानाभिधानविदः प्राणवेदरूपता नाट्यस्यैवेति 
सिद्धम् |

एतदुपसंहरति - वेदोपवेदैरित्यादि | वेदा व्याख्याताः | 
वेदार्थानामुपकारकोऽर्थो वेद्यते येन स उपवेदात्मा | तद्यथा ऋग्वेदस्य 
मन्त्रार्थवादादिव्याख्यानोपनयनप्रजारक्षणप्रदर्ऽऽअक आयुर्वेदः | यतो 
महात्मा ततः सर्ववेदी | सर्ववित्त्वाच्च तथाविधसृष्टिशक्तः | 
एवमित्युपसंहरन् प्रश्नत्रयं कृतोत्तरमिति दर्शयति | 
प्रयोजनस्याधिकारिणामङ्गानामङ्गाङ्गिभावस्य च निर्णीतत्वात् (१७-१८) |

एवं पितामहसदृशेन सर्वदा नाट्यवेदशरीररूपकनिर्माणे कविना 
भाव्यमिति प्रदर्श्य तत्र विभवयुक्तो विधेयनटजनश्च राजा प्रयोजयिता | 
भरतमुनिसदृशश्च सम्पन्नपरिवारः सर्ववित्प्रयोक्ता | 
प्रयोजकमहोत्सवप्रायः प्रयोगकालः | क्रीडाप्रस्तावव्याजोपदेशकाः 
विगतरागद्वेषा मध्यस्थवृत्तयः निर्मलहृदयमुकुरे सति 
तन्मयीभवनयोग्यतोपेताः रसास्वादननिपुणाः | सामाजिका इत्येतत् 
पुराकल्पमुखेन दर्शयत्यध्यापन - (ध्ययान्त?) ग्रन्थेन - उत्पाद्य 
नाट्यवेदं त्वित्यादिना | राजैव प्रयोजयितुं शक्त इति तु शब्दः |


प्. १७)

य इमे वेदगुह्यज्ञा ऋषयः संशितव्रताः |
एतेऽस्य ग्रहणे शक्ताः प्रयोगे धारणे तथा || २३ ||

श्रुत्वा तु शक्रवचनं मामाहाम्बुजसम्भवः |
त्वं पुत्रशतसंयुक्तः प्रयोक्ताऽस्य भवानघ || २४ ||

आज्ञापितो विदित्वाऽहं नाट्यवेदं पितामहात् |
पुत्रानध्यापयामास प्रयोगं चापि तत्त्वतः || २५ ||


इतिहासो दशरूपकम् | कुशलाः | ग्रहणधारणयोग्याः | विदग्धाः | 
ऊहापोहसमर्थाः | प्रगल्भाः | परिषद्यभीरवः | जितश्रमाः | योग्याः 
समुचितदेहा अखिन्नाकायाश्च | ग्रहणे इति | (पूर्वं) गुरुमुखादवगमः | 
धारणं तस्याविस्मरणम् | ज्ञानमूहापोहविचारः | प्रयोगः पर्षदि 
प्रकटीकरणम् | चकारेण च तदुपयोगिगुणनिका व्यायामाभ्यासादिः | 
देवाः सुखभूयिष्ठत्वात् | स्वाम्यादेशात्कथमपि यदि प्रवर्तेरन् 
तत्पूर्णपर्यवसानत्वं दुर्लभमेतैरित्यर्थः || (१९-२२)

तर्हि किं क्रियतामित्याह - य इम इति | वेदज्ञा इति ग्रहणधारणसामर्थ्यम् | 
गुह्यज्ञत्वेनाध्यात्मोपनिषदर्थवेदनधारणकौशलेन | 
रसाद्युपयोगिसात्त्विकसम्पादितसामर्थ्यम् | यद्वक्ष्यति - सत्त्वं 
मनःप्रयत्ननिर्वर्त्यम् इत्यादि | तेन -

न्यस्येत्प्राणं भ्रुवोर्मध्ये स्तम्भो बाष्पश्च चाक्षुषः |
स्वेदो हृदि गुदे कम्पः पुलको मूर्ध्नि वक्त्रतः ||

वैवर्ण्यं स्वरितं कण्ठे प्रलयो नासिकान्तरे ||

इत्यादियोग्यत्वं तेषाम् | अत एवानुषङ्गतो नटस्यापि परमपुरुषार्थलाभो 
धारणादिवशात् | ऋषय इति | दर्शा(र्शना)दृषिरिति | ऊहापोहयोग्याः | 
संशितव्रता इति |

प्. १८)

शाण्डिल्यं चैव वात्स्यं च कोहलं दत्तिलं तथा |
जटिलाम्बष्टकौ चैव तण्डुमग्निशिखं तथा || २६ ||

सैन्धवं सपुलोमानं शाड्वलिं विपुलं तथा |
कपिञ्जलिं बादिरं च यमधूम्रायणौ तथा || २७ ||

जम्बुध्वजं काकजङ्घं स्वर्णकं तापसं तथा |
कैदारिं शालिकर्णं च दीर्घगात्रं च शालिकम् || २८ ||

कौत्सं ताण्डायनिं चैव पिङ्गलं चित्रकं तथा |
बन्धुलं भल्लकं चैव मुष्ठिकं सैन्धवायनम् || २९ ||


अभ्यासे शक्ताः | तथेति | ग्रहणादीनामार्थक्रमः प्रदर्शनीय इत्यर्थः | 
इम इति प्रत्यक्षेणैव दृष्टमेषां तदिति दर्शयति | (२३)

श्रुत्वा त्विति | मां त्विति तु शब्देन ऋषिभ्योऽप्यन्येभ्योऽस्य विशेषमाह | 
ब्रह्मैव मामाहेत्यादरातिशयः | 
पुत्रशतयोगाद्य(द)न्यप्रवर्तितबहुतरपरिवारयोगः | अनघेत्यध्येषणया 
सोत्साहपरिषदा कृतसम्मानस्य सम्यक्प्रयोगनिष्पत्तिरिति सूचितम् | आज्ञापित 
इत्यनुल्लङ्घनीयवचनताऽस्योक्ता | पितामहादित्यनाचार्योषितत्वाशङ्कां 
व्युदस्यति | प्रयुज्यत इति प्रयोगो दशरूपकम् | प्रयुज्यते निर्वर्त्यतेऽनेनेति 
प्रयोगः | नाट्यलक्षणशास्त्रम् | तदहं पुत्रान्पाठयाञ्चकार | 
प्रयुक्तिश्च प्रयोगः | तमध्यवसायपर्यन्तमहं पुत्रानध्यापयामास | 
तथाऽहं चकार यथा प्रयुक्तिं ते पुत्राः सम्यक्प्राप्तवन्त इत्यर्थः | 
चापिशब्दाभ्यां सूचिते द्वे द्वे आवृत्ती | 
मुनिसमुचितकर्तव्यान्तरव्यासङ्गोऽपि लिटा सूचितः | तत्त्वत इति नाट्याचार्यस्य 
सम्यगाप्तत्वं गम्यते | (२४-२५)


प्. १९)

तैतिलं भार्गवं चैव शुचिं बहुलमेव च |
अबुधं बुधसेनं च पाण्डुकर्णं सुकेरलम् || ३० ||

ऋजुकं मण्डकं चैव शम्बरं वञ्जुलं तथा |
मागधं सरलं चैव कर्तारं चोग्रमेव च || ३१ ||

तुषारं पार्षदं चैव गौतमं बादरायणम् |
विशालं शबलं चैव सुनाभं मेषमेव च || ३२ ||

कालियं भ्रमरं चैव तथा पीठमुखं मुनिम् |
नखकुट्टाश्मकुट्टौ च षट्पदं सोत्तमं तथा || ३३ ||

पादुकोपानहौ चैव श्रुतिं चाषस्वरं तथा |
अग्निकुण्डाज्यकुण्डौ च वितण्ड्यं ताण्ड्यमेव च || ३४ ||

कर्तराक्षं हिरण्याक्षं कुशलं दुस्सहं तथा |
लाजं भयानकं चैव बीभत्सं सविचक्षणम् || ३५ ||


पुत्रान्नामभिर्दर्शयति - शाण्डिल्यमित्यादिना | अत्र प्रसिद्धत्वं 
नटानामादरकारणमिति तावन्मुख्यं नामग्रहणे प्रयोजनम् | 
आनुषङ्गिकं त्वन्यदपि | तद्यथा विदूषक - तापसादिनाम्नां 
तलाकमीनां (तथाकर्मिणां?) निर्वचनलब्धार्थयुक्त्या 
भूमिकाविशेषोपयोग इति | अन्यस्त्वाह - शतमेवेह पठितम् | 
कञ्चना(तच्चा)भिनेयानां स्थाप्युत्पादन - 
रसनवकतद्गतव्यभिचारित्रयस्त्रिंशत्सात्त्विकाष्टकानुरूपाणां 
पञ्चाशतोऽर्थानां न्याययान्याययभेदेन नायकप्रतिनायकविषयतया 
प्राधान्याभिप्रायेणेति | तत्र तु कैशिक्यपि प्रयुक्ता स्यात् 
इत्युत्तरग्रन्थावकाशाभाव इत्यलमसहृदयाभिनिवेशव्याख्याभिः | (२६-३९)


प्. २०)

पुण्ड्राक्षं पुण्ड्रनासं चाप्यसितं सितमेव च |
विद्युज्जिह्वं महाजिह्वं शालङ्कायनमेव च || ३६ ||

श्यामायनं माठरं च लोहिताङ्गं तथैव च |
संवर्तकं पञ्चशिखं त्रिशिखं शिखमेव च || ३७ ||

(शङ्खवर्णमुखं षण्डं शङ्कुकर्णमथापि च |
शक्रनेमिं गभस्तिं चाप्यंशुमालिं शठं तथा || ३८ ||)


यस्मिन्निति | उत्तमप्रकृतिविचेष्टितादौ | यथेति | कश्चित् 
तदीयहृदयहर्षप्रदर्शनप्रकारेण योग्योऽन्यस्तदीयशोकप्रकटीकरणेनेति | 
(४०)

अथ 
सकलप्रयोगप्राणभूतकैशिक्युपयुज्यमानोपकरणान्तरसंहरणायोपक्र
मं दर्शयति भारतीमित्यादि | वृत्तिमिति | धर्मादिपुरुषार्थचतुष्टये साध्ये 
वागङ्गसत्त्वचेष्टासामान्यम् | तच्च संक्षिप्तेनावान्तरभेदेन चतुर्धा | 
यद्यत्किल कर्मारभ्यते तत्र वाङ्मनः - कायव्यापारस्तावदस्ति | तत्र 
कस्यचिल्लालित्यवैचित्र्यक्रमस्यानुप्रवेशः | यत उत्तमप्रकृतीनां 
सौष्ठवमय एव सर्वो व्यापारः | तदेव तद्वृत्तिचतुष्टयम् | भारती 
वाग्वृत्तिः | मनोव्यापाररूपा सात्त्विकी सात्त्विती मनोवृत्तिः | सदिति 
प्रख्यारूपं संवेदनम् | तद्यत्रास्ति तत्सत्त्वं मनः | तस्येयमिति | इयर्ति 
इत्यरा भटाः सोत्साहा अनलसाः | तेषामियमारभटी कायवृत्तिः | केशाः 
किञ्चिदप्यर्थक्रियाजातमकुर्वन्तो देहशोभोपयोगिनः | तद्वत्सौन्दर्योपयोगी 
व्यापारः कैशिकीवृत्तिरिति तावन्मुख्यः क्रमः | अन्यस्य तु यस्तद्व्यपदेशः स 
तत्प्रधानत्वादनेकरसप्रधानं पानकरीत्या कैशिकीत्यादि 
मधुरव्यपदेशवत् | एतच्च प्रागे वितनिष्यामः |


प्. २१)

विद्युतं शातजङ्घं च रौद्रं वीरमथापि च |
पितामहाज्ञयाऽस्माभिर्लोकस्य च गुणेप्सया || ३९ ||

प्रयोजितं पुत्रशतं यथाभूमिविभागशः |
यो यस्मिन्कर्मणि यथा योग्यस्तस्मिन् स योजितः || ४० ||

भारतीं सात्त्वतीं चैव वृत्तिमारभटीं तथा |
समाश्रितः प्रयोगस्तु प्रयुक्तो वै मया द्विजाः || ४१ ||

परिगृह्य प्रणम्याथ ब्रह्मा विज्ञापितो मया |
अथाह मां सुरगुरुः कैशिकीमपि योजय || ४२ ||


एवं यत्किञ्चिल्लालित्यं तत्सर्वं कैशिकीविजृम्भितम् | सा च तैः (पुरुषैः) 
प्रयोक्तुमशक्येति तुशब्देनोक्तम् | तेन दशरूपं सर्वं वैचित्र्यशून्यं 
तान्प्रति योजितम् | अत एव तादृशे प्रयोगेऽवज्ञां वै शब्देन द्योतयति | प्रयुक्त 
इति | तेषामभ्यासभूमौ योजित इत्यर्थः | (४१)

क्षममिति | प्रयोगसमर्थं सादरविचित्रं प्रयुङ्क्ते | अत एवाह - द्रव्यम् | 
सुन्दरम् | यतः सौन्दर्यप्राणैव सा कैशिकी | एवमिति | बुद्धिकौशलं 
ज्ञातुं मदीयं तेनाहमेतत्पृष्टः | चकारेण प्रत्युत्पन्नप्रतिभानत्वं 
दर्शयति | अनेन झटिति कविहृदयग्रहणयोग्यत्वं नाट्याचार्यगुण इति 
सूचयति | (४२-४३)

न चात्यन्तापरिदृष्टे वस्तुनि उपकरणमुन्नेतुं शक्यम् | ब्रह्मणा 
तूपदेशसमये वचनमात्रेणोक्तमेतन्मध्ये हृदयहारि वैचित्र्यं 
योजनीयमिति | अनेनाभिप्रायेण कैशिकीसाक्षात्करणं वर्णयति 
नृताङ्गहारेत्यादिना युगलकेन | नर्तनं नृत्तम् | 
गात्राणामङ्गोपाङ्गानां विलासेन क्षेपः | न तु केनचित्कर्तव्यांशेन | 
लोकोऽप्येवंविधे विषये एवमेवाह - नृत्यतीव गच्छति इत्यादि | तत्र 
येऽङ्गहारा अङ्गानां हरणानीति अत्रुटितरूपतया समुचितस्थानप्राप्तिः 
तैः सम्पन्ना | शङ्करस्यैव भगवतः 
परिपूर्णानन्दनिर्भरीभूतदेहोच्चलदान्तरनिर्वारसुन्दराकारस्य अत एव 
नृत्यतः इतिकर्तव्यान्तरवैकल्यादानन्दनृत्तमात्रस्थितस्य | प्रयोज्यत्वेन मया 
दृष्टा |


प्. २२)

यच्च तस्याः क्षमं द्रव्यं तद्ब्रूहि द्विजसत्तम |
एवं तेनास्म्यभिहितः प्रत्युक्तश्च मया प्रभुः || ४३ ||

दीयतां भगवन्द्रव्यं कैशिक्याः सम्प्रयोजकम् |
नृताङ्गहारसम्पन्ना रसभावक्रियात्मिका || ४४ ||

दृष्टा मया भगवतो नीलकण्ठस्य नृत्यतः |
कैशिकी श्लक्ष्णनैपथ्या शृङ्गाररससम्भवा || ४५ ||

अशक्या पुरुषैः सा तु प्रयोक्तुं स्त्रीजनादृते |
ततोऽसृजन्महातेजा मनसाऽप्सरसो विभुः || ४६ ||


ननु सा नाट्योपयोगिनी कथम् | आह | सैव यदि श्लक्ष्णेन श्लिष्यतोचितेन 
नेपथ्येन सहिता भवति | यद्वक्ष्यति - शृङ्गार उज्ज्वलवेषात्मक (ना. शा. ६-
५०) इति तन्नाट्योक्तशृङ्गाररसः सम्भवति | नान्यथा | नेपथ्यग्रहणं 
सुकुमारस्याङ्गिकादेरप्युपलक्षणम् | तेन शृङ्गाराभिव्यक्तिहेतौ सुकुमारे 
चतुर्विधेऽप्यभिनये योजिते 
मधुरमन्थरवलनावर्तनाभ्रूक्षेपकटाक्षादिना विना 
शृङ्गाररसास्वादस्य नामापि न भवति |

कमत्रैव सोपयोगेत्याह - रसभावक्रियात्मिकेति | रसानां भावो भावना 
कविनटसामाजिकहृदयव्याप्तिः | तस्या या क्रिया इतिकर्तव्यता सैवात्मा 
स्वभावो यस्याः | एतदुक्तं भवति - रौद्रादिरसाभिव्यक्तावपि कर्तव्यायां 
योऽभिनय उपादीयते 
सोऽप्यनुप्रासवलनावर्तनाद्यात्मकसुन्दरवैचित्र्यस्यामिश्रणया 
दुःश्लिष्टोऽश्लिष्ट एव वा न रसाभिव्यक्तिहेतुर्भवतीति सर्वत्रैव कैशिकी 
प्राणाः | यद्वक्ष्यति - अस्य शाखा च नृत्तं च वस्तून्यभिनयस्य (ना. शा. 
८-१५) इति | शृङ्गाररसस्य तु नामग्रहणमपि न तया विना शक्यम् | 
स्त्रीजनादृत इति | अयं भावः - 
यावन्निजहृदयरसविलसद्विकस्वरनिर्वारचमत्कारपवित्रता न जाता भगवत 
इव तावच्छिक्षाशतैरपि वैचित्र्यमनाहार्यम् | मुनीनां च 
निसर्गविषयविमुखचित्तवृत्तीनां को निर्वृतिचमत्कारः | योऽपि वा 
ससमाधिजः सोऽपि देहपर्यन्तता न भजति | प्रत्युत ततः पलायमानाः (नः) 
| अतः स्त्रीणां तादृगस्ति वैचित्र्यम् | तत्सम्पर्कसम्भवदार्द्रभावास्तु 
कदाचिच्छक्नुयुरपि |


प्. २३)

नाट्यालङ्कारचतुराः प्रादान्मह्यं प्रयोगतः |
मञ्जुकेशीं सुकेशीं च मिश्रकेशीं सुलोचनाम् || ४७ ||

सौदामिनीं देवदत्तां देवसेनां मनोरमाम् |
सुदतीं सुन्दरीं चैव विदग्धां विपुलां तथा || ४८ ||


ये त्वाहुः - न भगवतः कैशिकीप्रयोगसामर्थ्यम् | तेन दृष्टोमयेति पाठः 
उमया सह भगवतो नृत्यतो भगवन्तमप्यनादृत्य भगवत्या 
प्रयुज्यमाना मया दृष्टा इति-त उक्तनीत्या पराकृताः | तथा -

विचित्रैरङ्गहारैस्तु देवो लीलासमन्वितैः |
बबन्ध यः शिखापाशं कैशिकी तत्र निर्मिता || (ना. शा. २०-१३)

इति भगवतो विष्णोः कैशिकीनिर्माणमनुचितं स्यादित्यलं बहुना | 
जनशब्देन रागिताशङ्कां परिहरति | ततोऽसृजदिति | मनसेति | यथारुचि 
विनिर्मिता इत्यर्थः | (४४-४६) |

नाट्यस्य योऽलङ्कारो वैचित्र्यहेतुः कैशिकी (लीलाविलासादिर्वा |) तत्र चतुराः | 
अन्ये तु नाट्यालङ्काराः सामान्याभिनये (अ-२२) वक्ष्यमाणाः स्वभावजा 
लीला विलास इत्याद्या दश शोभा कान्तिः इत्याद्याश्च सप्त(प्ता)यत्नजा इति | 
अनेन मुनिकन्यानामत्रायोग्यत्वं तावदुक्तम् | तासां नामग्रहणे 
पूर्ववत्प्रयोजनं निरूप्यम् | मे ददाविति | 
नाट्याचार्यपरवशत्वमुपकरणसम्भारस्य दर्शितम् | ताश्च मया 
यथोचितं शिक्षादानेन प्रतिगृहीता इति सूचयन् कैशिकीमप्यहं योजितवानिति 
दर्शयति | एवं वृत्तिचतुष्टयसम्पूर्णं नाट्यं गुणनिकायामभ्यस्तमिति 
प्रदर्श्य गीतातोद्याभ्यामुपरञ्जकाभ्यां योगं दर्शयति - स्वातिरित्यादि | 
स्वातिः ऋषिविशेषः | येन 
जलधरसमयनिपतत्सलिलधारावैचित्र्याभिहन्यमानपुष्करदलविलसितरचितवि
चित्रवर्णानुहरणयोजनया यथास्वं वृत्तिनियमेन पुष्करवाद्यनिर्माणं 
कृतमित्यर्थः | सह शिष्यैरिति | त्रिपुष्करस्य 
वाद्यस्यापूरकपणवमृदङ्गझल्लर्याद्युपयोगेन पक्षातोद्यपरिग्रहः 
उक्तः | भाण्डस्यात्र पूर्वमुपादानं वृत्ति(त्ते)र्येन तस्यैव परिक्रमणादौ 
सति सोपयोगात् | कैशिकी चात्र 


प्. २४)

सुमालां सन्ततिं चैव सुनन्दां सुमुखीं तथा |
मागधीमर्जुनीं चैव सरलां केरलां धृतिम् || ४९ ||

नन्दां सपुष्कलां चैव कलमां चैव मे ददौ |
स्वातिर्भाण्डनियुक्तस्तु सह शिष्यैः स्वयम्भुवा || ५० ||

नारदाद्याश्च गन्धर्वा गानयोगे नियोजिताः |
एवं नाट्यमिदं सम्यग्बुद्ध्वा सर्वैः सुतैः सह || ५१ ||

स्वातिनारदसंयुक्तो वेदवेदाङ्गकारणम् |
उपस्थितोऽहं ब्रह्माणं प्रयोगार्थं कृताञ्जलिः || ५२ ||

नाट्यस्य ग्रहणं प्राप्तं ब्रूहि किं करवाण्यहम् |
एतत्तु वचनं श्रुत्वा प्रत्युवाच पितामहः || ५३ ||


मध्ये नियोजितेत्युक्तम् | न (तेन) तत्प्रधानमेतत् | गानयोग इति | गानशब्देन 
ततसुषिरपरिग्रहः | गानशब्देन गान्धर्वस्यात्रानुपयोगमाह | नियुक्तो 
इत्यनेन वादकगायकादीनां नाट्याचार्यायत्ततां दर्शयति | 
नृत्तगीतातोद्याभिनयानां साम्यसिद्ध्यर्थमेकीभावेन मेलनं कृत्वा 
प्रयोगः कार्य इति दर्शयति श्लोकद्वयेन - एवं नाट्यमित्यादिना | एवं 
मेलनिकायां नाट्यमिदम् इत्येकबुद्धिग्राह्यं सम्मिलितं 
सम्यक्सम्पन्नमिति बुद्ध्वा ज्ञात्वा | पुत्रैः स्वातिनारदाभ्यां च सह 
ब्रह्माणमुपस्थितः उपनिमन्त्रणार्थं ब्रह्मणोऽग्रे स्थित इत्यर्थः | (४७-५२)

उपनिमन्त्रणं दर्शयति - नाट्यस्येति | ग्रहणमिति | गृहीतं शिक्षितं 
तावन्नाट्यमित्यर्थः | ग्रहणं तदवलोकनं तत्प्राप्तं प्रेक्षणयोग्यं 
जातमित्यर्थः | एतत्त्विति | तुशब्द एवकारार्थे | श्रुत्वैव | अत एव प्रत्युपस्थितः 
अयत्नादेवाभिमुख्येनोपस्थितो दैवसङ्घटित इत्यर्थः | ध्वजस्येन्द्रार्थस्य 
महनं पूजनं यत्र स ध्वजमहः | ध्वजमहस्य विशेषणद्वारेण 
सम्भवं दर्शयति निहतासुरदानव इत्यादिना |

तत्र प्रयोगे क्रमं दर्शयति - पूर्वं कृता मया नान्दीति | नान्द्याख्यं 
मुख्यं मङ्गलं 


प्. २५)

महानयं प्रयोगस्य समयः प्रत्युपस्थितः |
अयं ध्वजमहः श्रीमान् महेन्द्रस्य प्रवर्तते || ५४ ||

अत्रेदानीमयं वेदो नाट्यसंज्ञः प्रयुज्यताम् |
ततस्तस्मिन्ध्वजमहे निहतासुरदानवे || ५५ ||

प्रहृष्टामरसंकीर्णे महेन्द्रविजयोत्सवे |
पूर्वं कृता मया नान्दी ह्याशीर्वचनसंयुता || ५६ ||


सकलपूर्वरङ्गाङ्गोपलक्षणमिति केचित् | पूर्वरङ्गाङ्गानां 
मध्यान्नान्दी केवलापि प्रयोज्येत्येवंपरमेतदित्यन्ये | अस्मदुपाध्यायास्तु 
- यावद्दैत्यैस्तत्र विघ्नाद्याचरण न कृतं तावत्पूर्वरङ्गस्य 
विधिपूर्वकस्य कोऽवकाशः | स हि विघ्नरक्षाकरणेन 
मण्डपभागनिवेशितदेवतापरितोषहेतुः प्राधान्येन | नान्तरीयकतया च 
दैत्यपरितोषकारणम् | विघ्नास्तु यदा जातास्ततः प्रभृति पूर्वरङ्गः | तथा 
चतुर्थेऽध्याये वक्ष्यते - (ना. शा. ४-१०) पूर्वरङ्गे कृते मया भगवते 
शिवभट्टारकाय दर्शित इति - यथा तथा तु यः कुतपविन्यासा - दि न(दिः स 
न) पूर्वरङ्गशब्दवाच्यः | तस्मादिह नान्दीमात्रस्य प्रयोगः | 
किमर्थाऽसावित्याह - वेदनिर्मिता | तत्राशिवमाशास्ते इति हि श्रुतिः 
सर्वकर्मस्वाशीःपूर्वकत्वमाह | यत्ततो नान्दीप्रयोगः | न तु 
पूर्वरङ्गाङ्गत्वेन | (५३-५६)

अष्टौ यान्यङ्गभूतानि पदानि वाक्यं महावाक्यं वा | तानि 
सुप्तिङन्तान्यवान्तरवाक्यानि वेत्युभयथा | अत एव विचित्रेत्युक्तम् | तेन -

जितमुडुपतिना नमः सुरेभ्यो द्विजवृषभा निरुपद्रवा भवन्तु |
अवतु च पृथिवीं समुद्धसस्यां प्रतिपच्चन्द्रवपुर्नरेन्द्रचन्द्रः || (रत्ना. 
१-४)

इत्येषाऽपि भारतीयत्वेन प्रसिद्धा कोहलेन प्रदर्शिता नान्द्युपपन्ना भवति | 
अत्र तु पक्षे -

नान्दीपदान्तरेष्वेषु ह्येवमस्त्विति नित्यशः |
वदेतां सम्यगुक्ताभिर्वाग्भिस्तौ पारिपार्श्विकौ || (ना. शा. ५-११४)

इति श्लोकेऽन्तरशब्दोऽवान्तरवाक्यविच्छेदी द्रष्टव्यः |


प्. २६)

अष्टाङ्गपदसंयुक्ता विचित्रा वेदनिर्मिता |
तदन्तेऽनुकृतिर्बद्धा यथा दैत्याः सुरैर्जिताः || ५७ ||

सम्फेटविद्रवकृता च्छेद्यभेद्याहवात्मिका |
ततो ब्रह्मादयो देवाः प्रयोगपरितोषिताः || ५८ ||

प्रददुर्मत्सुतेभ्यस्तु सर्वोपकरणानि वै |
प्रीतस्तु प्रथमं शक्रो दत्तवान्स्वं ध्वजं शुभम् || ५९ ||


विवेचकास्त्वाहुः - अङ्गग्रहणादत्रावान्तरवाक्यान्येव तावतोपात्तानि | तत्र 
चाष्टद्वादशसङ्ख्या चतुरस्रत्र्यश्रतालानुसारी 
पूर्वरङ्गद्वयाभिप्रायेण | तत्र 

नान्दीं पदैर्द्वादशभिरष्टभिर्वाप्यलङ्कृताम् || (ना. शा. ५-१०९)

इत्यत्रापिशब्दाच्चतुष्पदत्वं षोडशपदत्वं चतुरश्रगतं लभ्यते | 
त्र्यशगतं च त्रिपदत्वं षट्पदत्वं चेत्येवमल्पमपि तद्भेदेन तिस्रस्तिस्रो 
नान्द्यः | ततः परमपि भूयस्त्वात् | तेन जितमुडुपतिनेति चतुष्पदेयम् | 
षोडशपदा तु जयति भुवनकारणम् इत्यादि | तदन्त इति | नान्द्यन्ते 
परिसमाप्तौ | अनुकृतिरिति नाट्यम् | तत्र च बद्धेति गुणनिका  योजिता | न तु प्रयोग 
इत्येतच्चासत् | तत्पूर्वोत्तरव्याघातात् | पूर्वं ह्युक्तम् - एवं 
नाट्यमिदमित्यादि नान्दी कृतेत्यन्तम् | वक्ष्यते च ब्रह्मादयः 
प्रयोगपरितोषिता इति | तस्माद्वद्धेति प्रस्ताविता | न तु निष्पादिता | प्रस्तावना 
तावत्प्रयुक्तेत्यर्थः |

अन्ये त्वनुकृतिरिति नाट्यानुकाररूपा प्रस्तावनेत्याहुः | कृता तदन्तेऽनुकृतिः 
इति च पठन्ति | एतदुपजीवनेनैव चिरन्तनाः कवयो नान्द्यन्ते (ततः प्रविशति) 
सूत्रधारः इति पुस्तके लिखन्ति स्म | किं प्रस्तावितमित्याह - यथा दैत्या इति | 
डिमसमवकारेहामृगादीनामन्यतमः प्रयोगः प्रास्तावीत्यर्थः | 
यद्यपिभरतपुत्रैर्दशरूपकमभ्यस्तं तथापि न युगपत्सर्वः प्रयोक्तुं 
पार्यत इत्येवमुक्तम् | तेन यत्केचिदचूचुदन् - समवकारे कः 
कैशिकीयोजनावसर इति पूर्वग्रन्थोऽसङ्गत इति तन्निरवकाशमेव | 
समवकारादावपि च सौन्दर्यात्मकं वैचित्र्यं कैशिकीविजृम्भ एवेत्युक्तम् | 
(५७)

प्. २७)

ब्रह्मा कुटिलकं चैव भृङ्गारं वरुणः शुभम् |
सूर्यश्छत्रं शिवस्सिद्धिं वायुर्व्यजनमेव च || ६० ||

विष्णुः सिंहासनं चैव कुबेरो मकुटं तथा |
श्राव्यत्वं प्रेक्षणीयस्य ददौ देवी सरस्वती || ६१ ||

शेषा ये देवगन्धर्वा यक्षराक्षसपन्नगाः |
तस्मिन्सदप्स्यभिप्रेतान्नानाजातिगुणाश्रयान् || ६२ ||

अंशांशैर्भाषितं भावान् रसान् रूपं बलं तथा |
दत्तवन्तः प्रहृष्टास्ते मत्सुतेभ्यो दिवौकसः || ६३ ||


रोषग्रथितवाक्यं तु सम्फेटः | शङ्काभयत्रासकृतो विद्रवः | 
छेदमर्हतीति च्छेद्यं शस्त्राहवः | भेदमर्हतीति भेद्यं 
मल्लयुद्धात्मकं नियुद्धम् | तत इति | प्रभुपरितोषाय प्रभुचरितं 
कदाचिन्नाट्ये वर्णनीयमिति यथा दैत्याः सुरैर्जिता इत्येतस्माल्लभ्यत इति 
केचिदाहुः | तदसत् | दशरूपकलक्षणयुक्तिविरोधात् | तत्र हि 
किञ्चित्प्रसिद्धचरितं किञ्चिदुत्पाद्यचरितमिति वक्ष्यते | न च 
वर्तमानचरितानुकारो युक्तः | विनेयानां तत्र रागद्वेषमध्यस्थतादिना 
तन्मयीभावाभावे प्रीतेर्भावेन व्युत्पत्तेरप्यभावात् | वर्तमानचरिते य च 
धर्मादिकर्मफलसम्बन्धस्य प्रत्यक्षत्वे प्रयोगवैयर्थ्यम् | अप्रत्यक्षत्वे 
भविष्यति प्रमाणाभावात् इति न्यायेन व्युत्पत्तेरसम्भवान्नानुकारः | 
एतच्च दशरूपकाध्याये वितनिष्याम इत्यास्तां तावत् |

देवानां त्वद्य 
प्रसिद्धवर्णनीयासम्भवात्पूर्वकल्पमन्वन्तरादिगतदेवासुरचरितकीर्तन
म् | अनादित्वात्संसारस्य श्रुतिस्मृत्यनुमतदेवासुरकीर्तनवदिति | तत्र वर्तनो 
(वर्तमानो) - पवर्णनं तज्जातीयानाम् | अथ 
चारित्रभ्रमविप्रलब्धास्त्वसुराश्चुक्षुभिरे इति वक्ष्यामः | न च 
स्वचरितव्यावर्णनाद्देवाअनां परितोष इह | यत आह - प्रयोगपरितोषिता इति | 
ध्वजमिति | यस्य विघ्नशान्त्यै पूजार्थमुपयोगो भावी | (५८-५९)

कुटिलकमिति | वक्रदण्डको विदूषकोपयोगी | ब्रह्मायुधात्मा दण्डः | 
अपकामत्वेन 


प्. २८)

एवं प्रयोगे प्रारब्धे दैत्यदानवनाशने |
अभवन्क्षुभिताः सर्वे दैत्या ये तत्र सङ्गताः || ६४ ||

विरूपाक्षपुरोगांश्च विघ्नान्प्रोत्साह्य तेऽब्रुवन् |
न क्षमिष्यामहे नाट्यमेतदागम्यतामिति || ६५ ||

ततस्तैरसुरैः सार्धं विघ्ना मायामुपाश्रिताः |
वाचश्चेष्टां स्मृतिं चैव स्तम्भयन्ति स्म नृत्यताम् || ६६ ||

तथा विध्वंसनं दृष्ट्वा सूत्रधारस्य देवराट् |
कस्मात्प्रयोगवैषम्यमित्युक्त्वा ध्यानमाविशत् || ६७ ||


भीषणत्वाकृत्यापीत्यर्थः | भृङ्गारः पारिपार्श्विकोपयोगी | छत्रमत्र 
वितानः जलदानां सूर्योद्भवत्वात् तत्प्रतिमः | यदाहुः - ऋतवे वर्षान्ते 
महतो मेघसम्प्रवानिति | (मेघसंप्लवादिति (?) ) | भगवदायत्ता दवी 
मानुषी च सिद्धिरिति मध्ये तदुपादानं सर्वव्यापकत्वं दैव्याः सिद्धेः 
प्रतिपादयितुम् | व्यजनं घर्मापनुत्तये | सिंहासनादि 
राजभूमिकायामुपयोगि | यक्षादयो ये तत्त्वज्ञा नाट्यस्य | भाषितमिति | 
तत्तद्भूमिकोपयोगिवाचिके शिक्षा | भावानिति | विभावादिषु | तथा हि 
रक्तमांसादीनि भयजुगुप्साविभावरूपाणि यक्षरक्षसां 
हर्षोत्साहविभावतां यान्तीति तदुपदेशादेव तज्ज्ञेयम् | रसानिति | 
स्वोचितस्थायिभावसम्बध्यमानतत्तद्रसोपयोगिनोऽनुभावव्यभिचारिवर्गस्य 
शिक्षा दर्शिता | रूपमिति मुखरागस्य | बलमित्याङ्किकस्य | प्रतिभूमिकं 
परितुष्टेन | अन्ततोऽत्र शिष्टा(क्षा)पि काचिद्देया | सामाजिकेभ्यश्च 
धनविज्ञानमित्याहरणीयातोद्या (द्याद्या) जिहीर्षता च परिषत्परितोषाय 
यतितव्यमित्येतदनेन दर्शितम् | (६०-६३)

अथ विघ्नोपशमनाय जर्जरपूजा कार्येति दर्शयितुमितिहासेनोपक्रमते - 
एवं प्रयोग इति | दैत्यादीनां विनाशनं यत्र प्रयोज्यतया | आगम्यतामिति | 
अवधार्यतां यदि वा सम्भूयास्यताम् | मायामिति अदृश्यत्वमित्यर्थः | 
चेष्टेत्याङ्गिकी | यद्यपि स्मृतिस्तम्भनेन सर्वं स्तम्भितं भवति तथापि 
तत्तदभिनेयप्राधान्येन तदेव स्तम्भितमित्युक्तम् | सूत्रधारस्येति 
सपरिवारस्येति | प्रस्तावनाप्रयोगमध्य एवायं विघ्न इति यावत् | ध्यानमिति | 
यत्र माया न प्रभवति || (६४-६७)


प्. २९)

अथापश्यत्सदो विघ्नैः समन्तात्परिवारितम् |
सहेतरैः सूत्रधारं नष्टसंज्ञं जडीकृतम् || ६८ ||

उत्थाय त्वरितं शक्रः गृहीत्वा ध्वजमुत्तमम् |
सर्वरत्नोज्ज्वलतनुः किञ्चिदुद्वृत्तलोचनः || ६९ ||

रङ्गपीठगतान्विघ्नानसुरांश्चैव देवराट् |
जर्जरीकृतदेहांस्तानकरोज्जर्जरेण सः || ७० ||

निहतेषु च सर्वेषु विघ्नेषु सह दानवैः |
सम्प्रहृष्य ततो वाक्यमाहुः सर्वे दिवौकसः || ७१ ||

अहो प्रहरणं दिव्यमिदमासादितं त्वया |
जर्जरीकृतसर्वाङ्गा येनैते दानवाः कृताः || ७२ ||

यस्मादनेन ते विघ्ना सासुरा जर्जरीकृताः |
तस्माज्जर्जर एवेति नामतोऽयं भविष्यति || ७३ ||

शेषा ये चैव हिंसार्थमुपयास्यान्ति हिंसकाः |
दृष्ट्वैव जर्जरं तेऽपि गमिष्यन्त्येवमेव तु || ७४ ||

एवमेवास्त्विति ततः शक्रः प्रोवाच तान्सुरान् |
अक्षाभूतश्च सर्वेषां भविष्यत्येष जर्जरः || ७५ ||


सद इति यत्र प्रयोगः क्रियते सीदत्यस्मिन्निति | जीर्यत्यतिशयेनेति पचाद्यचि 
(यङ्लुकि)रूपम् | अतिशयेन जीर्णीकृतो देहो येषान्ते तथा | जर्जरेणेति 
यङ्लुगन्ताण्णिचि पुनः पचाद्यचि रूपम् | एवं राज्ञा सिद्धिविघातका 
दण्ड्या इति दर्शितम् |


प्. ३०)

प्रयोगे प्रस्तुते ह्येवं स्फीते शक्रमहे पुनः |
त्रासं सञ्जनयन्ति स्मं विघ्नाः शेषास्तु नृत्यताम् || ७६ ||

दृष्ट्वा तेषां व्यवसितं दैत्यानां विप्रकारजम् |
उपस्थितोऽहं ब्रह्माणं सुतैः सर्वैः समन्वितः || ७७ ||

निश्चिता भगवन्विघ्ना नाट्यस्यास्य विनाशने |
अस्य रक्षाविधिं सम्यगाज्ञापय सुरेश्वर || ७८ ||

ततश्च विश्वकर्माणं ब्रह्मोवाच प्रयत्नतः |
कुरु लक्षणसम्पन्नं नाट्यवेश्म महामते || ७९ ||

ततोऽचिरेण कालेन विश्वकर्मा महच्छुभम् |
सर्वलक्षणसम्पन्नं कृत्वा नाट्यगृहं तु सः || ८० ||

प्रोक्तवान्द्रुहिणं गत्वा सभायान्तु कृताञ्जलिः |
सज्जं नाट्यगृहं देव तदवेक्षितुमर्हसि || ८१ ||

ततः सह महेन्द्रेण सुरैः सर्वैश्च सेतरैः |
आगतस्त्वरिता द्रष्टुं द्रुहिणो नाट्यमण्डपम् || ८२ ||


यदि वा मूलत एव तत्परिरक्षायै मण्डपः कार्यः | ये च दण्डस्याविषया 
वातातपवर्षादयश्च तत्कृतो हि सिद्धिविघातो मण्डपे सति न भवति | 
एतेनैवाभिप्रायेण पुराकल्पमाह - प्रयोग इत्यादि | शेषा इति | 
जर्जरीकृतशरीरशेषा अपीत्यर्थः | यद्वक्ष्यति - निश्चिता भगवन्विघ्ना इति | 
तथाऽस्मिन् जर्जरीकरणकाले एते चासन्निहिता अभूवन् | त्रासमिति | सर्वथा तु न 
शक्ता नाशयितुमिति | जर्जरप्रभावः गमिष्यत्येवमेव इति ह्युक्तम् | ततो 
विश्वकर्मेति | वास्तुविद्या तत्त्वविदो नाट्यमण्डपे स्थपतित्वं सूचयति | 
द्रुहिण इति ब्रह्मा | इतरे विद्याधरगन्धर्वाद्याः |


प्. ३१)

दृष्ट्वा नाट्यगृहं ब्रह्मा प्राह सर्वान्सुरांस्ततः |
अंशभागैर्भवद्भिस्तु रक्ष्योऽयं नाट्यमण्डपः || ८३ ||

रक्षणे मण्डपस्याथ विनियुक्तस्तु चन्द्रमाः |
लोकपालास्तथा दिक्षु विदिक्ष्वपि च मारुताः || ८४ ||

नेपथ्यभूमौ मित्रस्तु निक्षिप्तो वरुणोऽम्बरे |
वेदिकारक्षणे वह्निर्भाण्डे सर्वदिवौकसः || ८५ ||

वर्णाश्चत्वार एवाथ स्तम्भेषु विनियोजिताः |
आदित्याश्चैव रुद्राश्च स्थिताः स्तम्भन्तरेष्वथ || ८६ ||

धारणीष्वथ भूतानि शालास्वप्सरसस्तथा |
सर्ववेश्मसु यक्षिण्यो महीपृष्ठे महोदधिः || ८७ ||


अंशभागैरिति | अंशैर्यानि भाजनान्यधिष्ठानानि तैः | 
मण्डपस्यांशेषु वः भवतां ये तृतीयचतुर्थादयो भागास्तैः | (६८-८३)

अंशविभागमेवाह - रक्षण इति | अनेन चैतत्तुल्या एव मण्डपभागरक्षा 
काचिन्नियोज्या इति दर्श्यते | मण्डपस्य सर्वस्याधिष्ठाता हि सौम्यप्रकृतिः 
सोमः प्रधानो योज्य इति दर्शयति - चन्द्रमा इति | अपि चेति | विदिक्ष्विति | न केवलं 
पश्चिमोत्तररूपे स्वकोणे यावदन्यास्वपि विदिक्षु | चकाराद्दिक्ष्वपि | ते हि 
घर्मदोषवारकत्वादत्यन्तोपकारिणः | अनेन गवाक्षकरणं सूच्यत इत्येके 
| आदित्ये मित्रशब्दः पुल्लिङ्ग इति | तेन यद्वार्तिककारी(रीय)तदुपलक्षितो नर्तकी 
हि(भिः) लज्जापरिहारहेतोः नपुंसको नेपथ्यगृहे इति 
तदपरामृष्टाभिधानम् | मित्र इति तेजस्विता आहार्योपयोगी रत्नादेरुक्ता | 
वेदिका | रङ्गवेदिका | तत्र तीक्ष्णोऽधिष्ठातेत्यर्थः | भाण्ड इति | त्रिपुष्करे 
सोपकरणे | दिवौकसो मेघा मन्द्रगम्भीरशब्दसिद्धये | इत्येवं सर्वत्र 
दृष्टमपि सदृशोपलक्षणान्तं प्रयोजनमुत्प्रेक्ष्यम् | सर्वथा तदलाभे 
नियमाद्दृष्टमेव | वर्णा इति | तदधिष्ठातारो देवताविशेषाः | 
स्तम्भान्तरेष्विति | वर्णस्तम्भचतुष्कादिरित्येषु | न अन्येषु स्तम्भेष्वित्यर्थः | 
(८४-८६)


प्. ३२)

द्वारशालानियुक्तौ तु कृतान्तः काल एव च |
स्थापितौ द्वारपत्रेषु नागमुख्यौ महाबलौ || ८८ ||

देहल्यां यमदण्डस्तु शूलं तस्योपरि स्थितम् |
द्वारपालौ स्थितौ चोभौ नियतिर्मृत्युरेव च || ८९ ||

पार्श्वे च रङ्गपीठस्य महेन्द्रः स्थितवान्स्वयम् |
स्थापिता मत्तवारण्यां विद्युद्दैत्यनिषूदनी || ९० ||

स्तम्भेषु मत्तवारण्याः स्थापिताः परिपालने |
भूतयक्षपिशाचाश्च गुह्यकाश्च महाबलाः || ९१ ||

जर्जरे तु विनिक्षिप्तं वज्रं दैत्यनिबर्हणम् |
तत्पर्वसु विनिक्षिप्ताः सुरेन्द्रा ह्यमितौजसः || ९२ ||


शालास्विति | स्तम्भद्वयमष्टवेश्मनि 
गवाक्षनेपथ्यगृहद्वितीयभूमिसन्निवेशादिति | नागमुख्याविति | 
अनन्तगुलिकौ | द्वारपत्रं कवाटात्मकम् | द्वारबहुत्वाच्च बहुवचनम् | 
देहल्यामिति | द्वाराधस्तनकाष्ठे | तस्येति | शूलमिति | एतेन 
प्रक्रान्तद्वारमेव परामृष्टम् | तेनोर्ध्वकाष्ठे उत्सङ्गशब्दवाच्ये 
त्रिशूलमित्यर्थः | पार्श्वे स्वयमिति | राजादेस्तत्स्थानमित्युक्तम् | 
चकारात्स्वदिशि अंशेनावस्थानमनुस्मृतम् | विद्युदिति | वज्रायुधरूपा | 
स्तम्भेष्वपि चतुर्षु यथाक्रमं तद्भूतादयः | ते च नाट्यतत्त्वविदः | अत 
एव विघ्नैः सह ये(ते)नयेन मिलिता इति द्रष्टव्यम् | एतेन सिद्धिविघातका 
भेदाख्येनाप्यु- पायेन दुर्बलीकर्तव्या इति सूचितम् | प्रतिस्.ठित इति | सदैव 
सन्निहितो वास्तुमध्य इत्यर्थः | कवेश्च सन्निधानं सूचितम् |

अधस्तादिति | येन सुरङ्गाखननादि विघ्नकरणं निवार्यत इत्यर्थः | 
प्रधानपात्राणि पृथग्रक्षणीयानीत्याह - नायकमिति | 
हास्यशृङ्गाराङ्गत्वाद्विदूषकमित्युक्तम् | अत एव 
दशरूपकप्रयोगसूचनमेतत् | समवकारे विदूषकाभावात् | हर इति | 
बहुमूर्तिप्रथमत्वात् | देवता एव दैवतम् | (८७-९८)


प्. ३३)

शिरःपर्वस्थितो ब्रह्मा द्वितीये शङ्करस्तथा |
तृतीये च स्थितो विष्णुश्चतुर्थे स्कन्द एव च || ९३ ||

पञ्चमे च महानागाः शेषवासुकितक्षकाः |
एवं विघ्नविनाशाय स्थापिता जर्जरे सुराः || ९४ ||

रङ्गपीठस्य मध्ये तु स्वयं ब्रह्मा प्रतिष्ठितः |
इष्ट्यर्थं रङ्गमध्ये तु क्रियते पुष्पमोक्षणम् || ९५ ||

पातालवासिनो ये च यक्षगुह्यकपन्नगाः |
अधस्ताद्रङ्गपीठस्य रक्षणे ते नियोजिताः || ९६ ||

नायकं रक्षतीन्द्रस्तु नायिकां च सरस्वती |
विदूषकमथौङ्कारः शेषास्तु प्रकृतीर्हरः || ९७ ||

यान्येतानि नियुक्तानि दैवतानीह रक्षणे |
एतान्येवाधिदैवानि भविष्यन्तीत्युवाच सः || ९८ ||

एतस्मिन्नन्तरे देवैः सर्वैरुक्तः पितामहः |
साम्ना तावदिमे विघ्नाः स्थाप्यन्तां वचसा त्वया || ९९ ||

पूर्वं साम प्रयोक्तव्यं द्वितीयं दानमेव च |
तयोरुपरि भेदस्तु ततो दण्डः प्रयुज्यते || १०० ||

देवानां वचनं श्रुत्वा ब्रह्मा विघ्नानुवाच ह |
कस्माद्भवन्तो नाट्यस्य विनाशाय समुत्थिताः || १०१ ||

ब्रह्मणो वचनं श्रुत्वा विरूपाक्षोऽब्रवीद्वचः |
दैत्यैर्विघ्नगणैः सार्धं सामपूर्वमिदं ततः || १०२ ||

योऽयं भगवता सृष्टो नाट्यवेदः सुरेच्छया |
प्रत्यादेशोऽयमस्माकं सुरार्थं भवता कृतः || १०३ ||


प्. ३४)

अथ नाट्यतत्त्वघाते (त्त्वविघाते) स तन्निरूपणार्थमुपक्रमते - एतस्मिन्निति | 
अशक्तस्य सामाङ्गीकरोति दुर्जन इति पूर्वं रक्षाकरणम् | इत्युक्तद्वय 
(सर्वैरुक्त) इति | कविरनुविधेयवचनो भवतीति दर्शयति | सामादिप्रयोगे 
तावच्छब्दसूचितं क्रमं स्फुटयति - पूर्वं सामेत्यादि | तत इति | 
सर्वोपायप्रतिहताविति यावत् | तत्र ज्ञाताभिप्रायः प्रतिसमाधातुं सुशक 
इत्यभिप्रायेणाह - देवानामिति | सुरार्थमित्यस्यैव दार्ढ्यायोक्तं 
सुरेच्छयेति | प्रत्यादेश इति खलीकार इत्यर्थः | भवतेति | 
यस्यानुचितमेतदित्यर्थः | अनौचित्यमेव लोकपितामहेत्यामन्त्रणेनाह | तदेव 
पितामहत्वं दर्शयति - यथेति | आ(त्मनो भ)वा देवा दैत्याश्चेत्याह - सर्व 
इति | (९९-१०४)

वचनमिति | सुपरिहरमेतत् | नात्र भूयान्प्रयास इत्येकवचनेन दर्शयति | अत 
एव सिद्धवदुपक्रमते - अलं व इति | मिथ्याज्ञानगृहीतसर्पत्रासवद्यो 
भ्रान्तिमात्रकृत इत्यर्थः | दैत्यानामशुभकारिता लोकप्रसिद्धा | 
कुरु(कृत)रङ्गविभागञ्चैषां चेष्टितमस्तु | देवानां तद्विपर्यय इति 
नाट्यस्य न तात्पर्यं येन भवतां मन्युः | किं तर्हीत्याह | शुभकारिणः 
शुभं फलमशुभकारिणोऽशुभं फलमित्येतावदेवास्माकं 
प्रतिसाक्षात्कारकल्पे नाट्ये प्रदर्शनीयम् | न तत्र देवेषु दैत्येषु वा 
कश्चिद्भरः | अत एव भवतामपि धर्मादौ यः सदुपायः सोऽपि 
शुभविपाकत्वेनैव दर्शितः | अत एव 
शुभग्रहणमेकतरपक्षशैथिल्यदर्शनाय दैत्यसम्बन्धनार्थं 
प्रथममुपात्तम् | शुभमशुभं च धर्माधर्मरूपं 
सुखदुःखफलत्वेन विभेदेन कल्पयत्यध्यवसाययति नाट्यवेदः | कीदृक् - 
कर्मभावान्वयापेक्षीति | तद्यथा - कर्म धर्माधर्मादिरूपं धर्मो 
दानं स्नानमित्यादिः | अधर्मो हिंसा स्तेयमित्यादिः | भाव आशयः स्त्री 
(स्व) प्रसङ्गोदिता स्वार्थतापरार्थताद्यभिसन्धिरित्यादिः | अन्वयोऽभिजनः 
आर्यावर्तादिर्ब्राह्मण्यादि चेति (ण्यञ्चेति) | तानपेक्षते सहकारितया |

एतदुक्तं भवति - अस्मिन्देशेऽस्मिन्काले ईदृशेन कर्मणा यः 
शुभमशुभं चार्जयति स एवंविधफलभागी भवतीति न 
तावदिहोपदिश्यते | विकल्पक इति द्वौ णिचौ | (१०५-१०६)

प्. ३५)

तन्नैतदेवं कर्तव्यं त्वया लोकपितामह |
यथा देवास्तथा दैत्यास्त्वत्तः सर्वे विनिर्गताः || १०४ ||

विघ्नानां वचनं श्रुत्वा ब्रह्मा वचनमब्रवीत् |
अलं वो मन्युना दैत्या विषादं त्यजतानघाः || १०५ ||

भवतां देवतानां च शुभाशुभविकल्पकः |
कर्मभावान्वयापेक्षी नाट्यवेदो मया कृतः || १०६ ||

नैकान्ततोऽत्र भवतां देवानां चानुभावनम् |
त्रैलोक्यस्यास्य सर्वस्य नाट्यं भावानुकीर्तनम् || १०७ ||


ननु चैवमप्यस्मत्पृष्ठे किमेतद्योजितमित्याह - नैकान्तत इति | अयं भावः - 
न युष्मत्पृष्ठे केनचिदेतद्योजितम् | देवासुरस्य बहिर्यथावस्थमवस्थानम् | 
अत्रेति नाट्यवेदे | न देवासुराणामेकान्तेनानुभावनम् | नैव तेऽनुभाव्यन्ते 
केनचित्प्रकारेण |

तथाहि - तेषु न तत्त्वेन धीः | न सादृश्येन यमलकवत् | न भ्रान्तत्वेन 
रूप्यस्मृतिपूर्वकशुक्तिरूप्यवत् | नारोपेण 
सम्यग्ज्ञानबाधानन्तरमिथ्याज्ञानरूप्यवत् | न तदध्यवसायेन 
गौर्वाहीकवत् | नोत्प्रेक्ष्यमाणत्वेन मुखचन्द्रवत् | न तत्प्रतिकृतित्वेन 
चित्रपुस्तवत् | न तदनुकारेण गुरुशिष्यव्याख्याहेवाकवत् | न 
तात्कालिकनिर्माणेनेन्द्रजालवत् | न युक्तिविरचिततदाभासतया 
हस्तलाघवादिमायावत् | सर्वेष्वेतेषु पक्षेष्वसाधारणतया 
द्रष्टुरौदासीन्ये रसास्वादायोगात् | कवेश्च नियतवर्णनीयनिश्चितत्वे 
काव्यस्यैवासम्पत्तेरनौचित्यवर्जनायोगात् | लौकिकमिथुनदृशीव 
सांसारिकहर्ष(ईर्ष्या)क्रोधान्वयितापत्तेरुभयदर्शनकु*मू)लतया 
मुख्यदृष्टौ प्रयोक्तृदृष्टौ तत्संविद्विश्रान्त्यभावात् |

किं तर्ह्येतत् | आह - त्रैलोक्यस्येति | एतदुक्तं भवति - एतादृशं तैः रामादयो 
न कदाचन प्रमाणपथमवतार्यन्ते यदाऽगमेन वर्ण्यन्ते | तदा 
तद्विशेषबुद्धिः यद्यपि रामायणप्रायादेकस्मान्महावाक्यादुल्लसति 
तथापि वर्तमानतयैव विशेषाणां 
सम्भाव्यमानार्थक्रियासामर्थ्यात्मकस्वालक्षण्यपर्यवसानात् | न च 
तेषां वर्तमानतेत्युपगता

प्. ३६)

तावद्विशेषबुद्धिः | काव्येष्वपि हृदयमेव (हृदय एव) 
तावत्साधारणीभावो विभावादीनां तत्रापि कथामात्रे 
साधारणीभावः सम्भवति यद्यपि तथापि एव ये कुर्वन्ति तेषामेतद्भवति इति 
वाक्यवद्रञ्जनातिशयाभावान्न चित्तवृत्ते(त्ति)र्निर्णगता भवति |

काव्ये तु गुणालङ्कारमनोहरशब्दार्थशरीरे लोकोत्तररसप्राणके 
हृदयसंवादवशात् निमग्नाकारिका तावद्भवति चित्तवृत्तिः | किन्तु सर्वस्य 
प्रत्यक्षसाक्षात्कारकल्पा तत्र न धीरुदेति |

नाट्ये तु पारमार्थिकं किञ्च्दद्य मे कृत्यं भविष्यतीत्येवं 
भूताभिसन्धिसंस्काराभावात्सर्वपरिषत्साधारणप्रमोदसारापर्यन्तर
सना(समा)दरणीयलोकोत्तरदर्शनश्रवणयोगी 
भविष्यामीत्यभिसन्धिसंस्कारादुचितगीतातोद्यचर्वणाविस्मृतसांसारिक 
भावतया विमलमुकुरकल्पीभूतनिजहृदयः 
सूच्याद्यभिनयावलोकनोद्भिन्नप्रमोदशोकादितन्मयीभावः 
पाठ्याकर्णनपात्रान्तरप्रवेशवशात् समुत्पन्ने 
देशकालविशेषावेशानालिङ्गिते 
सम्यङ्मिथ्यासंशयसम्भावनादिज्ञानविज्ञेयत्वपरामर्शानास्पदे 
रामरावणादिविषयाध्यवसाये 
तत्संस्कारानुवृत्तिकारणभूततत्सहचरहृद्यवस्तुरूपगीतातोद्यप्रमदानु
भवसंस्कारसूचितसमनुगततदुक्तरूपरामाध्यवसायसंस्कार एव 
भवत्पञ्चषैर्दिवसैः सचमत्कारतदीयचरित 
मध्यप्रविष्टस्वात्मरूपमतिः स्वात्मद्वारेण विश्वं तथा पश्यन् 
प्रत्येकं सामाजिकों देशकालविशेषाणामपरामर्शेन 
एवंकारिणामिदमिति लीढा(लिङा)त्मकविधिसमर्पितं संविज्जातीयमेव 
संविद्विशेषरञ्जकप्राणवल्लभाप्रतिमरसास्वादसहचररम्यगीतातोद्यादि
संस्काररसा(नुप्र)वेशेन हृदयाभ्यन्तरनिखातं तत 
एवनुत्पुंसनशतैरपि म्लानिमात्रमप्यभजमानं 
भजंस्तत्तच्छुभाशुभप्रेप्साजिहासासततस्यूतवृत्तित्वादेव 
शुभमाचरत्यशुभं समुज्झति | इदानीमुपायसंवेदनालाभात् 
तदिदमनुकीर्तनमनुव्यवसायविशेषो नाट्यापरपर्यायः | नानुकार इति 
भ्रमितव्यम् | अनेन भगण्डेन राजपुत्रस्यान्यस्य 
वानुकृतेऽन्या(कृतावन्या)दिबुद्धेरभावात् | तद्धि विका(क)रणमिति 
प्रसिद्धं हासमात्रफलं मध्यस्थानाम् | यदभिप्रायेण मुनिर्वक्ष्यति -

परचेष्टानुकरणाद्धासस्समुपजायते (अ. ७-१०) इति ||

तत्पक्षीयाणान्तु तदेव द्वेषासूयानि(नु)वृत्त्यादिफलम् | तद्बुद्ध्यैव हि 
दैत्यानां हृदयक्षोभः एवम्भूता वयमुपहासभाजनम् इति | 
उपहास्यताभीरवश्च निवर्तन्ते ततः | न तूपदेशेन |

प्. ३७)

नन्वेनं तावता नियतानुकारो माभूत् | अनुकारेण तु किमपरार्द्धम् | न 
किञ्चिदसम्भवादृते | अनुकार इति हि सदृशकरण्म् | तत्कस्य | न तावद्रामादेः 
| तस्याननुकार्यत्वात् | एतेन प्रमदादिविभावानामनुकरणं पराकृतम् | न 
चित्तवृत्तीनां शोकक्रोधादिरूपाणाम् | न हि नटो रामसदृशं स्वात्मनः 
शोकं करोति | सर्वथैव तस्य तत्राभावात् | भावे वाननुकारत्वात् | न 
चान्यद्वस्त्वस्ति यच्छोकेन सदृशं स्यात् | अनुभावांस्तु करोति | किन्तु 
सजातीयानेव | न तु तत्सदृशान् | साधारणरूपस्य कः केन सादृश्यार्थः | 
त्रैलोक्यवर्तिनः सदृशत्वन्तु न विशेषात्मना यौगपद्येनोपपद्यते | 
कदाचित्क्रमेण नियत एवानुकृतः स्यात् | सामान्यात्मकत्वे कोऽनुकारार्थः | 
तस्मादनियतानुकारो नाट्यमित्यपि न भ्रमितव्यम् | अस्मदुपाध्यायकृते 
काव्यकौतुकेऽप्ययमेवाभिप्रायो मन्तव्यः | न त्वनियतानुकारोऽपि |

तेनानुव्यवसायविशेषविषयीकार्यं नाट्यम् | तथा चाहार्यविशेषादिना 
निवृत्ते तद्देशकालचैत्रमैत्रादिनटविशेषप्रत्यक्षाभिमाने 
विशेषलेशोपक्रमेण च विना प्रत्यक्षाप्रवृत्तेरायाते 
रामादिशब्दस्यात्रोपयोगात् 
प्रसिद्धतदर्थतयाऽदरणीयचरितवाचकस्यासम्भावनामात्रनिराकरणेना
नुव्यवसायस्य प्रत्यक्षकल्पनाट्ये हृद्यगीताद्यनुस्यूततया 
चमत्कारस्थानत्वाद्धृदयानुप्रवेशयोग्यत्वमभिनयचतुष्टयेन 
स्वरूपप्रच्छादनं प्रसात्वनादिना नटज्ञानजसंस्कारसाचिव्यं तेन 
रञ्जकसामग्रीमध्यानुप्रविष्टेन प्रच्छादितस्वस्वभावेन 
प्राक्प्रवृत्तलौकिकप्रत्यक्षानुमानादिजनितसंस्कारसहायेन 
सहृदयनटज्ञानसंस्कारसचिवेन 
हृदयसंवादतन्मयीभवनसहकारिणा प्रयोक्त्रा दृश्यमानेन 
योऽनुव्यवसायो जन्यते 
सुखदुःखद्याकारतत्तचित्तवृत्तिरूपरूषितनिजसंविदानन्दप्रकाशमयः 
अत एव विचित्रो रसनास्वादनचमत्कारचर्वणनिर्वेशभोगाद्यपरपर्यायः तत 
यदवभासते वस्तु तन्नाट्यम् | तच्च ज्ञानाकारमात्रमारोपितं स्वरूपं 
सामान्यात्मकं तत्कालनिर्मितरूपं चान्यद्वा किञ्चिदस्तु | 
नात्राप्रस्तुतलेखनेनात्मनो दर्शनान्तरकथापरिचयप्रकटनफलेन 
प्रकृतवस्तुनिरूपणविघ्नमाचरन्तः सहृदयान्खेदयामः |

तस्मादनुव्यवसायात्मकं कीर्तनं रूषितविकल्पसंवेदनं नाट्यम् | 
तद्वेदनवेद्यत्वात् | न त्वनुकरणरूपम् | यदि त्वेवं 
मुख्यलौकिककरणानुसारितयाऽनुकरणमित्युच्यते तन्न कश्चिद्दोषः | स्थिते 
वस्तुतो भेदे शब्दप्रवृत्तेरविवादास्पदत्वात् | एतच्च यथावसरं वितनिष्यत 
इत्यास्तां तावत् |


प्. ३८)

क्वचिद्धर्मः क्वचित्क्रीडा क्वचिदर्थः क्वचिच्छमः |
क्वचिद्धास्यं क्वचिद्युद्धं क्वचित्कामः क्वचिद्वधः || १०८ ||

धर्मो धर्मप्रवृत्तानां कामः कामोपसेविनाम् |
निग्रहो दुर्विनीतानां विनीतानां दमक्रिया || १०९ ||

क्लीबानां धार्ष्ट्यजननमुत्साहः शूरमानिनाम् |
अबुधानां विबोधश्च वैदुष्यं विदुषामपि || ११० ||


यतश्चेदं नानुकरणं ततो यत्कैश्चिच्चोदितं तदनवकाशम् - न च 
गीतवाद्ययुक्तः सर्वावस्थासु कश्चिदनुकार्यः इति | न त्वनुकार्यत्वेन 
गीतादय इत्युक्तम् | परिहारोऽपि य उक्तः 
आसनगमनस्नानस्वापप्रतिबोधभोजनाद्यासु वस्तुतो गीत्ववाद्यं लोके 
चेष्टास्वतिप्रथितम् इत्यादि तदप्यनुपपन्नम् | न हि गमनादौ 
तद्ध्रुवातालादिरूपेण गीतादि लोकेऽस्ति मङ्गलमात्रत्वादृते | 
गायनवादनादिष्वपि चानुकारबुद्ध्यापत्तेरित्यलम् | (१०७)

ननु त्रैलोक्यस्य ये भावास्तेषां यद्यनुकीर्तनं नाट्यं तदेकत्रैव रूपके 
एकत्रैव चाङ्कादौ सर्वमेव दृश्येतेत्याशङ्कानिराकरणपूर्वकं 
पूर्वप्रयोजनेन सप्रयोजनत्वमुपसंहरति - क्वचिद्धर्म इत्यादिना 
लोकोपदेशजननं नाट्यमेतद्भविष्यति इत्यन्तेन श्लोकाष्टकेन | एतच्च 
कैश्चिद्भिन्नवाक्यतया प्रतिश्लोकं व्याख्यातम् | तच्च 
पौनरुक्त्याध्याहारपरस्परासङ्गत्यादिदोषोपहतं स्यादित्युपेक्ष्यमेव | 
तस्मादित्थमत्र योजना नानाप्रकारैर्भावैः 
स्थायिव्यभिचारि(वि)भावादिभिरुपसम्पन्नं सर्वतो व्याप्तम् | तेषां च 
भावादीनां देशकालप्रकृत्त्यवस्थान्तरभिन्नस्वभावत्वात्तदपि 
नानावस्थात्मकम् | अत एवाहोत्तमाधमेति | एवम्भूतमेतद्भविष्यति | काले 
विश्रान्तिजननं हितोपदेशजननं च भविष्यतीति सम्बन्धः |

के के नानाप्रकारा भावा इत्याह - क्वचिद्धर्म इत्यादि | यथायोगं 
धर्मादयः शब्दास्तदचितस्थायिव्यभिचार्यादिसूचकाः | तेन धर्मोऽर्थ 
इत्युत्साहादिः | क्रीडेति विस्मयादिः | शम इति निर्वेदादिः | हास्यमिति हासादिः | 
युद्धमिति रौद्रादिः | काम इति रत्यादिः | वध इति क्रोधभयजुगुप्साशोकादिः | 
अमीभिश्च समुचितव्यभिचारिभावविभावाः स्वीकृताः | क्वचिदिति शब्देन 
दशरूपकान्यतममुच्यते | त(य)था 

प्. ३९)

नाटकाद्यनेकरूपकगतो विशेषस्तथैकं ना(कना)टकादिविशेषको 
विभागः | एतदुक्तं भवति - किञ्चिद्धर्मप्रधानं रूपकं यथा 
नाटकं प्रकरण वा | क्रीडाप्रधान तथा प्रसिद्धाना यथा भाणः | 
अर्थप्रधानत्वं प्रकरणादावेव | एवं दशरूपकलक्षणानुसारेण 
सर्वमनुसरणीयम् | तथा क्वचिन्नाटके धर्मः प्रधानम् - यथा 
छलितरामे रामस्याश्वमेधयागः | क्वचित्क्रीडा - यथा 
स्वप्नवासवदत्तायाम् | एवमन्यत्राप्यनुसरणीयम् | तथैकत्रापि नाटके 
क्वचिदंशे धर्मो यथाऽभिज्ञानशाकुन्तले - अपि नाम 
कुलपतेरियमसवर्णक्षेत्रसम्भवा स्यात् (अङ्क-१) | एवं 
प्रतिनाटकमेकदेशेषु सुलक्षा एवं क्रीडादय इति 
ग्रन्थविस्तरभीरुभिरस्माभिर्न परिवर्णिताः |

नन्ववस्थादेशकालप्रकृतिविशेषसमुचितभावानुकीर्तनमात्रमेव कर्तव्यम् 
| किं रामाय(दि)रावणेत्यादिसमाश्रयेणेत्याशङ्क्याह धर्म इति | चो हेतौ | 
यस्माल्लोकवृत्तानुसारेण करणं प्रयोगरूपं नाट्यं मया 
कृतमेतदित्येतस्मात्कारणाद्धर्मप्रवृत्तानां रामयुधिष्ठिरादीनां 
सम्बन्धित्वेन धर्म उक्तः | निग्रह इति वधः | विनीतानां जितेन्द्रियाणां 
सम्बन्धित्वेन दमस्य शमस्य क्रिया योजना | विनयो हीन्द्रियजयः | एवं 
क्लीबानामुपहास्यानां धार्ष्ट्यजननमिति विभावेन हासोऽत्रोक्तः | 
धार्ष्ट्याज्जननं यस्य हास्यवस्तुनः | यद्वक्ष्यति - 
विकृतपरवेषालङ्कारधार्ष्ट्यादिभिः (अ-६.) इत्यादि | विबोध इति ण्यन्तस्य 
रूपम् | अबुद्धत्वेन प्रसिद्धानां सम्बन्धित्वेन बोधनमुपायोपदेशेन 
व्युत्पाद्यत्वम् | विदुषां भीष्मादीनाम् | उपायव्युत्पाद्यत्वेन वैदुष्यम् | 
अनेन स्मृतिमतिप्रभृतीनां निरूपणम् | विलास इति क्रीडा | स्थैर्यमिति 
व्यवसायात्मकमुत्साहरूपमेव | चशब्द एवकारार्थे | दुःखार्दितत्वेन 
यः प्रसिद्धस्तस्यैव सम्बन्धित्वेनेत्यर्थः | धृतिर्धैर्यम् | एतदुक्तं भवति - 
लोकवृत्तानुसारेण यत इयं नाट्यक्रिया लोके च धरादयोऽनाश्रयाः न 
संवेदनयोग्याः तेन धर्मादिविषये यो यथा प्रसिद्धो रामादिः स 
शब्दमात्रोपयोगित्वेन मुख्यपात्रप्रणालिकया गृहीतः |

एवंभूतं यन्नाट्यं तत्प्रेक्षकाणां दुःखेन व्याध्यादिकृतेन 
श्रमेणाध्वक्लेशादिजेन शोकेन बन्धुमरणादिकृतेनार्तानां पीडितानां 
तथा 
तपस्विनामनवरतकृच्छ्रचान्द्रायणाद्याचरणकलितदौर्बल्यातिशयपरिखिन्
नहृदयानां विश्रान्तिजननं दुःखप्रसरणविघातकम् | 
प्रतिहतदुःखानां चाह्लादात्मकधृत्यादिकारणं यथायोगम् | तद्यथा - 
शोकार्तस्य धृतिर्व्याध्यार्तस्य क्रीडा | श्रमार्तस्य सुखम् | आदिग्रहणेन 
तपस्विनो मतिविबोधादय इति मन्तव्यम् |


प्. ४०)

ईश्वराणां विलाशश्च स्थैर्यं दुःखार्दितस्य च |
अर्थोपजीविनामर्थो धृतिरुद्विग्नचेतसाम् || १११ ||

नानाभावोपसम्पन्नं नानावस्थान्तरात्मकम् |
लोकवृत्तानुकरणं नाट्यमेतन्मया कृतम् || ११२ ||

उत्तमाधममध्यानां नराणां कर्मसंश्रयम् |
हितोपदेशजननं धृतिक्रीडासुखादिकृत् || ११३ ||

एतद्रसेषु भावेषु सर्वकर्मक्रियास्वथ |
सर्वोपदेशजननं नाट्यं लोके भविष्यति ||

दुःखार्तानां श्रमार्तानां शोकार्तानां तपस्विनाम् |
विश्रान्तिजननं काले नाट्यमेतद्भविष्यति || ११४ ||


नचैतावदेव यावत्कालान्तरेऽपि विपरीपाकं सुखमुपदेशजं 
जनयतीत्येवं दुःखीतानां तत्प्रशमसुखवितरणकालान्तरसुखलाभाः 
प्रयोजनम् | ये न दुःखिताः सुखभूयिष्ठवृत्तय एव राजपुत्राद्यास्तेषां 
लोकवृत्ते धर्माद्युपायवर्गे उपदेशकार्येतन्नाट्यम् | लोकशब्देन लोकवृत्तम् 
|

प्. ४१)

धर्म्यं यशस्यमायुष्यं हितं बुद्धिविवर्धनम् |
लोकोपदेशजननं नाट्यमेतद्भविष्यति || ११५ ||

न तज्ज्ञानं न तच्छिल्पं न सा विद्या न सा कला |
नासौ योगो न तत्कर्म नाट्येऽस्मिन् यन्न दृश्यते || ११६ ||


ननु किं गुरुवदुपदेशं करोति | नेत्याह | किन्तु बुद्धिं विवर्धयति | 
स्वप्रतिभामेव तादृशीं वितरतीत्यर्थः | न च सा दुष्टा प्रतीतिरित्याह - 
हितम् - हितप्रति - भाजनकत्वात् | अत्र हेतुमाह - यतो धर्मादनपेतम् | 
यशश्शब्देन लोकप्रसिद्धिहेतुभूतमद् - भुतकारि वस्तूच्यते यथा रामस्य 
सप्तसालव्यथनादि | तदुपदेशे साधु यशस्यम् | आयुर्वृद्धिहेतव आचारा 
आयुः | तेषु साधु आयुष्यम् | एवं दुःखितानामदुःखितानां 
चेदमुपादेयमित्युक्तम् | दुःखं च शारीरं मानसं वा | शारिरमपि 
दैवकृतं स्वयंकृतमपि दृष्टं फलो(ष्टफलो)द्देशेनान्येन 
चेत्येतावानेव दुःखितवर्ग इति दुःखार्तानामित्यादिभेदोपादानस्य फलम् |

केचित्तु धर्मो धर्मप्रवृत्तानामित्यादि सामाजिकविषयत्वेन व्याचक्षते 
हृदयसंवादयोग्यतातात्पर्येण | अन्ये 
त्वकारप्रश्लेषादिव्याख्याप्रकारेणाधर्मप्रवृत्तानामित्यादि विपरीत्वत्वेन 
व्याचक्षते उपदेश्यत्वाभिप्रायेण | उभयमप्येतदसत् पौनरुक्त्यादि 
दोषापातात् | चैतद्धर्म्य यशस्यमित्यादेः पुनरुक्तम् | (१०८-११५)

न चानेन प्रधानमात्र एवोपदेशः कृतः पुरुषार्थोपायमात्रे वा | 
यावत्तदुपायोपेयादिष्वपीति दर्शयति - न तदिति | अस्मिन्निति | 
सप्तद्वीपगतभावानुकीर्तनद्भरूपे नाट्ये दृश्यमाने यन्न दृश्यते न 
हृदयगोचरमेति तादृग्ज्ञानादिकं नास्तीति शेषः | ज्ञानमित्यु 
पादेयमात्मज्ञानादि |
यथा वेणीसंहारे - आत्मारामा विहितरतयो निर्विकल्पे समाधौ (१-२३) इत्यादि 
| शिल्पमिति | मालाचित्रपुस्तादियोजनम् |

यथा वेष्टितग्रथितगुम्फसंहतैराततैश्च कुसुमैस्सपल्लवैः इत्यादौ | 
विद्या दण्डनीत्यादि |


प्. ४२)

तन्नात्र मन्युः कर्तव्यो भवद्भिरमरान्प्रति |
सप्तद्वीपानुकरणं नाट्यमेतद्भविष्यति || ११७ ||

(येनानुकरणं नाट्यमेतत्तद्यन्मया कृतम् ||)
देवानामसुराणां च राज्ञामथ कुटुम्बिनाम् |
(कृतानुकरणं लोके नाट्यमित्यभिधीयते | )
ब्रह्मर्षीणां च विज्ञेयं नाट्यं वृत्तान्तदर्शकम् || ११८ ||

योऽयं स्वभावो लोकस्य सुखदुःखसमन्वितः |
सोऽङ्गाद्यभिनयोपेतो नाट्यमित्यभिधीयते || ११९ ||


यथा शमव्यायामाभ्यां प्रतिविहिततन्त्रस्य नृपतेः | (बाल. रा. १-२४) 
इत्यादौ | कला गीतवाद्यादिका |

यथा व्यक्तिर्व्यञ्जनधातुना (नागानन्द १-१४) इत्यादौ |

योगो योजनं तेषामेव ज्ञानादीनां कलान्तानां 
स्वभेदैरन्योन्यस्वभेदैः | यथा-

मेघाशङ्किशिखण्डिताण्डवविधावाचार्यकं कल्पय-
न्निर्ह्रादो मुरजस्य मूर्च्छतितरां वेणुस्वनापूरितः |
वीणायाः कलयन् लयेन गमकानुग्राहिणीं मूर्च्छनां
कर्षत्येष च कालकूटितकलारम्यश्रुतिं षाडबे || (भेज्जल-
राधाविप्रलम्भ) इत्यादौ | तत्रेहातोद्यनिचयगीतयोजना कृता |

अन्योन्यं यथा -

आविलपयोधराग्रं लवलीदलपाण्डुकोमलच्छायम् (विक्रमो ५-८)

इत्यादौ | अत्र हि शृङ्गाराङ्गस्य वैद्यकविद्यया योजना |

कर्मेति युद्धनियुद्धादिर्व्यापारः | यथा -

आलीढस्थितटङ्कितस्य निमितां दृष्टित्रयीं तन्वतः
पुङ्खाग्रक्रमसर्पणेन विशिखप्रान्तादथोच्चैस्तमाम् |
चक्रीभूतशरासनस्य न मनाल्ल (क् ल) क्ष्यादमी विच्युता-
श्चित्रं चित्रमुमाधवस्य युगपत्सर्वे सुरेन्द्रद्विषः || इति ||

प्. ४३)

एवं सप्रयोजनत्वमभिधाय प्रकृतमेव पुराकल्पमनुबध्नाति - तन्नात्रेति | 
तदिति | तस्मात् | अत्र नाट्येऽमरान्प्रति न मन्युः कार्यः | तेऽपि तत्र न केचित् |

एतदेवाह - सप्तद्वीपानुकरणमयी हि क्रिया(नटक्रिया)रङ्गे दृश्यते | न च 
सागरद्वीपादीनां कश्चित्तत्र सम्भव इति भावः (११६-११७) |

ननु किमर्थमेषां नामानि गृहीतानीत्याशङ्क्याह - देवानामित्यादि | 
एतेषामेवाधिकारिपुरुषत्वात् निराधारस्य वृत्तस्य दर्शयितुमशक्यत्वात् | 
एतच्चोक्तं पूर्वम् | अत एव यत्र निर्व्याजसहजौदार्यधर्मादिविषये 
बलिप्रह्लादप्रभृते प्रसिद्धिस्तत्र सोऽप्युदीरित आश्रयत्वेन | तदाह - 
असुराणामिति | न च भवद्वैरिण एवात्र वर्णिताः अपि तु ब्रह्मर्षयोऽपि | अनेन 
प्रत्यादेशोऽयमस्माकम् | सुरार्थम् || इत्याशङ्काद्वयमपि परिहृतम् | 
एतत्तात्पर्येणोपसंहरति योऽयमिति | अयमिति - 
प्रत्यक्षकल्पानुव्यवसायविषयः लोकप्रसिद्धसत्यासत्यादि विलक्षणत्वात् 
यच्छब्दवाच्यः | लोकस्य सर्वस्य साधारणतया स्वत्वेन 
भाव्यमानश्चर्व्यमाणोऽर्थो नाट्यम् | स च सुखदुःखरूपेण विचित्रेण 
समनुगतः | न तु तदेकात्मा |

तथा हि - रतिहासोत्साहविस्मयानां सुखस्वभावत्वम् | तत्र तु 
चिरकालव्यापिसुखानुसन्धिरूपत्वेन विषयौन्मुख्यप्राणतया 
तद्विषयाशंसाबाहुल्येनापायभीरुत्वाद् दुःखांशानुवेधो रतेः | 
हासस्य सानुसन्धानस्य विद्युत्सदृशतात्कालिकाल्पदुःखरूपः सुखानुगतौ 
| उत्साहस्य तात्कालिकदुःखायासरूपनिमज्जनानुसन्धिना भाविबहुजनो - 
पकारिचिरतरकालभाविसुखसञ्चिकीर्षात्मना सुखरूपता | विस्मयस्य 
निरनुसन्धानतटित्तुल्यसुखरूपता |

क्रोधभयशोकजुगुप्सानां तु दुःखस्वरूपता | तत्र 
चिरकालदुःखानुसन्धिप्राणो 
विषयगतात्यन्तिकसुखभावनाकांक्षाप्राणतया सुखदुःखानुवेधवान् 
क्रोधः | निरनुसन्धितात्कालिकदुःखप्राणतया 
तदपगमाकांक्षोत्प्रेक्षितसुखानुसम्भिन्नं भयम् | 
द्वैकालिकस्त्वभीष्टविषयनाशजः प्राक्तनसुखस्मरणानुविद्धः 
सर्वथैव दुःखरूपः शोकः | 
उत्पाद्यमानसुखानुसन्धानजीवितविषयात्प(या 
प)लायनपरायणरूपान्नि(पा नि)षिध्यमानशङ्कितसुखानुविद्धा जुगुप्सा 
| 
समस्तम(तत्पूर्वदुःखसञ्चयसंस्मरणप्राणितः(तोऽ)संभावितदुःख
बहुलसुख(दुःख)योनिः निर्वेदः | एवं व्यभिचारिप्रभृतिष्वपि वाच्यम् | 
संवित्स्वभावाः सुखादय इति च दर्शने न तत्स्वभावत्वम् | अन्येत्व(तैस्त्व)त्र 
तद्वेदनरूपत्वमेव तेषां मन्तव्यम् | एवं लौकिका ये सुखदुःखात्मनो 
भावाः


प्. ४४)

(वेदविद्येतिहासानामाख्यानपरिकल्पनम् |
विनोदकरणं लोके नाट्यमेतद्भविष्यति ||
श्रुतिस्मृतिसदाचारपरिशेषार्थकल्पनम् |
विनोदजननं लोके नाट्यमेतद्भविष्यति ||)
एतस्मिन्नन्तरे देवान् सर्वानाह पितामहः |
क्रियतामद्य विधिवद्यजनं नाट्यमण्डपे || १२० ||

बलिप्रदानैर्होमैश्च मन्त्रौषधिसमन्वितैः |
भोज्यैर्भक्ष्यैश्च पानैश्च बलिः समुपकल्प्यताम् || १२१ ||

मर्त्यलोकगताः सर्वे शुभां पूजामवाप्स्यथ |
अपूजयित्वा रङ्ग तु नैव प्रेक्षां प्रवर्तयेत् || १२२ ||


तत्सदृशस्तत्संस्कारानुविद्धो नाट्यलक्षणोऽर्थः समुदायरूपस्तस्यैव 
भागानुसरणयः |

एवं दयारत्यादिरूपानुसरणभूतो (एवंभूतो) नाट्यलक्षणोऽर्थः 
कथं प्रतीतिगोचरीभवतीत्याह - अङ्गादीति  येऽभिनयाः आङ्गिकादयः न च 
ते लिङ्गसङ्केतादिरूपाः | अपि तु 
प्रत्यक्षसाक्षात्कारकल्पलौकिकसम्यङ्मिथ्याज्ञानादिरूपः | तस्यैव 
भावाः शृङ्गारादयो रत्यादिविलक्षणास्वादपर्यायप्रतीत्युपयोगिनः | अत 
एवाभिमुख्यनयनहेतुत्वादन्यलोक - शास्त्रा प्रसिद्धेनाभिनयशब्देन 
व्यपदेश्याः | तथाऽङ्गानि शाखानृत्तगीतानि आदयः प्रधाना येषां 
तेऽङ्गादयः | तथाऽङ्गानि व्यभिचारिणो भावादयो हेतुरूपा विभावाः | 
अभिनयाः अनुभवाः | त एते रसाभिमुख्यनयनहेतवः यद्वक्ष्यति 
विभावानुभाव व्यभिचारिसंयोगाद्रसनिष्पत्तिः इति | (अ-६) तैरुपेतः | उप 
समीपमितः संविद्दर्पणमभिसङ्क्रान्तः | एवंभूतोऽर्थो नाट्यं 
नटनीयं नर्तनीयम् | तथा गमनीयं यत्नेन स्वरूपतो 
हृदयेनानुप्रवेष्टव्यम् | तथा नाटकानां (नटानां) पारम्पर्यात्मकं 
वृत्तं धर्माम्नायरूपं च | तच्च सुखदुःखाभ्यां फलरूपाभ्यां 
सम्यगन्वितम् | तेषां पश्चाद्भावित्वात् |


प्. ४५)

अपूजयित्वा रङ्गं तु यः प्रेक्षां कल्पयिष्यति |
निष्फलं तस्य तत् ज्ञानं तिर्यग्योनिं च यास्यति || १२३ ||

यज्ञेन संमितं ह्येतद्रङ्गदैवतपूजनम् |
तस्मात्सर्वप्रयत्नेन कर्तव्यं नाट्ययोक्तृभिः || १२४ ||

नर्तकोऽर्थपतिर्वापि यः पूजां न करिष्यति |
न कारयिष्यत्यन्यैर्वा प्राप्नोत्यपचयं तु सः || १२५ ||

यथाविधि यथादृष्टं यस्तु पूजां करिष्यति |
स लप्स्यते शुभानार्थान् स्वर्गलोकं च यास्यति || १२६ ||


तेन हेयोपादेयव्युत्पत्तिः फलम् | एतच्च वितत्याग्रे भावस्वरूपं 
निरूपयिष्यामः | (११८-११९)

एवं सान्त्वेनापसारितेष्वपि विघ्नेषु दिव्यनिदेशनानाममोघत्वात् 
पूर्वविनियुक्तदेवतांशानां तत्र तत्र सन्निधानाद्यजनमवश्यकार्यमिति 
प्रदर्शयितुमुक्तमेवेतिहासमनुसन्दधन्निरूपयति - एतस्मिन्निति | अन्तर इति 
समये | विधिवदिति व्याचष्टे - बलिप्रदानै - रित्यादि | बल्यन्ते आप्याययन्ते 
देवता अनेनेति बलिः | विचित्रवर्णतण्डुलादिरचनाविशेषः | तिलादयश्चाग्नौ 
हूयन्त इति होमाः | उभयत्र विशेषणं मन्त्रौषधीति | मन्त्रा 
वक्ष्यमाणाः | ओषधयो वचाबलाजमोदप्रभृतयः | प्रशस्तानि धान्यानि 
च | खरविशदं शष्कुलीमोदकादि भोज्यं भक्ष्यमुच्यते | भक्षणीयन्तु 
भक्ष्यं पायसकृसरादि | पानानि क्षीरक्षुद्राक्षारसादीनि | बलिः पूर्वोक्तो 
रचनाविशेषः | एतैविच्छित्तियोजितैर्विधतया कल्प्यताम् | शोभाप्रधानं हि 
नाट्ये सर्वम् |

ननु देवानां देवपूजाकरणे किं फलमित्याह - मर्त्यलोकगता इत्यादि | 
यद्यदाचरति श्रेष्ठ इति न्यायादिति भावः | प्रवर्तयेदिति | 
देवानुष्ठिताचारानुवर्तित्वात् | लोक इति शेषः | (१२०-१२२) |

ननु यदि लोकः सदाचारं नानुवर्तेत ततः किमित्याह - अपूजयित्वेति |


प्. ४६)

एवमुक्त्वा तु भगवान्द्रुहिणः सहदैवतैः |
रङ्गपूजां कुरुष्वेति मामेवं समचोदयत् || १२७ ||

इति भारतीये नाट्यशास्त्रे नाट्योत्पत्तिर्नाम प्रथमोऽध्यायः ||


निष्फलमिति | तस्येति | नाट्याचार्यस्य | पारलौकिकमपि प्रत्यवायमाह - 
तिर्यग्योनिं चेति | (१२३)

ननु यद्यपूजने प्रत्यवायस्तर्हि पूजने किं तन्निवृत्तिमात्रं फलम् | नेत्याह 
- यथा विधीति | यथा देवैर्विहिता | कथमेतज्ज्ञायत इत्याह - यथादृष्टमिति 
शास्त्रदृष्टोऽसौ विधिरित्यर्थः | अर्थान् शुभानिति | 
ऐहलौकिकधनमानप्रसिद्धिलाभ उक्तः | (१२४-१२६)

एवं मर्त्यान्प्रत्यभिधाय प्रकृतमेव पुराकल्पमनुसन्धत्ते - एवमुक्त्वेति | 
नाट्याचार्यस्यैव देवयजनेऽधिकारः | तस्यैव फललाभः | कवेः 
प्रेक्षाप्रवर्तयितुश्च तत्प्रयोकृत्वमित्यनेनोक्तम् | रज्यतेऽनेनेति रङ्गो नाट्यम् | 
तदाधारत्वान्मण्डपः | तदधिष्ठातृत्वाच्च देवता अपीति 
मण्डपाध्यायस्य द्वितीयस्योपोद्घातं करोतीति शिवम् | (१२७)

त्रिणेत्रपादाब्जसदास्तवो(समाश्रयो)ल्लस-
त्प्रसादभावस्फुटमिह नाट्यशासने |
प्रवर्तितेयं हृदये महाधियां
प्रकाशतामभिनवगुप्तभारती ||

इति श्रीमहामाहेश्वराभिनवगुप्ताचार्यविरचितायामभिनवभारत्यां 
भारतीयनाट्यशास्त्रविवृतौ नाट्योत्पत्तिर्नामः प्रथमोऽध्यायः ||
प्. ४७)

श्रीः

अथ द्वितीयोऽध्यायः

भरतस्य वचः श्रुत्वा पप्रच्छुर्मुनयस्ततः |
भगवन् श्रोतुमिच्छामो यजनं रङ्गसंश्रयम् || १ ||

अथ वा याः क्रियास्तत्र लक्षणं यच्च पूजनम् |
भविष्यद्भिर्नरैः कार्यं कथं तन्नाट्यवेशमनि || २ ||


संसारनाट्यजननधातृबीजलताजुषीम् |
जलमूर्तिं शिवां पत्युः सरसां पर्युपास्महे || १ ||

वृत्तेऽध्याये यथातत्त्वमिति (१-५) वचनवशात् भरतमुनिर्यजनादेः 
पाठ्यादिवदन्तरङ्गतां पश्यन्परमार्थनिर्णयेन कुर्यात् का तु कथा 
(पश्यति परमार्थनिर्णयेन | द्वितीये तु कथम्) मण्डपलक्षणं स्यात् | अत एव 
मुनिः गानं रङ्गश्च सङ्ग्रहः (६-१०) इति रङ्गं सर्वं पश्चाद्वक्ष्यति | 
तस्मात्कदाचिदे(त्कथमे)तदित्याशङ्कमाना (नानां) मुनय पप्रच्छुः इति 
परमात्मानं परिकलप्य मुनिराह - भरतस्य वच इति ब्रह्मेव कविः शक्र 
इव प्रयोजयिता भरत इव नाट्याचार्यः कोहलादय इव नटाः अप्सरस इव 
सुकुमारोपकरणं स्वातिरिवानद्धवित् नारदवद्गीतज्ञः सुरक्षितो 
मण्डपः इन्द्रोत्सवसदृशः प्रयोगकालः प्रशान्तरागद्वेषादिकाः 
सामाजिकाः देवतापूजनपूर्वकः प्रयोग इत्येवं सङ्ग्रहेण 
पूर्वाध्यायनिरूपितमर्थमवधार्येत्यर्थः | (यजनमिति) रङ्गपूजां 
कुरुष्व इति निवृत्तेऽध्याये निरूपितमिति सङ्गतिः | देवविषये यजनस्य 
मण्डपस्य क्रियां विना न निष्पत्तिरिति प्रथमं क्रियाप्रश्नस्तेषां 
विस्मृतोऽपि झटिति स्मृतिं गत इत्यभिप्रायेण दर्शयति - अथ वेति | 
पूर्वप्रश्नार्थोपमर्दनाय | अत एव पूजन


प्. ४८)

इहादिर्नाट्ययोगस्य नाट्यमण्डप एव हि |
तस्मात्तस्यैव तावत्त्वं लक्षणं वक्तुमर्हसि || ३ ||

तेषां तु वचनं श्रुत्वा मुनीनां भरतोऽब्रवीत् |
लक्षणं पूजनं चैव श्रूयतां नाट्यवेश्मनः || ४ ||

दिव्यानां मानसी सृष्टिर्गृहेषूपवनेषु च |
(यथाभावाभिनिर्वर्त्याः सर्वे भावास्तु मानुषाः) |
नराणां यत्नतः कार्या लक्षणाभिहिता क्रिया || ५ ||

श्रूयतां तद्यथा यत्र कर्तव्यो नाट्यमण्डपः |
तस्य वास्तु च पूजा च यथा योज्या प्रयत्नतः || ६ ||


मिति पुनर्वचनम् | क्रियाः इतिकर्तव्यता | लक्षणं सन्निवेशपरिमाणादि | 
अतीतेषूपदेशो व्यर्थ इति भविष्यद्भिरित्युक्तम् | देवानां मनसा सम्पत्तेः 
नरैरिति | ननु लक्षणं किं कार्यम् | लक्ष्यत इति लक्षणं सन्निवेश इत्यदोषः | 
अथ वा भाविभिर्यत्कार्यं नाट्यवेश्म तत्र यत्क्रियालक्षणं पूजनं 
तत्कथमिति सम्बन्धः | (१-२)

पूर्वकृते प्रश्नपञ्चके निर्णयं कृत्वेदं प्रश्नान्तरं 
निर्णयेदित्याशङ्कमाना मुनयः पुनराहुरिहादिरिति | नाट्यस्य योग उत्पत्तिः | 
तावदित्यनेन पूर्वप्रश्नितस्यात्याग उक्तः | एवकारो लक्षणशब्दानन्तरम् | 
इतिकर्तव्यतायाः तदङ्गत्वात् | यजनस्य च तन्निष्पत्यनन्तरत्वात् | तेषामिति | 
अन्यथा तु न ब्रूयादेवोक्ताद्धेतोः | अनेन श्लोकेन लक्षणपूजनज्ञानं 
देवानामप्युपयोगि | सङ्कल्पिस्यापि निर्माणस्य ज्ञानापेक्षित्वादित्युक्तम् | अत 
एवात्र क्रियेति नोक्तम् | (३-४)

ननु किं क्रियै(या नै)वोच्यत इत्याह - दिव्यानामिति | श्रूयतामित्यनुवर्तते | 
नराणां कार्या क्रिया इतिकर्तव्यता च श्रूयताम् | चकाराल्लक्षणपूजने | 
शास्त्रेणोक्ता नराणामेव कस्मादित्याह - दिव्यानामिति | सृज्यमानत्वेन 
कर्मणोऽपि विषयत्ववि(त्वमेव) यत्र जन्मक्रमनियतप्ररोहकुसुमफलानि 
बहुविचित्रतरुलतास्थलीसरोवराक्रीडमयान्युपवनान्यपि 

प्. ४९)

इह प्रेक्षागृहं दृष्ट्वा धीमता विश्वकर्मणा |
त्रिविधः सन्निवेशश्च शास्त्रतः परिकल्पितः || ७ ||

विकृष्टश्चतुरश्रश्च त्यश्रश्चैव तु मण्डपः |
तेषां त्रीणि प्रमाणानि ज्येष्ठं मध्यं तथाऽवरम् || ८ ||

प्रमाणमेषां निर्दिष्टं हस्तदण्डसमाश्रयम् |
शतं चाष्टौ चतुःषष्टिर्हस्ता द्वात्रिंशदेव च || ९ ||


मानसानि तत्र गृहे का सम्भावनेति | श्रूयतामिति | तदिति | यतो नराणां 
यत्नतः कार्यताप्रकारः | यत्रेति देशकालौ | वास्त्विति | गृहभूमिगतं 
परिमाणमिह मन्तव्यम् | (पूजा)लक्षणोक्तेत्युक्तम् | (५-६)

तत्र किं तल्लक्षणमित्याह - इह प्रेक्षागृहमिति | इह नाट्यमण्डपे | 
सन्निवेशः चशब्दात्प्रमाणमेतत् | विश्वकर्मणा परिकल्पितः | किं 
स्वबुद्ध्या | न | अपि तु शास्त्रतः प्रेक्स्.आगृहे विचार्य | शक्तश्चासौ विचार 
इत्याह - धीमतेति | ज्ञायत इत्याह | शास्त्रं कृतं तदप्यपरशास्त्रमूलमिति 
प्रवाहानादित्वमुक्तम् | कोऽसौ त्रिविध इत्याह - विकृष्टश्चेति | विभागेन कृष्टो 
दीर्घो न तु चतसृषु दिक्षु साम्येन | तिस्रोऽश्रयस्त्र्यश्री (श्रयो यस्य त्र्यश्रि) 
तदस्मिन्निति मत्वर्थीयोऽच् | एतान्येव त्रीणि ज्येष्ठादीनीति केचित् | अन्ये तु प्रत्येकं 
त्रित्वमिति नवैतेऽत्र भेदा इत्याहुः | एतदेव युक्तम् | तथा चाह - तेषामिति | 
प्रमाणं हस्तदण्डाश्रयं ज्येष्ठादित्वम् | न तु सन्निवेशाश्रयमिति यावत् 
|

शतं चाष्टौ चतुःषष्टिर्द्वात्रिंशच्चेति निश्चयात् |

इति केचित्पठन्ति | तेषां चास्ति(पि) हस्तदण्डसमाश्रयत्वं वाचकं भवति | 
एतच्च सर्वं सम्भवमात्रेणोच्यते | अनु(नानु)वादकतया | न त्वियन्तो भेदा 
उपयोगिनः | एवं चाष्टादश भेदास्तावच्छास्त्रे दृष्टाः | ते 
चान्यत्वे(द्यत्वे) यद्यप्यनुपयोगिनः तथापि च सम्प्रदायाविच्छेदार्थं 
निर्दिष्टाः | केषाञ्चित्कदाचिदुपयोगो भविष्यतीति | यथोक्तम् - अप्रयुक्ते 
दीर्घसत्रवत् इति | (७-९)


प्. ५०)

अष्टाधिकं शतं ज्येष्ठं चतुःषष्टिस्तु मध्यमम् |
कनीयस्तु तथा वेश्म हस्ता द्वात्रिंशदिष्यते || १० ||

देवानां तु भवेज्ज्येष्ठं नृपानां मध्यमं भवेत् |
शेषाणां प्रकृतीनां तु कनीयः संविधीयते || ११ ||

(प्रेक्षागृहाणां सर्वेषां प्रशस्तं मध्यमं स्मृतम् |
तत्र पाठ्यं च गेयं च सुखश्राव्यतरं भवेत् ||

प्रेक्षागृहाणां सर्वेषां त्रिप्रकारो विधिः स्मृतः |
विकृष्टश्चतुरस्रश्च त्र्यस्रश्चैव प्रयोक्तृभिः ||

कनीयस्तु स्मृतं त्र्यस्रं चतुरस्रं तु मध्यमम् |
ज्येष्ठं विकृष्टं विज्ञेयं नाट्यवेदप्रयोक्तृभिः ||)

प्रमाणं यच्च निर्दिष्टं लक्षणं विश्वकर्मणा |
प्रेक्स्.आगृहाणां सर्वेषां तच्चैव हि निबोधत || १२ ||

अणू रजश्च वालश्च लिक्षा यूका यवस्तथा |
अङ्गुलं च तथा हस्तो दण्डश्चैव प्रकीर्तितः || १३ ||


इदन्त्विहोपयोगीति दर्शयति - अष्टाधिकं शतमित्यादि | इष्यत इति | 
अन्यत्वेऽपीत्याशयः | देवानामिति | यत्र देवासुरप्राया एव 
नायकप्रतिनायकास्तत्र डिमादावारभटीप्रधाने विततरङ्गपीठोपयोगात् 
भाण्डवाद्यप्रधानत्वाच्च परिक्रमणादेरुच्च - 
तरदीर्घतरदीर्घतालपरिग्रहादियोगाच्च 
भक्तभावस्यासम्भवादष्टोत्तरशतहस्तो मण्डप इत्यर्थः | यस्तु 
व्याचष्टे प्रेक्षका अत्र देवादयो विवक्षिता न तु प्रयोज्याः | तेषां 
नियतसंख्याकत्वादिति | तस्यास्मदभिप्रायो न स्मृतिपथमागतः सन्नपि 
दशरूपकादौ | स चानन्तरमेव दर्शयिष्यते | (१०-११)

प्रमाणं लक्षणं यन्निर्दिष्टमिति जातावेकवचनम् |


प्. ५१)

अणवोऽष्टौ रजः प्रोक्तं तान्यष्टौ वाल उच्यते |
वालास्त्वष्टौ भवेल्लिक्षा यूका लिक्षाष्टकं भवेत् || १४ ||

यूकास्त्वष्टौ यवो ज्ञेयो यवास्त्वष्टौ तथाङ्गुलम् |
अङ्गुलानि तथा हस्तश्चतुर्विंशतिरुच्यते || १५ ||

चतुर्हस्तो भवेद्दण्डो निर्दिष्टस्तु प्रमाणतः |
अनेनैव प्रमाणेन वक्ष्याम्येषां विनिर्णयम् || १६ ||


कानि प्रमाणानीत्याह - अणू रजश्चेत्यादिना | तेषां लक्षणान्याह - 
अणवोऽष्टावित्यादि | यतः प्रभृति दृश्यता प्रवर्तते सोऽणुः | अणुः 
प्रसिद्धोऽणुपरिणामः | द्व्यणुकद्वयपरमाणुद्वयारब्धा अणव एव वा 
महत्त्वयुक्ताः | परमाणुद्वयारब्धे तु द्व्यणुकेऽणुपरिमाणमस्तु | कोऽत्र 
विरोध इत्यलमवान्तरेण | अनेनैवेति | देवानान्तु भवेत् इत्येनन यदुक्तम् | 
मण्डपाः - तद्यथा ज्येष्ठप्रमाणं ड्मप्राये | यद्वक्ष्यति -

निर्घातोल्कापातैरुपरागेणेन्दुसूर्ययोर्युक्तः |
युद्धनियुद्धाघर्षणसम्फेटकृतश्च विज्ञेयः ||

देवभुजगेन्द्रराक्षसयक्षपिशाचावकीर्णश्च |
षोडशनायकबहुलः सात्वत्यारभटिकायुतस्तु डिमः || (ना. शा. १८) इति |

तथा मध्यमप्रमाणं नृपतिप्रायप्रयोज्ये नाटकादौ यद्वक्ष्यति -

निर्घातोल्कापातैरुपरागेणेन्दुसूर्ययोर्युक्तः |
युद्धनियुद्धाघर्षणसम्भवकृतश्च विज्ञेयः ||

नृपतीनां यच्चरितम् | (ना. शा. १८.) इत्यादि |

शेषास्तु प्रकृतयो भाणप्रहसनादौ | यच्च वक्ष्यति -

विविधाश्रयो हि भाणो विज्ञेयस्त्वेकहार्यस्तु | (ना. शा. १८)

तथा भगवत्तापसविप्रैरन्यैरपि च (ना. शा. १८.) इत्यादि | 
एवंभूतप्रकृतिप्रधाने प्रयोगे कनीयःप्रमाणो मण्डपः इति | एषां 
मण्डपानां मध्ये यो विनिर्णय एव सर्वसाधारणः मध्यमे मण्डपे 
नाटकभाणप्रयोगात् कनीयसि च डिमरूपे एव(ष) मण्डपं(पः) तं


प्. ५२)

चतुःषष्टिकरान्कुर्याद्दीर्घत्वेन तु मण्डपम् |
द्वात्रिंशतं च विस्तारान्मर्त्यानां यो भवेदिह || १७ ||

अत ऊर्ध्वं न कर्तव्यः कर्तृभिर्नाट्यमण्डपः |
यस्मादव्यक्तभावं हि तत्र नाट्यं व्रजेदिति || १८ ||

मण्डपे विप्रकृष्टे तु पाठ्यमुच्चारितस्वरम् |
अनिस्सरणधर्मत्वाद्विस्वरत्वं भृशं व्रजेत् || १९ ||


वक्ष्यामीति | अयमभिप्रायः - ज्येष्ठमाने 
नाटकादिप्रयोगसौकर्याभावान्मध्यम एव युक्तः | स एव निर्णयः | 
विविधोऽपि दिव्यनृपप्रकृता(त्या)दिस्वभावो 
निश्चयाभिमुख्यमभिनयप्रयोगद्वारेण नीयते यत्रेति | (१२-१६)

तं दर्शयति - चतुष्षष्टिं करानित्यादि | प्रयोक्तुः पुरस्तात्पृष्ठतश्च 
मण्डपेऽस्मिन् सति(पोऽस्मिन्नसति) करणार्हो न भवतीत्यर्थः | कर्तृभिरिति | किं 
तेषां वृथा प्रयासोत्पादनेनेति यावत् | तत्रेति | अतोऽधिकप्रमाणे अत्यन्तं 
न्यूनप्रमाणे चेत्यर्थः | नाट्यमिति | सकलावान्तरभेदे प्रभेदं 
दर्शयितुम् | नाट्यतोऽभि(ट्यं यतोऽभि)व्यक्तं भवतीति 
समुदायाभिप्रायेण मन्तव्यम् | तदेव दर्शयति - मण्डप इति | दीर्घत्वम् | 
पार्श्वयोर्विस्तारः | मर्त्यानामित्यनेन मण्डपकरणात् किमित्यकारणं 
प्रयोगेणैव(गो नैव) - वेद्यत इत्याशयः | एतदेवाह - अत ऊर्ध्वं नेति | अत 
इत्येवंविधो यतो मध्यमोऽस्ति ततो हेतोरित्यर्थः | ऊर्ध्वमिति | 
प्रमाणस्याधिक्यं न्यूनातिरेकाभ्यामिति मन्तव्यम् | कर्तव्य इति | प्रकर्षः 
प्रकृष्टं तदतिक्रान्तो विप्रकृष्टः | किन्नियोगमानः तस्मिश्च तत्र ज्येष्ठे | 
पाठ्यं यन्मुख्ये (ख्यं) नाट्यस्यैषा तनूस्मृता (ना.शा. १४-२) इति 
दर्शयिष्यते | तद्विस्वरत्व विशेषेणोपतापकत्वं निकटवर्तिनः प्रति व्रजेत् | अत्र 
हेतुः उच्चं कृत्वा चारितोऽतिक्लेशेन सम्पादितः स्वरः काक्वा (कखा) 
दिविभागो यत्र | तथा दूरवर्तिनः 


प्. ५३)

यश्चाप्यास्यगतो भावो नानादृष्टिसमन्वितः |
स वेश्मनः प्रकृष्टत्वाद्व्रजेदव्यक्तता पराम् || २० ||

प्रेक्षागृहाणां सर्वेषां तस्मान्मध्यममिष्यते |
यावत्पाठ्यं च गेयं च तत्र श्रव्यतरं भवेत् || २१ ||


सामाजिकान्प्रति विस्वरत्वं विगतशब्दकत्वमनाकर्णनीयत्वं व्रजेत् | अत्र 
हेतुः अनिस्सरणधर्मत्वात् | निरन्तरे देशे सरणं द्वितीयशब्दारम्भः | स 
यस्य धर्मो नास्ति शब्दान्तरप्रसराभावादित्यर्थः | तथाऽतिकनीयसि 
मण्डपे पाठ्यमुच्चरितस्वर 
सदनिस्सरणधर्मत्वादनुरणनात्मकमधुरशब्दान्तरानारम्भात् 
विनष्टः स्वरो मधुरो यस्य तादृशत्वं व्रजेत् | अनुरणनं हि स्वरस्य 
पाठ्यसिद्धिरूपमिति गेयाधिकारे वक्ष्यामः | अनेन समानयोगक्षेमत्वात् 
अधिकातोद्यविस्वरत्वमपि लक्षितं भवति | तथा चोपसंहरिष्यति गेयं चेति | 
विस्वरत्वमिति स्वृ शब्दोपतापयोः इत्यस्य रूपम् | (१७-१९)

प्रधानस्य पाठ्यस्य प्रधानानुरणनभूतस्य च गीततोद्यादेर्विनाशं 
प्रतिपाद्याभिनयवर्गस्यापि प्रतिपादयति - यश्चापीति | आस्यगतो मुखगतो 
भावः योऽनुभावलक्षणो दृष्टिबाष्पस्वेदवैवर्ण्यादिः तथा 
मकुटप्रतिशीर्षादिः | चकारादाङ्गिकः | स वेश्मनः 
प्रकृष्टत्वादतिविस्तीर्णत्वादव्यक्ततां व्रजेत् | तथा प्रगतं कृष्टं 
कर्षणं दैर्घ्यं यस्य तस्य भावः | ततः कनीयस्त्वाद्धेतोः परां 
द्वितीयामव्यक्ततामतिसामीव्यकृतां व्रजेत् | प्रथमं ह्यतिदूरत्वं कृत्वा 
सोक्ता | एवमुभयमण्डपाभिप्रायेणेदं व्याख्येयम् | अन्यथा 
तस्मान्मध्यममिष्यत इत्युपसंहारो न श्लिष्यति | तदाह - 
प्रेक्षागृहाणामित्यादि | मध्ये भवं मध्यमम् | तदिष्यते यतः सर्वेषां 
रूपाणां संबंधि यत्पाठ्यं प्रधानं 
तनूरूपप्राणोपरञ्जकरूपं च गीतं चकारादातोद्यं च श्रव्यतरं 
भवति | द्वितीयचकारादभिनयान्तरमपि दृश्यतरं भवतीत्यर्थः | (२०-२१)


प्. ५४)

(प्रेक्षागृहाणां सर्वेषां त्रिप्रकारो विधिः स्मृतः |
विकृष्टश्चतुरस्रश्च त्र्यस्रश्चैव प्रयोक्तृभिः || 

कनीयस्तु स्मृतं त्र्यस्रं चतुरस्रं च मध्यमम् |
ज्येष्ठं विकृष्टं विज्ञेयं नाट्यवेश्म प्रयोक्तृभिः ||)

देवानां मानसी सृष्टिर्गृहेषूपवनेषु च |
यत्नभावाभिनिष्पन्नाः सर्वे भावा हि मानुषाः || २२ ||

तस्माद्देवकृतैर्भावैर्न विस्पर्धेत मानुषः |
मानुषस्य तु गेहस्य सम्प्रवक्ष्यामि लक्षणम् || २३ ||

भूमेर्विभागं पूर्वं तु परीक्षेत प्रयोजकः |
ततो वास्तु प्रमाणेन प्रारभेत शुभेच्छया || २४ ||


ननु यद्येवं प्रयोगक्रमस्तर्हि हस्तसमाश्रयेणैव विधिर्वक्तव्यः | सोऽपि 
यत्र परिपूर्णो नोपकारी तत्र दण्डसमाश्रयेणातोद्यमानेन | अथ 
कदाचिद्दिव्यप्रकृतिप्रेक्षकाभिप्रायेण तदुच्यते तत्रापि कः स्तोकान्तरत्वेनेति 
न्यायेन का इति(ह) सम्भावनेत्याशङ्कां पराकर्तुं श्लोको भावी | अत एव 
पूर्वश्लोकेन सह नात्र पौनरुक्त्यं शङ्कितव्यम् | तस्यान्यथोपक्षेपात् | 
तच्छ्लोकमाह - देवानामित्यादि | मनसस्तदीयस्य सत्त्वबहुलत्वात् तत्कृत 
इन्द्रियविसर्जनलक्षणे व्यापारोऽतिरूपव्यापी | उपवनेष्वपि विततविततेषु | का 
कथा मण्डपविषये | अत एव गृहष्विति बहुवचनमुपात्तम् | तेन तदपेक्षया 
ते मण्डपा उक्ता इत्यर्थः | न त्वेवं मानुषाणां राजसानां मनः | 
तदाह - देवकृतैरिति | यत एवं तस्मान्मानुषस्यैव गेहस्य लक्षणं 
सम्यक्प्रवक्ष्यामि | तशब्द एवकारार्थे | (२२-२३)

सम्यगिति यदुक्तं तदाह - भूमेरित्यादि | विभागो हेयोपादेयत्वेन | वास्त्विति | 
ग्रहणं प्रमाणं चेत्युपलक्ष्यमाणरूपेण प्रारभेत | कर्तुमिति शेषः |


प्. ५५)

समा स्थिरा तु कठिना कृष्णा गौरी च या भवेत् |
भूमिस्तत्रैव कर्तव्यः कर्तृभिर्नाट्यमण्डपः || २५ ||

प्रथमं शोधनं कृत्वा लाङ्गलेन समुत्कृषेत् |
अस्थिकीलकपालानि तृणगुल्मांश्च शोधयेत् || २६ ||

शोधयित्वा वसुमतीं प्रमाणं निर्दिशेत्ततः |
(त्री.युत्तराणि सौम्यं च विशाखापि च रेवती ||
हस्ततिष्यानुराधाश्च प्रशस्ता ना.यकर्मणि |)
पुष्यनक्षत्रयोगेन शुक्लं सूत्रं प्रसारयेत् || २७ ||

कार्पासं बाल्बजं वापि मौञ्जं वाल्कलमेव च |
सूत्रं बुधैस्तु कर्तव्यं यस्य च्छेदो न विद्यते || २८ ||


तं विभागमाह - समेत्यादि | समा स्वभावान्नातिनिम्नोन्नतेत्यर्थः | स्थिरा 
अचलनस्वभावा | कठिना अनूषरा | कृष्णा गौरीचेति | चो वार्थे | अन्ये तु 
व्यामिश्रितत्वमाहुः | कर्तव्य इति करणार्हः | कथमित्याह - प्रथममित्यादि | 
शोधनमुपरिगताशुचिशर्कराद्यपसारणम् | ततो 
हलेनोद्धृतगुल्मपाषाणादिकां कुर्यात् | एतदेवाह - अस्थीत्यादिना |

एवं बाह्याभ्यन्तरतो भूमिशुद्धिं निरूप्यानन्तरकरणीयमाह - 
शोधयित्वेति | कथं प्रमाणनिर्देश इत्याह - पुष्येति | शुक्लसूत्रत्वं 
तावत्पिष्टरञ्जनादिना | चर्मकृतं मानसूत्रं न कार्यमिति च तात्पर्यम् | 
स्वामिनः प्रेक्षापतेः | प्रयोक्तुर्नाट्याचार्यस्य | प्रयत्नेन 
रज्जुग्रहणमित्यच्छेद्यानुभरणीया | तादृशी च 
सावधानतयावष्टम्भवियोगाद्युभयथा तथा प्रयत्नतो योज्यम् | नित्यमिति | 
न केवलमत्र प्रथमपरिग्रहे यावदन्यभाविस्तम्भविनिवेशाय 
भूभागमानग्रहणादावित्यर्थः | प्रयत्नेन 
मानमित्यूनाधिकादिदोषवर्जनायायं यत्न 


प्. ५६)

अर्धच्छिन्ने भवेत्सूत्रे स्वामिनो मरणं ध्रुवम् |
त्रिभागच्छिन्नया रज्ज्वा राष्ट्रकोपो विधीयते || २९ ||

छिन्नायां तु चतुर्भागे प्रयोक्तुर्नाश उच्यते |
हस्तात्प्रभ्रष्टया वापि कश्चित्त्वपचयो भवेत् || ३० ||

तस्मान्नित्यं प्रयत्नेन रज्जुग्रहणमिष्यते |
कार्यं चैव प्रयत्नेन मानं नाट्यगृहस्य तु || ३१ ||

मुहूर्तेनानुकूलेन तिथ्या सुकरणेन च |
ब्राह्मणांस्तर्पयित्वा तु पुण्याहं वाचयेत्ततः || ३२ ||

शान्तितोयं ततो दत्त्वा ततः सूत्रं प्रसारयेत् |
चतुष्षष्टिकरान्कृत्वा द्विधा कुर्यात्पुनश्च तान् || ३३ ||

पृष्ठतो यो भवेद्भागो द्विधाभूतस्य तस्य तु |
सममर्धविभागेन रङ्गशीर्ष प्रकल्पयेत् || ३४ ||


इत्यपौनरुक्त्यम् | मुहूर्तो ब्राह्मादिः | तिथिर्हदा(र्नन्दा)दिः | करणं 
विष्ट्यादिरहितम् (२४-३२) |

सूत्रप्रसारणेन यत्कृत्यं तदाह - चतुष्वष्टिरित्यादि | 
चतुष्षष्टिर्हस्तदैर्घ्याद्विस्ताराच्च द्वात्रिंशत्करं क्षेत्रं गृहीत्वा 
मध्ये सूत्रं विस्तारेण दद्यात् | पुरस्ताद्भागः प्रेक्षकभागः | 
अपरस्ताद्भागः प्रयोक्तृभागः | तत्र यत्प्रयोक्तुः पृष्ठगं भविष्यति 
तदेव पृष्ठम् | तस्य मध्ये विस्तारेण सूत्रं दद्यात् | ततः षोडशहस्तौ 
द्वौ भागौ भवतः | तयोः पाश्चात्यभागः षोडशहस्तो नेपथ्यगृहम् | 
पूर्वभागमपि द्विधा कुर्यात् | पृष्ठगतं भागमर्धेन 
विभज्याष्टहस्तं रङ्गशिरः | प्रविशतां पात्राणां चान्तस्स्थानम् | 
नाट्यमण्डपस्य ह्युत्तानसुप्तवदवस्थितस्य रङ्गपीठं मुख्यम् | 
तदष्टहस्तं शिरः | तत्पृष्ठे तु दैर्घ्याद्धि षोडशहस्तं नेपथ्यगृहं 
भवति | विस्तारात्तु द्वात्रिंशत्करमेव तत् | नैपथ्यादिकं 

प्. ५७)

पश्चिमे च विभागेऽथ नेपथ्यगृहमादिशेत् |
विभज्य भागान्विधिवद्यथावदनुपूर्वशः || ३५ ||

शुभे नक्षत्रयोगे च मण्डपस्य निवेशनम् |
शङ्खदुन्दुभिनिर्घोषैर्मृदङ्गपणवादिभिः || ३६ ||

सर्वातोद्यैः प्रणुदितैः स्थापनं कार्यमेव तु |
उत्सार्याणि त्वनिष्टानि पाषण्ड्याश्रमिणस्तथा || ३७ ||

काषायवसनाश्चैव विकलाश्चैव ये नराः |
निशायां च बलिः कार्यो नानाभोजनसंयुतः || ३८ ||

गन्धपुष्पफलोपेतो दिशो दश समाश्रितः |
पूर्वेण शुक्लान्नयुतो नीलान्नो दक्षिणेन च || ३९ ||

पश्चिमेन बलिः पीतो रक्तश्चैवोत्तरेण तु |
यादृशं दिशि यस्यां तु दैवतं परिकल्पितम् || ४० ||

तादृशस्तत्र दातव्यो बलिर्मन्त्रपुरस्कृतः |
स्थापने ब्राह्मणेभ्यश्च दातव्यं घृतपायसम् || ४१ ||


च तत्र गृह्यते | तदाह - पश्चिमे चेति | तत्र रङ्गपीठं विस्तारतः षोडश 
दैर्घ्यतस्त्वष्टहस्ता इति केचित् | अन्ये त्वेतदेव विपर्यासयन्ति | सर्वथा 
तावदङ्गपीठस्यापि विकृष्टत्वं विधेयमिति तात्पर्यम् | यद्वक्ष्यते - रङ्गो 
विकृष्टो भरतेन कार्यः (ना. शा. १२-२०) इत्यादि | (३३-३५)

एवं मानविधिमभिधायेष्टकास्थापनरूपे निवेशने विधिमाह - शुभे 
नक्षत्रयोग इत्यादिना | दशसु तिर्यगूर्ध्वाधोरूपासु दिक्षु बलिः कार्य 
इत्युक्त्वा चतसृषु दिक्षु बलिविधिरुक्तो नान्यथेत्यभिप्रायेण व्यापकं 
विधिमाह - यादृशमित्यादिना | तेनाग्नेये 


प्. ५८)

मधुपर्कस्तथा राज्ञे कर्तृभ्यश्च गुडौदनम् |
नक्षत्रेण तु कर्तव्यं मूलेन स्थापनं बुधैः || ४२ ||

मुहुर्तेनानुकूलेन तिथ्या सुकरणेन च |
एवं तु स्थापनं कृत्वा भित्तिकर्म प्रयोजयेत् || ४३ ||

भितीकर्मणि निर्वृत्ते स्तम्भानां स्थापनं ततः |
तिथिनक्षत्रयोगेन शुभेन करणेन च || ४४ ||

स्तम्भानां स्थापनं कार्यं रोहिण्या श्रवणेन वा |
आचार्येण सुयुक्तेन त्रिरात्रोपोषितेन च || ४५ ||

स्तम्भानां स्थापनं कार्यं प्राप्ते सूर्योदये शुभे |
प्रथमे ब्राह्मणस्तम्भे सर्पिस्सर्षपसंस्कृतः || ४६ ||

सर्वशुक्लो विधिः कार्यो दद्यात्पायसमेव च |
ततश्च क्षत्रियस्तम्भे वस्त्रमाल्यानुलेपनम् || ४७ ||

सर्वं रक्तं प्रदातव्यं द्विजेभ्यश्च गुडौदनम् |
वैश्यस्तम्भे विधिः कार्यो दिग्भागे पश्चिमोत्तरे || ४८ ||

सर्वं पीतं प्रदातव्यं द्विजेभ्यश्च घृतौदनम् |
शूद्रस्तम्भे विधिः कार्यः सम्यक्पूर्वोत्तराश्रये || ४९ ||


रक्तवर्ण इत्याद्यूह्यम् | मन्त्रा वरुणपूजाविधौ वक्ष्यमाणाः | ते च 
कर्मशंसोपर्मसं) योगिनोहेन युक्ता विधेयाः | मन्त्रेण स्मृतं कर्म 
करोति इति हि स्मृतिः | अन्ये तु तद्देवताकैः श्रुतिमन्त्रैरेव बलिकर्मेत्याहुः | 
तल्लिङ्गरित्यन्ये | चकारो भिन्नक्रमः | न केवलं मानोपक्रमे 
ब्राह्मणतर्पणं यावत्स्थापनेऽपीत्यर्थः | (३६-४३)

एवं मानविधिं स्थापनविधिं भित्तिविधिं च कृत्वा स्तम्भविधिः कार्य इति 
दर्शयति - भित्तिकर्मणीति | स्थापनमुच्छ्रयणम् | प्रथमं त्वाग्नेयः 
कोणः | तस्य विशेषणैः 


प्. ५९)

नीलप्रायं प्रयत्नेन कृसरं च द्विजाशनम् |
पूर्वोक्तब्राह्मणस्तम्भे शुक्लमाल्यानुलेपने || ५० ||

निक्षिपेत्कनकं मूले कर्णाभरणसंश्रयम् |
ताम्रं चाधः प्रदातव्यं स्तम्भे क्षत्रियसंज्ञके || ५१ ||

वैश्यस्तम्भस्य मूले तु रजतं सम्प्रदापयेत् |
शूद्रस्तम्भस्य मूले तु दद्यादायसमेव च || ५२ ||

सर्वेष्वेव तु निक्षेप्यं स्तम्भमूलेषु काञ्चनम् |
स्वस्तिपुण्याहघोषेण जयशब्देन चैव हि || ५३ ||

स्तम्भानां स्थापनं कार्यं पुष्पमालापुरस्कृतम् |
रत्नदानैः सगोदानैर्वस्त्रदानैरनल्पकैः || ५४ ||

ब्राह्मणांस्तर्पयित्वा तु स्तम्भानुत्थापयेत्ततः |
अचलं चाप्यकम्पञ्च तथैवावलितं पुनः || ५५ ||

स्तम्भस्योत्थापने सम्यग्दोषा ह्येते प्रकीर्तिताः |
अवृष्टिरुक्ता चलने वलने मृत्युतो भयम् || ५६ ||


अनुवादलिङ्गविधिकल्प्यं (लिङ्गविधिः कल्प्यः) | शुभं(क्लं) सर्वत्र 
पायसमिति - द्विजेभ्य इति प्रकरणात् | सर्वस्य विध्यनुसारेणैव भोजनं 
शुक्लादिवर्णमिति मन्तव्यम् | ततश्चेति | तैरन्त(तदन्त) इत्यर्थः | (४४-५४)

अचलमिति | स्थानान्तरा निवेशलक्षणमनोनोक्तम् | अविद्यमाना चलना यस्येति | 
अकम्प्यमिति | तत्रैव स्थानशिथिलता येन न भवति | अवलितमिति | 
वलयाकृत्यादिना परिवर्तनं यस्य करणीयं न भवति | 
दोषसूचकत्वाद्दोषकरित्वाच्च दोषाः | तान्दोषानाह - अवृष्टिरित्यादि | (५५-५७)


प्. ६०)

कम्पने परचक्रात्तु भयं भवति दारुणम् |
दोषैरेतैर्विहीनं तु स्तम्भमुथ्तापयेच्छिवम् || ५७ ||

पवित्रे ब्राह्मणस्तम्भे दातव्या दक्षिणा च गौः |
शेषाणां भोजनं कार्यं स्थापने कर्तृसंश्रयम् || ५८ ||

मन्त्रपूतं च तद्देयं नाट्याचार्येण धीमता |
पुरोहितं नृपं चैव भोजयेन्मधुपायसैः || ५९ ||

कर्तॄनपि तथा सर्वान्कृसरां लवणोत्तराम् |
सर्वमेवं विधिं कृत्वा सर्वातोद्यैः प्रवादितैः || ६० ||

अभिमन्त्र्य यथान्यायं स्तम्भानुत्थाप्येच्छुचिः |
यथाऽचलो गिरिर्मेरुर्हिमवांश्च महाबलः || ६१ ||

जयावहो नरेन्द्रस्य तथा त्वमचलो भव |
स्तम्भद्वारं च भित्तिं च नेपथ्यगृहमेव च || ६२ ||

एवमुत्थापयेत्तज्ज्ञो विधिदृष्टेन कर्मणा |
रङ्गपीठस्य पार्श्वे तु कर्तव्या मत्तवारणी || ६३ ||


दातव्येति | द्विजायेति दातव्यबलाल्लभ्यते | अभिमन्त्र्येति सूचितो यः 
मन्त्रस्तमाह - यथेति | प्रणवनमस्कारमध्यवर्ती चायं पठितव्य इति 
वास्तुविद्याविदः | अचलो भवेति | पू(अपू)र्वविधिः | न (तेन) तदनुवादेन 
जयावहो भवेत्यस्य न पौनरुक्त्यम् (?) एवमिति | तेन भित्तौ स्त्रीत्वेन गृहे 
नपुंसकत्वेनोहः कार्यः | पार्श्व इति | विशेषानुपादानात्तयोस्तुल्यम् (ना. 
शा. २-६५) इति च द्विवचनाल्लिङ्गाद्भाविनोर्द्वयोः पार्श्वयोरिति लभ्यते | (५८-६३)

स्तम्भाश्चत्वारः बहिर्मण्डपान्निष्कासनं कृत्वा ध्रियन्ते 
मण्डपक्षेत्राद्बहिः | तेन भित्तिच्छ्रेदावधौ स्तम्भद्वयम् | ततोऽपि 
बहिर्भित्तेरष्टहस्तान्तरस्तम्भापेक्षयाऽप्यष्टहस्तान्तर-

प्. ६१)

चतुःस्तम्भसमायुक्ता रङ्गपीठप्रमाणतः |
अध्यर्धहस्तोत्सेधेन कर्तव्या मत्तवारणी || ६४ ||

ऊत्सेधेन तयोस्तुल्यं कर्तव्यं रङ्गमण्डपम् |
तस्यां माल्यं च धूपं च गन्धं वस्त्रं तथैव च || ६५ ||

नानावर्णानि देयानि तथा भूतप्रियो बलिः |
आयसं तत्र दातव्यं स्तम्भानां कुशलैरधः || ६६ ||

भोजने कृसराश्वैव दातव्यं ब्राह्मणाशनम् |
एवं विधिपुरस्कारैः कर्तव्या मत्तवारणी || ६७ ||

रङ्गपीठं ततः कार्यं विधिदृष्टेन कर्मणा |
रङ्गशीर्षन्तु कर्तव्यं षड्दारुकसमन्वितम् || ६८ ||


स्तम्भद्वयमित्येतावदित्यष्टहस्तविस्तारा समचतुरश्रा मत्तवारणी भवति | 
आयामस्तु प्रमाणमिति ये वदन्ति तेषां मते दैर्घ्यादष्टहस्तं विस्तारात् 
षोडशहस्तमित्येवं विकृष्टता रङ्गपीठस्य भवति | अन्येषां 
हस्तमानोऽत्र (मानमत्र) यथा रङ्गपीठापेक्षया च सार्धहस्तपरिमाण 
उच्छ्रायः कार्यो मत्तवारण्याः | तयोरिति द्विवचनं ज्ञाप-
कमेतच्चरितार्थमितीह नापेक्षित इति | तस्या एव 
यावानुत्सेधस्तावान्रङ्गपीठस्य | तेन बुध्नभूभागापेक्षया 
सार्धहस्तप्रमाणोन्नतं रङ्गपीठमित्युक्तं भवति | तेन 
मत्तवारण्यालोकेन नात्यर्थं रङ्गपीठस्य दुष्प्रेक्षता | 
एतच्चोत्सेधेनेत्येकवचनेन सूचितम् | अन्यथोत्सेधाभ्यामित्युच्येत |

माल्यधूपाद्यत्र निर्माणकाल एव देयम् | तदधिष्ठातृणां 
भूतादीनामुग्रत्वेन यत्नोपचरणीयत्वात् | तदाह - विधिपुरस्कारैरिति | 
पुरस्कारशब्देन विधिर्वास्तुविद्याशास्त्रोक्तः | (६४-६७) |

रङ्गपीठे कार्ये रङ्गशिरस्तावदाह - रङ्गशीर्षमिति | 
नेपथ्यगृहभित्तिलग्नौ द्वौ स्तम्भा वष्टहस्तान्तरावन्योन्यं निवेश्य 
तयोर्यन्मुखादेरपेक्षया चतुर्हस्तान्तरं स्तम्भद्वयम् | तेषामधस्तनं 
काष्ठमुपरितनं चेति षड् दारूणि | यत्र षड् दारूणि तत्षड्दारूकम् |


प्. ६२)

कार्यं द्वारद्वयं चात्र नेपथ्यगृहकस्य तु |
पूरणे मृत्तिका चात्र कृष्णा देया प्रयत्नतः || ६९ ||

लाङ्गलेन समुत्कृष्य निर्लोष्टतृणशर्करम् |
लाङ्गले शुद्धवर्णो तु धुर्यौ योज्यौ प्रयत्नतः || ७० ||

कर्तारः पुरुषाश्चात्र येऽङ्गदोषविवर्जिताः |
अहीनाङ्गैश्च वोढव्या मृत्तिका पिटकैर्नवेः || ७१ ||

एवंविधैः प्रकर्तव्यं रङ्गशीर्षं प्रयत्नतः |
कूर्मपृष्ठं न कर्तव्यं मत्स्यपृष्ठं तथैव च || ७२ ||

शुद्धादर्शतलाकारं रङ्गशीर्षं प्रशस्यते |
रत्नानि चात्र देयानि पूर्वे वज्रं विचक्षणैः || ७३ ||

वैडूर्यं दक्षिणे पार्श्वे स्फटिकं पश्चिमे तथा |
प्रवालमुत्तरे चैव मध्ये तु कनकं भवेत् || ७४ ||


संज्ञायां कन् | तत्तेन विचित्ररचनोपेतत्वं लभ्यते | अत्र नेपथ्यगृहस्य 
द्वारद्वयं कार्यम् | एकं दक्षिणतः | अपरमुत्तरतः | तच्च 
द्वारद्वयमापादितं कूर्पराभिन(म)त्या भवति | तत्पात्राणां 
विश्रान्त्यै आगच्छतां च गुप्त्यै रङ्गस्य शोभायै रङ्गशिरः कार्यम् |

अन्ये तु -

पार्श्वद्वयोर्ध्वाधरदारुमण्डितं स्तम्भद्वयोपेतमिहाच्छपातकम् |

इति षड्दारुकमाहुः | अन्ये (अत्र) तूर्धूस्तम्भशिरसो दूरं 
निर्गतकाष्ठादप्रत्यूहस्ततो(हतो) विनिर्गता तुलासञ्जवनफलकाः स्मृताः | 
आकाशे भित्तिव्याख्याः स्तम्भाश्रिताः सिंहादयो व्यालानुबन्धाश्च 
निर्यूहास्तुलान्तान्न्स्सृताः फलकभित्तिमयाः कुहराणि 
पर्वतपुरनिकुञ्जगह्वररूपाणीति षड्दारुकम् | सर्वत्र च पक्षे 
दाक्षिणोत्तरगतं द्वारद्वयं पात्राणां 
प्रवृतिभेदकृतात्प्रदक्षिणाप्रदक्षिणप्रवेशत्वात् | शुद्धवर्णौ | शुक्लौ | 
धुर्यौ दान्तौ | (६८-७१)


प्. ६३)

एवं रङ्गशिरः कृत्वा दारुकर्म प्रयोजयेत् |
ऊहप्रत्यूहसंयुक्तं नानाशिल्पप्रयोजितम् || ७५ ||

नानासञ्जवनोपेतं बहुव्यालोपशोभितम् |
ससालभञ्जिकाभिश्च समन्तात्समलङ्कृतम् || ७६ ||

निर्व्यूहकुहरोपेतं नानाग्रथितवेदिकम् |
नानाविन्याससंयुक्तं चित्रजालगवाक्षकम् || ७७ ||

सुपीठधारिणीयुक्तं कपोतालीसमाकुलम् |
नानाकुट्टिमविन्यस्तैः स्तम्भैश्चाप्युपशोभितम् || ७८ ||

एवं काष्ठविधिं कृत्वा भित्तिकर्म प्रयोजयेत् |
स्तम्भं वा नागदन्तं वा वातायनमथापि वा || ७९ ||


कूर्मपृष्ठमिति | समन्ततो निम्नं मध्ये च वर्तलरूपं मन्दम् | 
तत्तादृगेव मध्ये दीर्घरूपं मत्स्यपृष्ठम् | तदुभयं नात्र कार्यम् | 
समं तुल्यं कार्यम् | रत्नानि तदायुधं तद्वर्णानुरूपत्वेन यथायोगम् | 
कृत्वेति | पूर्वं विभज्य बुद्ध्येति यावत् | दारुकर्मेत्युक्तं विभजति - 
ऊहप्रत्यूहसंयुक्तमित्यादिना स्तम्भैश्चाप्युपशोभितमित्यन्तेन | कुहराणि 
पर्वतनिकुञ्जगृहाणि वनरूपाणि | सालभञ्जिकाः काष्ठमययः 
कान्ता(न्त)प्रकृतयः | नानाकृतिभिर्ग्रथिताः वेदिकाश्चतुरश्रिकाः यत्र | 
चित्राणि जालानि चतुरश्राष्टाश्रच्छिद्ररूपाणि गवाक्षाणि च 
वर्तुलच्छिद्रात्मकानि यत्र | पीठानि स्तम्भोपरि | तेषु धारिण्यस्तुलाः | 
कपोताली विटङ्कपाली | कुट्टिमस्य नानात्वं 
रङ्गशिरोरङ्गपीठमत्तवारणीद्वयभेदात् | सर्वत्र 
तथाविधदारुकसूचकम् | रक्तसितनीलपीतादिभेदाद्वा | 
अत्रोहप्रत्यूहावन्ययव्यतिरेकतर्कोपयोगिनौ केचिदाहुः | (७२-७८)

प्रतिद्वारमवान्तरद्वारं द्वारेण विद्धं 
परस्परसंमुखीभूतमध्यं न कुर्यात् | नागदन्तं 
स्तम्भोर्ध्वनीचस्थांशकं(नीडस्थाङ्गकं) पुत्रिकाधारणार्थं 
गजमुखमिति केचित् | द्वे भूमी रङ्गपीठस्याधस्तनोपरितनरूपेणेति केचित् | 
मत्तवारणी बहिर्निर्गमनप्रमाणेन सर्वतो द्वितीयभित्तिनिवेशेन 
देवप्रसादाद्धा(दद्वा)रिका (देवप्रासादाट्टालिका?) प्रदक्षिणसदृशी


प्. ६४)

कोणं वा सप्रतिद्वारं द्वारविद्धं न कारयेत् |
कार्य शैलगुहाकारो द्विभूमिर्नाट्यमण्डपः || ८० ||

मन्दवातायनापेतो निर्वातो धीरशब्दवान् |
तस्मान्निवातः कर्तव्यः कर्तृभिर्नाट्यमण्डपः || ८१ ||

गम्भीरस्वरता येन कुतपस्य भविष्यति |
भित्तिकर्मविधिं कृत्वा भित्तिलेपं प्रदापयेत् || ८२ ||

सुधाकर्म बहिस्तस्य विधातव्यं प्रयत्नतः |
भित्तिष्वथ विलिप्तासु परिमृष्टासु सर्वतः || ८३ ||

समासु जातशोभासु चित्रकर्म प्रयोजयेत् |
चित्रकर्मणि चालेख्याः पुरुषाः स्त्रीजनास्तथा || ८४ ||

लताबन्धाश्च कर्तव्याश्चरितं चात्मभोगजम् |
एवं विकृष्टं कर्तव्यं नाट्यवेश्म प्रयोक्तृभिः || ८५ ||


द्वितीया भूमिरित्यन्ये | उपरि मण्डपान्तरनिवेशनादित्यपरे | अद्विभूमिरित्येके 
| उपाध्यायास्तु वीप्सागर्भ व्याचक्षते | द्वे द्वे भूमी यत्न निम्नाते 
(निम्नोन्नते) ततोऽप्युन्नता इति निक्रमेण (निम्नोन्नतक्रमेण) 
रङ्गपीठनिकटात्प्रभृति द्वारपर्यन्तं यावद्रङ्गपीठोत्सेधतुल्योत्सेधा 
भवति | एवं हि परस्परानाच्छादनं सामाजिकानाम् | 
शैलगुहाकारत्वं(त्वात्) स्थिरशब्दादित्वं च भवति | मन्दत्वं 
वातायनानां जलकपान(जालकपाट)योगात्कार्यम् | कुतपः 
संफेटकगायनवादकसमूहः | कुर्नाट्यभूमिस्तां तपति उज्ज्वलयतीति 
कृत्वा | कुतं शब्दं पातीत्यन्ये | गम्भीरत्वं तत्रैव शब्दस्य 
भ्रमणादन्योन्यप्रतिश्रुतिकारसमारम्भसम्पूर्णाच्च (?) | भित्तिलेपो 
भङ्ग(शङ्ख)वालुकाशुक्तिकालेपः | लताबन्धा 
द्रुमलतादिबन्धसन्निवेशा वा 
मालत्यादिलतागतातोद्यवेष्टनवैचित्र्यप्रकारा वा 
वक्ष्यमाणपिण्डीबन्धप्रकारविशेषाश्च | एतदुपसंहरति - एवं 
विकृष्टमिति | (७९-८५) |


प्. ६५)

पुनरेव हि वक्ष्यामि चतुरश्रस्य लक्षणम् |
समन्ततश्च कर्तव्या हस्ता द्वात्रिंशदेव तु || ८६ ||

शुभभूमिविभागस्थो नाट्यज्ञैर्नाट्यमण्डपः |
यो विधिः पूर्वमुक्तस्तु लक्षणं मङ्गलानि च || ८७ ||

विकृष्टे तान्यशेषाणि चतुरश्रेऽपि कारयेत् |
चतुरश्रं समं कृत्वा सूत्रेण प्रविभज्य च || ८८ ||

बाह्यतः सर्वतः कार्या भित्तिः श्लिष्टेष्टका दृढा |
तत्राभ्यन्तरतः कार्या रङ्गपीठोपरि स्थिताः || ८९ ||


यद्यपि समचतुरश्रोऽत एव शक्य ऊहितुं तथापि विस्पष्टार्थं 
वक्ष्यामीत्याशयेन पुनः शब्देनोपक्रमते - पुनरेवेति | ननु विकृष्टे 
स्तम्भविभागरङ्गयोजनादि नोक्तं तत्कथं 
प्रतिपत्तव्यमित्याशङ्कायामावृत्त्याऽनेनैवोत्तरं - चतुरश्रसम्बन्धि 
यल्लक्षणं तत्पुनर्यस्माद्वक्ष्यामो घटस्य (यदस्य) विकृष्टस्य 
सम्बन्धित्वेन तस्मान्नापूर्ण विकृष्टलक्षणम् | तथा यदस्य 
लक्षणमुक्तं तच्चतुरश्रेऽपि सञ्चारणीयमिति पुनश्शब्देन दर्शयति | 
तेनातिदेशा(शम)नागतापेक्षणाख्यं तत्र युराति (योजयति) | चतुरश्रमाह 
- समन्तत इति | सर्वेष्वन्तेषु चतसृष्वपि दिक्ष्वित्यर्थः | प्रविभज्य चेति | 
पूर्ववदेवेत्यर्थः | यदि बाह्यतो भित्तिरभ्यन्तरे किमित्याह - तत्राभ्यन्तर इति | 
अष्टभिर्भागैः सर्वतः क्षेत्रं विभजेत् | येन 
चतुरङ्गफलकवच्चतुष्षष्टिकोष्ठं भवति | तत्र मध्यमकोष्ठकचतुष्के 
रङ्गपीठं सर्वतोऽष्टहस्तम् | तस्य पश्चिमे भागे प्राक्पश्चिमं 
द्वादशहस्तं दक्षिणोत्तरतो द्वात्रिंशत्करं तत्क्षेत्रमवशिष्यते | (अत्र 
यद्रङ्गपीठेन स्वीकृतं तद्धि हस्ताष्टकमेव |) यदवशिष्टं क्षेत्रं 
तन्मध्याद्रङ्गपीठनिकटगतं प्राक्पश्चिमतश्चतुर्हस्तं विस्तारेण 
द्वात्रिंशद्धस्तं क्षेत्रांशाद्विभज्य तावत्प्रमाणमेव 
पश्चिमभागेऽपि ष(ड्दारु)कसंस्थानं रङ्गशिरः कुर्यात् | ततोऽपि 
पश्चिमे तावदेव नेपथ्यग्रहणम्(गृहम्) | एवं स्थिते रङ्गपीठं 
लक्षयित्वा दश स्तम्भाः षड्दारुकस्तम्भव्यतिरिक्ता देयाः | तत्र 
कोणचतुष्टये तावच्चत्वारः | तत्राग्नेयस्तम्भाच्चतुर्हस्तान्तरो 
दक्षिणदिश्येकः स्तम्भः | तथैव नैर्-ऋतस्तम्भाद् द्वितीयः |

प्. ६६)

दश प्रयोक्तृभिः स्तम्भाः शक्ता मण्डपधारणे |
स्तम्भानां बाह्यतश्चापि सोपानाकृति पीठकम् || ९० ||

इष्टकादारुभिः कार्य प्रेक्षकाणां निवेशनम् |
हस्तप्रमाणैरुत्सेधैर्भूमिभागसमुत्थितैः || ९१ ||

रङ्गपीठावलोक्यं तु कुर्यादासनजं विधिम् |
षडन्यानन्तरे चैव पुनः स्तम्भान्यथादिशम् || ९२ ||


एवमुदीच्यामपि स्तम्भद्वयम् | पूर्वभागे 
ऐशानाग्निगतात्स्तम्भद्वयाच्चतुर्हस्तान्तरं स्तम्भद्वयमिति षट् | 
कोणगाश्चत्वार इति ये दश त एव | बहिः सामाजिकासनानि सर्वेभ्यो वा बहिः | 
अतिसामीप्ये दृष्टिविघातात् | अत एवाह रङ्गपीठावलोकने साधुभूतमिति | 
अनेन द्विभूमित्वमेवानुसंहितम् |

अन्तरे स्तम्भविधिमाह - षडन्यानिति | रङ्गपीठस्य दक्षिणतो 
निवेशितस्तम्भद्वयाच्चतुर्हस्तान्तरौ अन्योन्यमष्टहस्तान्तरौ द्वै | तत 
आग्नेयस्तम्भसम्मुखो योऽन्यस्तु पूर्वः स्त्मभः ततश्चतुर्हस्तान्तरं 
दक्षिणस्तम्भं कुर्यादिति पूर्वन्यस्तानां दक्षिणस्तम्भानां 
दक्षिणभित्तेश्चान्तराले स्तम्भत्रयम् | एवमुत्तरस्यामपि |

तेषामुपरीति | अधिकानष्टौ दद्यात् | तत्र दक्षिणभित्तेरुदग्भागे 
चतुर्हस्तान्तरं पूर्वस्थापितस्तम्भाद्भित्तेश्चेकं स्तम्भं दद्यात्पूर्वम् 
| एवमुत्तरभित्तेर्दक्षिणदिग्भागे | ततः पूर्वभित्तेश्चतुर्हस्तान्तरौ 
रङ्गभागद्वयानुसारेण द्वौ (द्वौ द्वौ) ततोऽपि चतुर्हस्तान्तरौ 
द्वावित्यष्टौ |

विद्धमास्यं मुखं यस्य तत् पद्मादिविरचितं मुखं 
स्तम्भेष्वष्टहस्तं पीठं निक्षिपेत् | विद्धास्यस्योपरि 
हस्तप्रमाणधारिणीनां तुलानां धारकाः स्तम्भा .......श्रयाः इति 
चतुरश्रे स्तम्भविधिः |

तमेव विकृष्टे त्रिकोणेषु स्वबुद्ध्या योजयेदिति श्रीशङ्कुकाद्याः | अन्ये तु - 
अष्टौ स्तम्भान्पुनश्च इति नेपथ्यगृहविषयानेतानाहुः |


प्. ६७)

विधिना स्थापयेत्तज्ज्ञो दृढान्मण्डपधारणे |
अष्टौ स्तम्भान्पुनश्चैव तेषामुपरि कल्पयेत् || ९३ ||

स्थाप्यं चैव ततः पीठमष्टहस्तप्रमाणतः |
विद्धास्यमष्टहस्तं च पीठं तेषु ततो न्यसेत् || ९४ ||


वार्तिककृत्तु -

अन्तर्नेपथ्यगृहं स्तम्भौ द्वौ पीठकाश्च चत्वारः |
.....ंये चत्वारो दशैवमुक्ता भवन्त्येते ||

भित्तेः स्तमभानां च स्यादन्तरमष्टहस्तमेवान्ते | इति |

दत्तोऽद्यवाताथः सोऽथा नानाभवेदुक्तः (?) |
चत्वारः पीठगताः पश्चादग्रे च याविह द्वौ द्वौ ||

षट् सान्तरास्तथान्ये कार्या इति शास्त्र(तात्पर्यम्) |
........... पीठगताः पश्चादग्रे च याविह द्वौ द्वौ || (?)

तेषामष्टावन्येऽप्युपरि निवेश्या य उद्दिष्टाः |
तैरुत्क्षिप्तैरिह तले स्यादालोकः समस्तरङ्गस्य ||

सोपानाकृति पीठकमत्र विधेयं समन्ततो रङ्गे |
येनालोक..........ष्युपरि काष्ठासु || इति |

अन्येऽपि चैवंविधा बहवः प्रवादा ग्रन्थविस्तरभयान्न लिखिताः |

अयं चन्द्रसोदर (चात्र सार) इत्युपाध्यायाः | इह प्रेक्षामण्डपस्य त्रिधा 
कल्पना कृता | अधोभूमिः रङ्गपीठं रङ्ग इति | तेषु चायं 
स्तम्भविन्यासविधिविच्छेद उक्तः | 

तथा हि - अधोभूमौ स्तम्भानाह - तत्राभ्यन्तरत इति | विस्तारे 
द्वादशहस्तायाममेवं च चतु.........(र्हस्तान्तरा) दातव्याः | द्वौ स्तम्भौ 
भित्तिद्वयापेक्षया द्वादश


प्. ६८)

तत्र स्तम्भाः प्रदातव्यास्तज्ज्ञैर्मण्डपधारणे |
धारणीधारणास्ते च शालस्त्रीभिरलङ्कृताः || ९५ ||

नेपथ्यगृहकं चैव ततः कार्य प्रयत्नतः |
द्वारं चैकं भवेत्तत्र रङ्गपीठप्रवेशनम् || ९६ ||

जनप्रवेशनं चान्यदाभिमुख्येन कारयेत् |
रङ्गस्याभिमुखं कार्य द्वितीयं द्वारमेव तु || ९७ ||


हस्तान्तरावन्योन्यापेक्षया चाष्टहस्तान्तरौ | अन्योन्यं तयोरन्तरं तथा 
कार्यं येन द्वारविद्धता न भवति | इत्येवं पञ्चतुलासु दश |

एतत्स्तम्भदशकव्यतिरिक्तायां भूमावासनविधिरित्याह - स्तम्भानां 
बाह्यतश्चापीत्यादि | पूर्ववद्व्याख्येयम् | अथ रङ्गपीठे 
स्तम्भन्यासमाह - षडन्यानित्यादि | उपरि रङ्गपीठमुखोपलक्षितस्य वा (?) 
नेपथ्यगृहस्य वारुणकोण इत्युक्तं भवति | रङ्गपीठस्य यत्पृष्ठं 
रङ्गशिरस्तत्र द्वितीयमिति राश्यपेक्षयैकवचनम् | तेन द्वारद्वयमेव 
रङ्गशिरसि नेपथ्यगतपात्रप्रवेशाय कर्तव्यम् | चकारादन्य(प्रवेशा)र्थम् 
| जनप्रवेशनद्वारम् | त्रीणि वा कार्याणि मतान्तरे इति सङ्गृहीतं भवति | 
सर्वग्रहणादन्यूनाधिकत्वमत्र दर्शयन् विकृष्टे 
स्तम्भानामाधिक्यमभ्यनुजानीते (?) (८६-९४)

त्र्यश्ररङ्गपीठे तु प्रतिरङ्गमध्य इति | रङ्गोऽत्र तच्छिरः | ततः पृष्ठतः 
रं ....गेयादिवाभितः (?) कर्मप्रवचनीयो वर्जग(न)द्योतकः | रङ्गपीठं 
वर्जयित्वा तदभ्यन्तरमण्डपस्य | तत्र द्वात्रिंशद्धस्तेषु रङ्गपीठे 
प्रतिकोणस्तम्भा इत्यष्टहस्तान्तराश्चत्वारः | तदनन्तरं स्तम्भद्वयमिति 
षडप्येतेऽष्टहस्तान्तरं ततो द्वादशहस्तायामं यदवशिष्यते तत्र 
चतुर्हस्तायामं द्वात्रिंशद्धस्तविस्तारं यद्रङ्गशिरस्तत्र द्वे तुले 
दातव्ये | प्रतितुलं चाष्टहस्ता(न्तरं स्तम्भचतुष्टयं) वर्जयित्वेत्यष्टौ 
भवन्ति | अत एव हि विद्धास्यमष्टहस्तं चतुर्हस्तान्तरालेऽपि तिरश्चीनं 
देयम् | येन तुलितं चित्रं भवति | एतदाहाष्टौ स्तम्भानित्यादि 
| ....शादसौभौयादिको वा सिरयमुपरीति(?) | रङ्गपीठस्य यदुपरि 
शिरोरूपमित्यर्थः | तथा च विकृष्टमण्डपे रङ्गपीठापेक्षया 


प्. ६९)

अष्टहस्तं तु कर्तव्यं रङ्गपीठं प्रमाणतः |
चतुरश्रं समतलं वेदिकासमलङ्कृतम् || ९८ ||

पूर्वप्रमाणनिर्दिष्टा कर्तव्या मत्तवारणी |
चतुःस्तम्भसमायुक्ता वेदिकायास्तु पार्श्वतः || ९९ ||

समुन्नतं समं चैव रङ्गशीर्षं तु कारयेत् |
विकृष्टे तून्नतं कार्यं चतुरश्रे समं तथा || १०० ||

एवमेतेन विधिना चतुरश्रं गृहं भवेत् |
अतं परं प्रवक्ष्यामि त्र्यश्रगेहस्य लक्षणम् || १०१ ||

त्र्यश्रं त्रिकोणं कर्तव्यं नाट्यवेश्म प्रयोक्तृभिः |
मध्ये त्रिकोणमेवास्य रङ्गपीठं तु कारयेत् || १०२ ||

द्वारं तेनैव कोणेन कर्तव्यं तस्य वेश्मनः |
द्वितीयं चैव कर्तव्यं रङ्गपीठस्य पृष्ठतः || १०३ ||


रङ्गशिर उन्नतं वक्ष्यते | तत्र नियमादष्टस्तम्भा न्यस्यन्ते | अपि तु दृढा 
न्यसनीया इति दर्शयति - तत्र स्तम्भा इति | अथावशिष्टषु हस्तेषु विधिप्राह - 
नेपथ्यगृहकमिति | रङ्गपीठप्रवेशनमिति वचनेनेदमाह - 
कक्ष्याविभागेन तावत् द्वे द्वारे तेन द्वारमिति अजतावेकवचनम् | 
एकशब्दश्च राश्यभिप्रायेण | राशिकरणे च निमित्तं पात्रप्रवेशोपायनम् | 
तथा च कक्ष्याध्याये वक्ष्यति -

ये नेपथ्यगृहद्वारे मया पूर्वं प्रकीर्तिते | तयोर्भाण्डस्य विन्यासः | (ना. 
शा. १३-२) इति | (जन)प्रवेशनं च तृतीयद्वारनेपथ्यगृहस्य | येन 
भार्यामादाय नटपरिवारः प्रविशति | अन्यतु द्वारमाभिमुख्येन 
पूर्वस्यां दिशि कुर्यात् | द्वारवृत्त्या सामाजिकजनप्रवेशार्थम् | ननु 
किमपेक्षमाभिमु(ख्यम् | कक्ष्यापे)क्षयैव पूर्वादिभिरित्युक्तम् | यद् 
वक्ष्यति च -

यतो मुखं भवेद्भण्डद्वारं नेपथ्यकस्य तु |
सा मन्तव्या तु दिक् पूर्वा नाट्ययोगे विपश्चिता || (ना.शा- १३-११) इति एवं 
चतुर्द्वारं नाट्यगृहम् |


प्. ७०)

विधिर्यश्चतुरश्रस्य भित्तिस्तम्भसमाश्रयः |
स तु सर्वः प्रयोक्तव्यस्त्र्यश्रस्यापि प्रयोक्तृभिः || १०४ ||

एवमेतेन विधिना कार्या नाट्यगृहा बुधैः |
पुनरेषां प्रवक्ष्यामि पूजामेवं यथाविधि || १०५ ||

इति भारतीये नाट्यशास्त्रे मण्डपविधानोनाम द्वितीयोऽध्यायः ||


अन्ये त्वाद्यद्वार(द्वयमि)वाद्येन हेतुनाऽन्यद्वारद्वयं पार्श्वस्थितं 
कुर्यादालोकसिद्ध्यर्थमिति षड्द्वारं नाट्यगृहमाचक्षते | अथ 
रङ्गपीठरङ्गशिरसोर्वक्तव्यशेषं निरूपयति - अष्टहस्तन्त्विति | वेदिके 
शोभायुक्ते कार्ये | पूर्वप्रमाणम् | अध्यर्धहस्तोत्सेधत्वम् | समुन्नतमिति | 
रङ्गपीठापेक्षया | एतच्चेह प्रसङ्गात्सूचयन् विकृष्टे तेनैव प्रकारेण 
स्तम्भत्रययधिका कर्तव्या | अन्तरमप्यत्रैव दर्शितम् | (९५-१०१)

अथ त्र्यश्रस्यातिदेशद्वारेण लक्षणं कर्तुमुपक्रममाह - त्र्यश्रमिति | 
त्रिकोणमिति लक्षणम् | उभयानुग्रहाच्च विकृष्टचतुरश्रमानद्वयमेव 
भवति | मध्ये च त्रिकोणमेव रङ्गपीठम् | तथैव रङ्गशिरसः | 
नेपथ्यगृहं च | तेनैव कोणेनेति | वारुणीगतेन | द्वारं जनप्रवेशनम् | न 
तस्मिन्नेव कोणे द्वारे कर्तव्ये | सङ्गतिं सूचयति - एवमेतेनेति | एतेन विधिना 
बहवो नाट्यमण्डपाः न तु पूर्वोक्ताष्टादशभेदकलनयेत्यर्थः | 
बुधैरित्यूहापोहविद्भिः | पुनरिति | यद्यपि गदिताः सर्वे शुभदाः | पूजामिति 
| तथापि वक्ष्यामिति पुनश्शब्दार्थः | तत्र हि (विधाने(नं) नोक्तम् | तदाह - 
यथाविधीति | एषामिति | मण्डपस्था देवताः | अनेनोपचारादुक्ताः | (१०२-१०५)

इति श्रीमहामाहेश्वराभिनवगुप्ताचार्यविरचितायामभिनवभारत्यां 
भारतीयनाट्यशास्त्रविवृतौ मण्डपाध्यायो द्वितीयः ||
प्. ७१)

श्रीः |

अथ तृतीयोऽध्यायः |

सर्वलक्षणसम्पन्ने कृते नाट्यगृहे शुभे |
गावो वसेयुः सप्ताहं सह जप्यपरैर्द्विजैः || १ ||

ततोऽधिवासयेद्वेश्म रङ्गपीठ तथैव च |
मन्त्रपूतेन तोयेन प्रोक्षिताङ्गो निशागमे || २ ||

यथास्थानान्तरगतो दीक्षितः प्रयतः शुचिः |
त्रिरात्रोपोषितो भूत्वा नाट्याचार्योऽहताम्बरः || ३ ||

नमस्कृत्य महादेवं सर्वलोकोद्भवं भवम् |
जगत्पितामहं चैव विष्णुमिन्द्रं गुहं तथा || ४ ||

सरस्वतीं च लक्ष्मीं च सिद्धिं मेधां धृतिं स्मृतिम् |
सोमं सूर्यं च मरुतो लोकपालास्तथाश्विनौ || ५ ||

मित्रमग्निं सुरान्वर्णान् रुद्रान्कालं कलिं तथा |
मृत्युं च नियतिं चैव कालदण्डं तथैव च || ६ ||


यदाप्यायपरा लो ........................... |
........................ तत्तेजोवपुरैश्वरम् ||

निष्पन्ने मण्डपे पूजाऽवश्यं कर्तव्येति सङ्गतिः | तत्र प्रयोगक्रमोऽयम् | 
त(अत)थात्वेऽध्या(गताध्या)यानन्तरं पूर्वरङ्गाभिधानापत्तेः | 
तस्मान्मण्डपविधानशेष ए(व दर्शयि)ष्यते | अवश्यपूज्यत्वात् | जप्यपरैरिति 
| ये रक्षोघ्न मन्त्रास्तज्जापकैरित्यर्थः | तत इति |


प्. ७२)

विष्णुपहरणं चैव नागराजं च वासुकिम् |
वज्रं विद्युत्समुद्रांश्च गन्धर्वाप्सरसो मुनीन् || ७ ||

भूतान् पिशाचान् यक्षाश्च गुह्यकांश्च महेश्वरान् |
असुरान्नाट्यविघ्नाश्च तथाऽन्यान्दैत्यराक्षसान् || ८ ||

तथा नाट्यकुमारीश्च महाग्रामण्यमेव च |
यक्षांश्च गुह्यकांश्चैव भूतसङ्घास्तथैव च || ९ ||

एतांश्चान्यांश्च देवर्षीन्प्रणम्य रचिताञ्जलिः |
यथास्थानान्तरगतान्समावाह्य ततो वदेत् || १० ||

भवद्भिर्नो निशायां तु कर्तव्यः सम्परिग्रहः |
साहाययं चैव दातव्यमस्मिन्नाट्ये सहानुगैः || ११ ||

सम्पूज्य सर्वानकत्र कुतपं सम्प्रयुज्य च |
जर्जराय प्रयुञ्जीत पूजां नाट्यप्रसिद्धये || १२ ||

त्वं महेन्द्रप्रहरणं सर्वदानवसूदनम् |
निर्मितस्सर्वदेवैश्च सर्वविघ्ननिबर्हण || १३ ||


सप्ताहादनन्तरम् | अधिवासयेदिति | देवता मण्डपमधिवसन्त्यगच्छन्ति | 
नाट्याचार्यो दह्र्म(र्यकृतमुपरि)तनदेवतोपनिमन्त्रणमधिवासनं 
वेश्मनः | दीक्षितो गृहीतव्रतः | नायको नाट्याचार्यः | नमस्कृत्यावाह्य | 
वदेदिति सम्बन्धः | परमेश्वरस्मरणं च प्रथममुचितमिति महादेवमिति | 
महाग्रामणीर्गणपतिः | अन्यांश्चेति | प्रथमाध्यायोक्तान् | (१-१०) 

एकत्रेति | स्थण्डिलभूभागे | कुतपमिति | चतुर्विधातोद्यभाण्डानि | एकत्र 
निवेशनं जर्जरस्य पूजार्थमवस्थापनम् | आर्येण निवसनीयमिति उपास्यमिति 
भावे कृत्यः |


प्. ७३)

नृपस्य विजयं शंस रिपूणां च पराजयम् |
गोब्राह्मणशिवं चैव नाट्यस्य च विवर्धनम् || १४ ||

एवं कृत्वा यथान्यायमुपास्यं नाट्यमण्डपे |
निशायां तु प्रभातायां पूजनं प्रक्रमेदिह || १५ ||

आर्द्रायां वा मघायां वा याम्ये पूर्वेषु वा त्रिषु |
आश्लेषामूलयोर्वापि कर्तव्यं रङ्गपूजनम् || १६ ||

आचार्येण तु युक्तेन शुचिना दीक्षितेन च |
रङ्गस्योद्योतनं कार्यं देवतानां च पूजनम् || १७ ||

दिनान्ते दारुणे घोरे मुहूर्ते यमदैवते |
आचम्य तु यथान्यायं देवता वै निवेशयेत् || १८ ||

रक्ताः प्रतिसराः सूत्रं रक्तगन्धाश्च पूजिताः |
रक्ताः सुमनसश्चैव यच्च रक्तं फलं भवेत् || १९ ||

यवैस्सिद्धार्थकैर्लाजैरक्षतैः शालितण्डुलैः |
नागपुष्पस्य चूर्णेन वितुषाभिः प्रियङ्गुभिः || २० ||


भरणीनक्षत्रम् | पूर्वेष्विति नक्षत्रापेक्षानिर्देशः | तानि पूर्वफल्गुनी 
पूर्वाषाढा पूर्वा भाद्रपदा च | (उद्योतनमिति |) ज्वलितदर्भोल्मुकेन 
स्प(द)र्शनं नीराच (राज)नमिति प्रसिद्धम् | प्रतिसरा इति | सूत्रविनिर्मिता 
ग्रन्थिमन्तः कङ्कणविशेषाः | मण्डपस्य रङ्गपीठादेश्चोपर्युक्तं 
सर्वं निवेश्यते | सूत्रमिति समन्ततो...... रित्येतत्सर्वं शेष (षम् |) 
निवेशनमित्यावाहनकालेऽर्घ्यदानमित्यर्थः | अन्ये तन्नि(तु 
नि)वेशनमित्यधिकरणे ल्युट् | मण्डलविशेषणं चैतत् | मण्डलं च 
यवादिभिरित्यादि | नागपुष्पं नागदन्तः | (११-२१)


प्. ७४)

एतैर्द्रव्यैर्युतं कुर्याद्देवतानां निवेशनम् |
आलिखेन्मण्डलं पूर्वं यथास्थानं यथाविधि || २१ ||

समन्ततश्च कर्तव्यं हस्ताः षोडश मण्डलम् |
द्वाराणि चात्र कुर्वीत विधानेन चतुर्दिशम् || २२ ||

मध्ये चैवात्र कर्तव्ये द्वे रेखे तिर्यगूर्ध्वगे |
तयोः कक्ष्याविभागेन दैवतानि निवेशयेत् || २३ ||

पद्मोपविष्टं ब्रह्माणं तस्य मध्ये निवेशयेत् |
आदौ निवेश्यो भगवान्सार्धं भूतगणैः शिवः || २४ ||

नारायणो महेन्द्रश्च स्कन्दः सूर्योऽश्विनौ शशी |
सरस्वती च लक्ष्मीश्च श्रद्धा मेधा च पूर्वतः || २५ ||

पूर्वदक्षिणतो वह्निर्निवेश्यः स्वाहया सह |
विश्वेदेवाः सगन्धर्वा रुद्राः सर्पगणास्तथा || २६ ||

दक्षिणेन निवेश्यस्तु यमो मित्रश्च सानुगः |
पितॄन्पिशाचानुरगान् गुह्यकांश्च निवेशयेत् || २७ ||


षोडशहस्तं यथा भवति तथा कार्यमिति | अतः चतुर्हस्त्ं रङ्गपीठपृष्ठ 
एव मण्डलमित्युक्तं भवति | तेन शङ्कुकादिभिः 
षोडशहस्तावकाशाभावः आसनस्तम्भादिवशात् | तस्मादकृत एव 
रङ्गपीठे इत्यादि वृथैव बहुतर(मुपन्यस्तम् | द्वे रेखे इति | प्राक्तने |) 
तिर्यग्गतैका दक्षिणोत्तरगता | पृष्ठे द्वितीया पूर्वपश्चिमगताः | तयो 
रेखयोः | कक्ष्या स्थानान्तराणि | तेषु विभागेन भावितानि | तस्येति | 
मण्डलस्य | पद्मोपविष्टमिति | मध्ये पद्मं कार्यमित्यर्थः | आदाविति | तेन 
आदिदेशे 


प्. ७५)

नैर्-ऋत्यां राक्षसांश्चैव भूतानि च निवेशयेत् |
पश्चिमायां समुद्रांश्च वरुणं यादसां पतिम् || २८ ||

वायव्यायां दिशि तथा सप्त वायून्निवेशयेत् |
तत्रैव विनिवेश्यस्तु गरुण्दः पक्षिभिः सह || २९ ||

उत्तरस्यां दिशि तथा धनदं संनिवेशयेत् |
नाट्यस्य मातॄश्च तथा यक्षानथ सगुह्यकान् || ३० ||

(तथैवोत्तरपूर्वायां नन्द्याद्यांश्च गणेश्वरान् |
ब्रह्मर्षिभूतसंघांश्च यथाभागं निवेशयेत् || ३१ ||)

स्तम्भे सनत्कुमारं तु दक्षिणे दक्षमेव च |
ग्रामण्यमुत्तरे स्तम्भे पूजार्थं संनिवेशयेत् || ३२ ||

अनेनैव विधानेन यथास्थानं यथाविधि |
सुप्रसादानि सर्वाणि दैवतानि निवेशयेत् || ३३ ||

स्थाने स्थाने यथान्यायं विनिवेश्य तु देवताः |
तासां प्रकुर्वीत ततः पूजनं तु यथार्हतः || ३४ ||


ऐशानकोणे | प्रथमावसरे च तथैवावाहनस्योक्तत्वात् | 
पद्मोपम(पविष्टमि)मिति प्रतिदिशः सम्बन्धनीयत्वेन (सम्बन्धीनि | तेन) 
नवपद्ममण्डलमित्युक्तं भवति |


प्. ७६)

देवताभ्यस्तु दातव्यं सितमाल्यानुलेपनम् |
गन्धर्ववह्निसूर्येभ्यो रक्तमाल्यानुलेपनम् || ३५ ||

गन्धं माल्यं च धूपं च यथावदनुपूर्वशः |
दत्त्वा ततः प्रकुर्वीत बलिं पूजां यथाविधि || ३६ ||

ब्रह्माणं मधुपर्केण पायसेन सरस्वतीम् |
शिवविष्णुमहेन्द्राद्याः सम्पूज्या मोदकैरथ || ३७ ||

घृतौदनेन हुतभुक्सोमार्कौ तु गुडौदनैः |
विश्वेदेवाः सगन्धर्वा मुनयो मधुपायसैः || ३८ ||

यममित्रौ च सम्पूज्यावपुपैर्मोदकैस्तथा |
पितॄन्पिशाचानुरगान् सर्पिःक्षीरेण तर्पयेत् || ३९ ||

पवान्नेन तु मांसेन सुरासीधुफलासवैः |
अर्चयेद्भूतसंघांश्च चणकैः पललाप्लुतैः || ४० ||

अनेनैव विधानेन सम्पूज्या मत्तवारणी |
पक्वामेन तु मांसेन सम्पूज्या रक्षसां गणाः || ४१ ||

सुरामांसप्रदानेन दानवान्प्रतिपूजयेत् |
शेषान्देवगणांस्तज्ज्ञः सापूपोत्कारिकौदनैः || ४२ ||


दक्षिणपूर्वे आग्नेयस्तम्भ इति | उत्तरपूर्वे ऐशानस्तम्भ इत्यर्थः | 
सुप्रसादानीति | तथा ध्यानेन निवेशितानीत्यर्थः | यथार्हतः तत्तदागमेषु 
यो यस्यां विधिर्दृश्यते देवतायां तेन क्रमेण | (२२-३४ |)


प्. ७७)

मत्स्यैश्च पिष्टभक्ष्यैश्च् सागरान्सरितस्तथा |
सम्पूज्य वरुणं चापि दातव्यं घृतपायसम् || ४३ ||

नानामूलफलिश्चापि मुनीन्सम्प्रतिपूजयेत् |
वायूंश्च पक्षिणश्चैव विचित्रैर्भक्ष्यभोजनेः || ४४ ||

मातॄर्नाट्यस्य सर्वास्ता धनदं च सहानुगैः |
अपूपैर्लाजिकामिश्रैर्भक्ष्यभोज्यैश्च पूजयेत् || ४५ ||

एवमेषां बलिः कार्यो नानाभोजनसंश्रयः |
पुनर्मन्त्रविधानेन बलिकर्म च वक्ष्यते || ४६ ||

देवदेव महाभाग सर्वलोकपितामह |
मन्त्रपूतमिमं सर्वं प्रतिगृह्णीष्व मे बलिम् || ४७ ||

देवदेव महादेव गणेश त्रिपुरान्तक |
प्रगृह्यतां बलिर्देव मन्त्रपूतो मयोद्यतः || ४८ ||

नारायणामितगते पद्मनाभ सुरोत्तम |
प्रगृह्यतां बलिर्देव मन्त्रपूतो मयार्पितः || ४९ ||

पुरन्दरामरपते वज्रपाणे शतक्रतो |
प्रगृह्यतां बलिर्देव विधिमन्त्रपुरस्कृतः || ५० ||

देवसेनापते स्कन्द भगवन् शङ्करप्रिय |
बलिः प्रीतेन मनसा षण्मुख प्रतिगृह्यताम् || ५१ ||

प्. ७८)

(महादेव महायोगिन्देवदेव सुरोत्तम |
संप्रगृह्य बलिं देव रक्ष विघ्नात्सदोत्थितात् ||)

देवि देवमहाभागे सरस्वति हरिप्रिये |
प्रगृह्यतां बलिर्मातर्मया भक्त्या समर्पितः || ५२ ||

नानानिमित्तसम्भूताः पौलस्त्याः सर्व एव तु |
राक्षसेन्द्रा महासत्त्वाः प्रतिगृह्णीत मे बलिम् || ५३ ||

लक्ष्मीः सिद्धिर्मतिर्मेधा सर्वलोकनमस्कृताः |
मन्त्रपूतमिमं देव्यः प्रतिगृह्णन्तु मे बलिम् || ५४ ||

सर्वभूतानुभावज्ञ लोकजीवन मारुत |
प्रगृह्यतां बलिर्देव मन्त्रपूतो मयोद्यतः || ५५ ||

देववक्त्र सुरश्रेष्ठ धूमकेतो हुताशन |
भक्त्या समुद्यतो देव बलिः सम्प्रति गृह्यताम् || ५६ ||

सर्वग्रहाणां प्रवर तेजोराशे दिवाकर |
भक्त्या मयोद्यतो देव बलिः सम्प्रति गृह्यताम् || ५७ ||

सर्वग्रहपते सोम द्विजराज जगत्प्रिय |
प्रगृह्यतामेष बलिर्मन्त्रपूतो मयोद्यतः || ५८ ||

महागणेश्वराः सर्वे नन्दीश्वरपुरोगमाः |
प्रगृह्यतां बलिर्भक्त्या मया सम्प्रति चोदितः || ५९ ||

प्. ७९)

नमः पितृभ्यः सर्वेभ्यः प्रतिगृह्णन्त्विमं बलिम् |
(भूतेभ्यश्च नमो नित्यं येषामेष बलिः प्रियः |)
कामपाल नमो नित्यं यस्यायं ते विधिः कृतः || ६० ||

नारदस्तुम्बुरुश्चैव विश्वावसुपुरोगमाः |
परिगृह्णन्तु मे सर्वे गन्धर्वा बलिमुद्यतम् || ६१ ||

यमो मित्रश्च भगवानीश्वरौ लोकपूजितौ |
इमं मे प्रतिगृह्णीतां बलिं मन्त्रपुरस्कृतम् || ६२ ||

रसातलगतेभ्यश्च पन्नगेभ्यो नमोनमः |
दिशन्तु सिद्धिं नाट्यस्य पूजिताः पापनाशनाः || ६३ ||

सर्वाम्भसां पतिर्देवो वरुणो हंसवाहनः |
पूजितः प्रीतिमानस्तु ससमुद्रनदीनदः || ६४ ||

वैनतेय महासत्त्व सर्वपक्षिपते विभो |
प्रगृह्यतां बलिर्देव मन्त्रपूतो मयोद्यतः || ६५ ||

धनाध्यक्षो यक्षपतिर्लोकपालो धनेश्वरः |
सगुह्यकस्सयक्षश्च प्रतिगृह्णातु मे बलिम् || ६६ ||

नमोऽस्तु नाट्यमातृभ्यो ब्राह्म्याद्याभ्यो नमोनमः |
सुमुखीभिः प्रसन्नाभिर्बलिरद्य प्रगृह्यताम् || ६७ ||

रुद्रप्रहरणं सर्वं प्रतिगृह्णातु मे बलिम् |
विष्णुप्रहरणं चैव विष्णुभक्त्या मयोद्यताम् || ६८ ||

तथा कृतान्तः कालश्च सर्वप्राणिवधेश्वरौ |
मृत्युश्च नियतिश्चैव प्रतिगृह्णातु मे बलिम् || ६९ ||

प्. ८०)

याश्चास्यां मत्तवारण्यां संश्रिता वास्तुदेवताः |
मन्त्रपूतमिमं सम्यक्प्रतिगृह्णन्तु मे बलिम् || ७० ||

अन्ये य देवगन्धर्वा दिशो दश समाश्रिताः |
दिव्यान्तरिक्षभौमाश्च तेभ्यश्चायं बलिः कृतः || ७१ ||

कुम्भं सलिलसम्पूर्णं पुष्पमालापुरस्कृतम् |
स्थापयेद्रङ्गमध्ये तु सुवर्णं चात्र दापयेत् || ७२ ||

आतोद्यानि तु सर्वाणि कृत्वा वस्त्रोत्तराणि तु |
गन्धैर्माल्यैश्च धूपैश्च भक्ष्यैर्भोज्यैश्च पूजयेत् ||)
पूजयित्वा तु सर्वाणि दैवतानि यथाक्रमम् |
जर्जरस्त्वभिसंपूज्यः स्यात्ततो विघ्नजर्जरः || ७३ ||

श्वेतं शिरसि वस्त्रं स्यान्नीलं रौद्रे च पर्वणि |
विष्णुपर्वणि वै पीतं रक्तं स्कन्दस्य पर्वणि || ७४ ||

मृडपर्वणि चित्रं तु देयं वस्त्रं हितार्थिना |
सदृशं च प्रदातव्यं धूपमाल्यानुलेपनम् || ७५ ||

आतोद्यानि च सर्वाणि वासोभिरवगुण्ठयेत् |
गन्धैर्माल्यैश्च धूपैश्च भक्ष्यभोज्यैश्च पूजयेत् || ७६ ||

सर्वमेवं विधिं कृत्वा गन्धमाल्यानुलेपनैः |
विघ्नजर्जरणार्थं तु जर्जरं त्वभिमन्त्रयेत् || ७७ ||


माल्यानुलेपनम् | (उभय)त्रापि सुरादिप्रधानो बलिरित्यर्थः | अत्र 
पूजितस्थापितस्य कुम्भस्य विनियोगो भविष्यति |


प्. ८१)

अत्र विघ्नविनाशार्थ पितामहमुखैस्सुरैः |
निर्मितस्त्वं महावीर्यो वज्रसारो महातनुः || ७८ ||

शिरस्ते रक्षतु ब्रह्मा सर्वैर्देवगणैः सह |
द्वितीयं च हरः पर्व तृतीयं च जनार्दनः || ७९ ||

चतुर्थं च कुमारस्ते पञ्चमं पन्नगोत्तमः |
नित्यं सर्वेऽपि पान्तु त्वां सुरार्थे च शिवो भव || ८० ||

नक्षत्रेऽभिजिति त्वं हि प्रसूतोऽहितसूदन |
जयं चाभ्युदयं चैव पार्थिवस्य समावह || ८१ ||

जर्जरं पूजयित्वैवं बलिं सर्वं निवेद्य च |
अग्नौ होमं ततः कुर्यान्मन्त्राहुतिपुरस्कृतम् || ८२ ||

हुताश एव दीपाभिरुल्काभिः परिमार्जनम् |
नृपतेर्नर्तकीनां च कुर्याद्दीप्त्याभिवर्धनम् || ८३ ||

अभिद्योत्य सहातोद्यैर्नृपतिं नर्तकीस्तथा |
मन्त्रपूतेन तोयेन पुनरभ्युक्ष्य तान्वदेत् || ८४ ||

महाकुले प्रसूताः स्थ गुणौघैश्चाप्यलङ्कृताः |
यद्वो जन्मगुणोपेतं तद्वो भवतु नित्यशः || ८५ ||

एवमुक्त्वा ततो वाक्यं नृपतेर्भूतये बुधः |
नाट्ययोगप्रसिद्ध्यर्थमाशिषस्सम्प्रयोजयेत् || ८६ ||

सरस्वती धृतिर्मेधा ह्रीः श्रीर्लक्ष्मीस्स्मृतिर्मतिः |
पान्तु वो मातरः सौम्यास्सिद्धिदाश्च भवन्तु वः || ८७ ||

प्. ८२)

होमं कृत्वा यथान्यायं हविर्मन्त्रपुरस्कृतम् |
भिन्द्यात्कुम्भं ततश्चैव नाट्याचार्यः प्रयत्नतः || ८८ ||

अभिन्ने तु भवेत्कुम्भे स्वामिनः शत्रुतो भयम् |
भिन्ने चैव तु विज्ञेयः स्वामिनः शत्रुसंक्षयः || ८९ ||

भिन्ने कुम्भे ततश्चैव नाट्याचार्यः प्रयत्नतः |
प्रगृह्य दीपिकां दीप्तां सर्व रङ्गं प्रदीपयेत् || ९० ||

क्ष्वेडितैः स्फोटितैश्चैव वल्गितैश्च प्रधावितैः |
रङ्गमध्ये तु तां दीप्तां सशब्दां सम्प्रयोजयेत् || ९१ ||

शङ्खदुन्दुभिनिर्घोषैर्मृदङ्गपणवैस्तथा |
सर्वातोद्यैः प्रणदितै रङ्गे युद्धानि कारयेत् || ९२ ||

तत्र च्छिन्नं च भिन्नं च दारितं च सशोणितम् |
क्षतं प्रदीप्तमायस्तं निमित्तं सिद्धिलक्षणम् || ९३ ||

सम्यगिष्टस्तु रङ्गो वै स्वामिनः शुभमावहेत् |
पुरस्याबालवृद्धस्य तथा जनपदस्य च || ९४ ||

दुरिष्टस्तु तथा रङ्गो दैवतैर्दुरधिष्ठितः |
नाट्यविध्वंसनं कुर्यान्नृपस्य च तथाऽशुभम् || ९५ ||


आहुतिराहवनम् | हुत्वा हवनं तथा सत्याहुतिः स्यात् | दीप्ताभिः....... | 
कुम्भस्य विनियोगमाह - भिन्द्यादिति |


प्. ८३)

य एवं विधिमुत्सृज्य यथेष्टं सम्प्रयोजयेत् |
प्राप्नोत्यपचयं शीघ्रं तिर्यग्योनिं च गच्छति || ९६ ||

यज्ञेन सम्मितं ह्येतद्रङ्गदैवतपूजनम् |
अपूजयित्वा रङ्गं तु नैव प्रेक्षां प्रयोजयेत् || ९७ ||

पूजिताः पूजयन्त्येते मानिता मानयन्ति च |
तस्मात्सर्वप्रयत्नेन कर्तव्यं रङ्गपूजनम् || ९८ ||

न तथा प्रदहत्यग्निः प्रभञ्जनसमीरितः |
यथा ह्यपप्रयोगस्तु प्रयुक्तो दहति क्षणात् || ९९ ||

शास्त्रज्ञेन विनीतेन शुचिना दीक्षितेन च |
नाट्याचार्येण शान्तेन कर्तव्यं रङ्गपूजनम् || १०० ||

स्थानभ्रष्टं तु यो दद्याद्बलिमुद्विग्नमानसः |
मन्त्रहीनो यथा होता प्रायश्चित्ती भवेत्तु सः || १०१ ||

इत्ययं यो विधिर्दृष्टो रङ्गदैवतपूजने |
नवे नाट्यगृहे कार्यः प्रेक्षायां च प्रयोक्तृभिः || १०२ ||

इति भारतीये नाट्यशास्त्रे रङ्गदैवतपूजन नाम तृतीयोऽध्यायः 
समाप्तः ||


उद्विग्नमानस इत्यनवधानरूपं लक्ष्यते | नवे नाट्यगृह इति 
मण्डपशेषत्वमेवोक्तम् | प्रेक्षायां चेति | नवायामिति केचित्संबन्धयन्ति | 
तेन .... पूजा कार्येति | अन्ये तु प्रेक्षारम्भे सर्वथा(दा) पूजा कार्येत्याहुरिति 
शिवम् || (३५-१०२) ||

इत्थं तृतीयमध्यायं ग्रन्थिस्थानेषु योजये(यन्) |
बुद्ध्याऽभिनवगुप्तोऽहं शिवतातत्त्वबृंहितः ||

इति श्रीमहामाहेश्वराभिनवगुप्तविरचितायां 
भारतीयनाट्यशास्त्रविवृतावभिनवभारत्यां रङ्गदैवतपूजनं नाम 
तृतीयोऽध्यायः समाप्तः ||
प्. ८४)

श्रीः |

अथ चतुर्थोऽध्यायः |

एवं तु पूजनं कृत्वा मया प्रोक्तः पितामहः |
आज्ञापय विभो विप्रं कः प्रयोगः प्रयुज्यताम् || १ ||


स्वविलासैरिदं विश्वं यो दर्शयति सन्ततम् |
(समीरमूर्ती सः शम्भुः गिरिराजसुतापिर्य ||)

एवन्त्विति | प्रथमाध्यायोक्ताभिप्रायेणेदमुच्यते | तथा हि -

मर्त्यलोकगताः सर्वे शुभां पूजामवाप्स्यथ | (१-१२२)

इत्येवमवश्यकार्या पूजा | तत्र च -

रङ्गपूजा | तत्र च -

रङ्गपूजां कुरुष्वेति मामेवं समचोदयत् | (१-१२७)

इति वचनानुसारेण वा इदं प्रोक्तमित्येवमिति | (मयेति) दुहिणाज्ञप्तेन 
सतेत्यर्थः | मध्ये तु

अथवा याः क्रियास्तत्र लक्षणं यच्च पूजनम् |
भविष्यद्भिर्नरः कार्यं कथं तन्नाट्यवेश्मनि || (२-२)

इति मुनिप्रश्नितपूजा कथं कृतेति प्रसङ्गादेवमङ्गस्य यथासंभवं 
पूरकम् | सर्वात्मना दिव्ये नाट्यगृहे भोजनदानलाङ्गलोत्कर्षणादिविधेः 
समस्तस्यासम्भवादिति | प्रथमाध्यायान्तर्यमेवास्य तु कर्तव्यम् | 
क्षिप्रमिति | अनेन पूजानन्तरं प्रयोगेण न चिरायितव्यमित्युक्तं भवति | 
प्रयुज्यत इति प्रयोगो दशरूपकान्यतमम् | यद्यपि च सम्फेटविद्रवकृता 
प्रस्तावना बद्धेत्युक्तं (१-५८) तथापि प्रयोगो विघ्नैः स्तम्भित इति 
नाट्यमण्डपे विघ्नसान्त्वनदैवतपूजने च कृतेऽन्त्य एवायमुपक्रम इति 
युक्त एव प्रश्नः 

प्. ८५)

ततोऽस्म्युक्तो भगवता योजयामृतमन्थनम् |
एतदुत्साहजननं सुरप्रीतिकरं तथा || २ ||

योऽयं समवकारस्तु धर्मकामार्थसाधकः |
मया प्राग्ग्रथितो विद्वन्स प्रयोगः प्रयुज्यताम् || ३ ||

तस्मिन्समवकारे तु प्रयुक्ते देवदानवः |
हृष्टाः समभवन्सर्वे कर्मभावानुदर्शनात् || ४ ||


कः प्रयोगः प्रयुज्यतामिति | अत्रोत्तरं श्लोकद्वयेनाह - ततोऽस्मीति | योजयेति | 
स्वपुत्रानटा (त्रान्नटां)स्तं प्रयोगं पुनरनुसन्धानशिक्षयेत्यर्थः | 
यो धर्मकामार्थोपायोपदेशको मया 
प्राङ्नाट्यवेदनिर्माणनान्तरीयकदशरूपकनिर्माणविधौ ग्रथितः | 
योऽयमिति च गुणनिकया त्वया सम्यक्साक्षात्कारकल्पत्वं नयनयोग्यत्वं 
कृतोऽमृतमथनं नाम समवकाराख्यः प्रयोगः रूपकम् | सः 
विद्वन्ननुप्रयोज्यतामिति श्लोकद्वये सङ्गतिः | 

तुर्हेतौ | यस्मादेतदुत्साहजननं 
चतुर्विधनायकस्थायिभावोत्साहप्रभववीररसात्मकम् | तथेति | तेन 
प्रकारेण सुराणां सर्वेषां प्रीतिं रसनारूपां चर्वणालक्षणां 
करोति | उत्साहो जननो यस्येति समासः | तेन च प्रीतिप्रकारेणोत्साहस्य 
त्रिवर्गोपायविषयस्य जननम् | एतेन दृश्यं श्रव्यमित्यनुसंहितम् | 
सङ्गतंमहावाक्यर्थाभिप्रायेणापि किञ्चिच्छब्दोन्मीलनाभिप्रायेणात्र 
कार्यं तेन सम(समम)वकीर्यतेऽर्थो यत्र स समवकारः | सङ्गतिश्च -

देवासुरबीजकृतः प्रख्यातोदात्तनायकश्चैव || (१८-६३)

इत्यनेन दर्शितः(ता) | अङ्कोऽङ्कस्त्वन्यार्थः कर्तव्यः (१८-६९) इत्यनेन 
चावकीर्णता | एष च प्रयोगः समये (?) सुखभूयिष्ठतया एकरसे 
वस्तुन्युद्वेगशीलाः एकानुसंधानप्रयासभीरवश्च देवतुल्याः |

अमृतमथनं समवकार इति भिन्नलिङ्गसामानाधिकरण्यसूचनद्वारेण 
तदेव तदिति 
साक्षात्कारकल्पनाद्द्वयवधान(नमध्यवसान)विषय......ष्याह | तत एव 
विक्रमोर्वशीयस्वप्नवासवदत्ता(त्ते)नाटकमिति कवयो व्यवहरन्ति | (१-४)

प्. ८६)

कस्यचित्त्वथ कालस्य मामाहाम्बुजसम्भवः |
नाट्यं सन्दर्शयामोऽद्य त्रिनेत्राय महात्मने || ५ ||

ततः सार्धं सुरैर्गत्वा वृषभाङ्कनिवेशनम् |
समभ्यर्च्य शिवं पश्चादुवाचेदं पितामहः || ६ ||

मया समवकारस्तु योऽयं सृष्टः सुरोत्तमः |
श्रवणे दर्शने चास्य प्रसादं कर्तुमर्हसि || ७ ||

पश्याम इति देवेशो द्रुहिणं वाक्यमब्रवीत् |
ततो मामाह भगवान् सज्जो भव महामते || ८ ||

ततो हिमवतः पृष्ठे नानानगसमाकुले |
बहुभूतगणाकीर्णे रम्यकन्दरनिर्झरे || ९ ||

पूर्वरङ्गः कृतः पूर्वं तत्रायं द्विजसत्तमाः |
तथा त्रिपुरदाहश्च डिमसंज्ञः प्रयोजितः || १० ||


एवमितिहासस्य परिसमाप्तिं 
पश्यन्सकलप्रयोगप्राणभूतकैशिकीसर्वस्वभूतनृत्तप्रयोगप्रस्तावनायेत्
इहासमनुसन्धत्ते - कस्यचित्त्विति | यावता कालेन गतेन शिक्षणं सम्पद्यते 
तावता कालेन गतेन हेतुनेत्यर्थः | एतेन नाट्यप्रयोगस्तद्विदे प्रथमं 
दर्शनीय इति दर्शयति | तेन यद्बलात्प्रयोगो ब्रह्मणे दर्शित इति व्याख्यातं 
तदसदेव | न चोपयुक्तं वस्तु भगवते प्रदर्शयितुमु(द्यो)योजयेदिति 
चासङ्गतं स्यात् | सन्दर्शयाम इति चानेन कवेस्तन्मध्ये 
प्रवेशसूचनेनोत्प्रेक्षकत्वसूचनं स्यादित्यलमनेन |

महात्मशब्देन तस्यैवात्र प्रेक्षणे सम्यगौचित्यमित्याह | श्रवणे दर्शने 
चेत्यनुसन्धते | तथा पूर्वं परीक्षकः कविना श्रावयितव्य इति श्रवण 
इत्यनेनोक्तम् | सामाजिकास्तु श्रावयितव्या इति नातीव समञ्जसम् | तावत्तेषा 
प्रवृत्त्ययोगात् | श्रवणादेव चोपायसिद्धौ प्रयोगवैफल्यात् | परमेश्वरस्य 
परीक्षकत्वात् परितोष्यत्वाच्च ज्ञानातिशयेन 
रसचर्वणात्मकमहाभोगसमर्पणेन च | (५-९)

प्. ८७)

ततो भूतगणा हृष्टाः कर्मभावानुकीर्तनात् |
महादेवश्च सुप्रीतः पितामहमथाब्रवीत् || ११ ||

अहो नाट्यमिद सम्यक् त्वया सृष्ट महामते |
यशस्यं च शुभार्थं च पुण्यं बुद्धिविवर्धनम् || १२ ||

मयाऽपीदं स्मृतं नृत्यं सन्ध्याकालेषु नृत्यता |
नानाकरणसंयुक्तैरङ्गहारैर्विभूषितम् || १३ ||


तत्र पूर्वरङ्गपूर्वकत्वं प्रयोगक्रमस्य दर्शयति - पूर्वरङ्ग इत्यादिना 
| अयमिति समवकारः | परमेश्वरचरितप्रधानश्च त्रिपुरदाहसंबन्धो 
(ज्ञको) डिमश्च | प्रयुक्त इत्यनेन परीक्षकपरितोषनिमित्तं प्रयोक्तृभिः 
किञ्चित्प्रयोज्यमित्याह | परितोषं फलतः प्रकटयति - मयापीदमिति | 
अनेनेदमाह - भरतमुनिना 
तावद्भगवन्नृत्तकैशिकीदर्शनात्तत्प्रयोगार्थमनुसृत्य किञ्चिन्नियोजितम् | 
तत्तौ सम्यगुपदेशाभावान्नातीव सुश्लिष्टमिति | अत एव वक्ष्यति - सम्यगिति | 
स्मृतमित्यनादित्वमस्य दर्शयति | बहुवचनेनादरविषयतामिति | अङ्गहार एव 
नृत्तं प्रयोगफलं प्रसूते | तदङ्गानि तु करणादीनि | 
द्वात्रिंशन्नृत्तकर्मणि प्रधानानीत्याशयेन विशेषणयोगमाह - नानेति | 
विनियोगमस्य निरूपयति - पूर्वरङ्गविधाविति | क(र)तिस्थाने रङ्गे 
नाट्यप्रयोगे यः पूर्वो रङ्गस्त्वया शुद्धो वैचित्र्यरहितः प्रयुक्तः स एतेन 
नृत्तेन मिश्रितश्चित्रो नाम | भरमुनिना 
प्रत्याहाराद्यन्तर्यवंनिकागतमङ्गनवकं 
गीतविरच(विधानादिप्ररोच)नान्तकमङ्गदशकं यत्प्रयोगे नृत्तविरहितमेव 
प्रयुक्तं कर्तव्यमात्रेण न तु कृतमङ्गदशकं यत्प्रयुक्तं 
तद्दृष्टादृष्टोभयप्रयोजनमपि यथा तत्र रञ्जकत्वं किञ्चित् | अनेन तु 
विमिश्रं विचित्रं दृष्टादृष्टात्मकफलं सम्यग्वितरतीत्यभिप्रायो 
महावाक्यस्य | अस्मिन्निति | त्वं 
प्र(त्वत्प्र ?)युयुक्षितप्रयोगोचितोद्धतपूर्वरङ्गप्रयोगविधौ | तत्प्रयुक्ता इमे 
करणाङ्गहाराः | सुकुमारपूर्वरङ्गे तु दैवी (देव्या) कृता अनुद्धता 
अङ्गहारा 

प्. ८८)

पूर्वरङ्गविधावस्मिंस्त्वया सम्यक्प्रयोज्यताम् |
वर्धमानकयोगेषु गीतेष्वासारितेषु च || १४ ||

महागीतेषु चैवार्थान्सम्यगेवाभिनेष्यसि |
यश्चायं पूर्वरङ्गस्तु त्वया शुद्धः प्रयोजितः || १५ ||

एभिर्विमिश्रितश्चायं चित्रो नाम भविष्यति |
श्रुत्वा महेश्वरवचः प्रत्युक्तस्तु स्वयम्भुवा || १६ ||

प्रयोगमङ्गहाराणामाचक्ष्व सुरसत्तम |
ततस्तण्डुं समाहूय प्रोक्तवान् भुवनेश्वरः || १७ ||

प्रयोगमङ्गहाराणामाचक्ष्व भरताय वै |
ततो ये तण्डुना प्रोक्तास्त्वङ्गहारा महात्मना || १८ ||

तान्वः करणसंयुक्तान्व्याख्यास्यामि सरेचकान् |
स्थिरहस्तोऽङ्गहारस्तु तथा पर्यस्तकः स्मृतः || १९ ||


इत्यभिप्रायात् | महागीतं च यद्भीतकवर्धमानमनादिरूपं तत्र 
सम्यग्वर्धमानादिक्रमेण तथा वाक्यार्थाभिनये यथायोगं 
योज्यमानाङ्गहारपिण्डीबन्धक्रमेण येनाभिनेतुं शक्ष्यसि | आचक्ष्व 
भरतायेति - अनेन मुनिः परमेश्वरप्रसादपात्रमात्मानं 
बहुमन्यमानो - मामेव प्रति देवेनैवेदं निरूपितं 
प्रयोजितस्त्वयाभिनेतुं शक्ष्यसीति (कथ)यता | प्रधानसन्निधौ तु नैव 
प्रतिवक्तव्यमित्याशयेन श्रुत्वा महेश्वरवचः प्रत्युक्तं तु स्वयम्भुवा 
इत्युक्तमिति दर्शयति | तण्डुं समाहूयेति | सर्वत्र पाठे तण्डुशब्द एव 
युक्तः ताण्डवशब्दव्युत्पत्ति - दर्शनात् | तण्डुमुनिशब्दौ तयोरपरनामनि | 
य इति | आत्रेयप्रभृतीन्प्रति मुनिरेतदाह - सकरणान्सरेचकानिति | 
विशेषणत्वादङ्गहाराणामेव प्राधान्यम् | तत एव तेषामेव 
पूर्वमुद्देशः | उपायत्वात् | तत्र करणानां पूर्वं लक्षणं 
तत्सञ्चयात्मकत्वात् तेषाम् | (१०-१९)


प्. ८९)

सूचीविद्धस्तथा चैव ह्यपविद्धस्तथैव च |
आक्षिप्तकोऽथ विज्ञेयस्तथा चोद्घट्टितः स्मृतः || २० ||

विष्कम्भश्चैव सम्प्रोक्तस्तथा चैवापराजितः |
विष्कम्भापसृतश्चैव मत्ताक्रीडस्तथैव च || २१ ||

स्वस्तिको रेचितश्चैव पार्श्वस्वस्तिक एव च |
वृश्चिकापसृतः प्रोक्तो भ्रमरश्च तथापरः || २२ ||

मत्तस्खलितकश्चैव मदाद्विलसितस्तथा |
गतिमण्डलको ज्ञेयः परिच्छिन्नस्तथैव च || २३ ||

परिवृत्तचितोऽथ स्यात्तथा वैशाखरेचितः |
परावृत्तोऽथ विज्ञेयस्तथा चैवाप्यलातकः || २४ ||

पार्श्वच्छेदोऽथ सम्प्रोक्तो विद्युद्भ्रान्तस्तथैव च |
ऊरूद्वृत्तस्तथा चैव स्यादालीढस्तथैव च || २५ ||

रेचितश्चापि विज्ञेयस्तथैवाच्छुरितः स्मृतः |
आक्षिप्तरेचितश्चैव सम्भ्रान्तश्च तथापरः || २६ ||


तत्राङ्गहारोद्देशमाह - स्थिरहस्त इत्यादिना द्वात्रिंशदेत इति (त्यन्तेन) | 
अयं भावः - अष्टोत्तरे करणशते ज्ञाते 
चतुष्षष्टिकरणयोजनयाऽत्रुटिताङ्गगत्या (ङ्गगतरीत्या) 
यद्यप्यानन्त्यमङ्गहाराणां तथापि प्राधान्याद्दृष्टफलं 
प्रत्यधिकोपरक्ततया द्वात्रिंशन्नामतो निर्दिष्टाः | न तु परिगणनमेतत् | 
अङ्गानां देशान्तरे समुचिते प्रापणप्रकारोऽङ्गहारः | हरस्य चायं 
हारः प्रयोगः | अङ्गनिर्वर्त्यो हारोऽङ्गहारः | यद्वक्ष्यति - महेश्वरस्य 
चरितं य इदम् इति | (ना. शा. ४-३३०) (१९-२७)

प्. ९०)

अपसर्पस्तु विज्ञेयस्तथा चार्धनिकुट्टकः |
द्वात्रिंशदेते सम्प्रोक्ता अङ्गहारास्तु नामतः || २७ ||

एतेषां तु प्रवक्ष्यामि प्रयोगं करणाश्रयम् |
हस्तपादप्रचारश्च यथा योज्यः प्रयोक्तृभिः || २८ ||

अङ्गहारेषु वक्ष्यामि करणेषु च वै द्विजाः |
सर्वेषामङ्गहाराणां निष्पत्तिः करणैर्यतः || २९ ||

तान्यतः सम्प्रवक्ष्यामि नामतः कर्मतस्तथा |
हस्तपादसमायोगो नृत्यस्य करणं भवेत् || ३० ||


तत्र निर्दिष्टानामेषां लक्षणं वाच्यमित्याशङ्क्याह - एतेषान्त्वित्यादि | 
करणेषूक्तेष्वेव ते लक्षयितुं शक्यन्ते | ननु किं करणक्रमपाठ एव 
तेषां लक्षणं भविष्यति | नेत्याह - हस्तपादप्रचारश्चेति | 
अङ्गहारप्रयोगेषु कर्तव्येषु यानि करणानि तद्विषये 
करणात्करणान्तरसञ्चारे हस्तपादादेरङ्गस्य यः संहिताकार्य - 
कल्पप्रयोगः तमपि वक्ष्यामि चशब्दात्क्वचिन्न वक्ष्यामि | 
ऊहप्रदर्शनार्थम् | वैशब्दः आगमप्रयोगद्योतकस्तु(कः) | अङ्गहारविषये 
वक्तव्ये पूर्व किं निरूपणार्हमित्याह - सर्वेषामिति | नामत उद्देशतया न 
तु लक्षणतः | तत्र करणानामङ्गहाराणां च सामान्यलक्षणं 
कर्तुमाह - हस्तपादेत्यादिना | क्रिया करणम् | कस्य क्रिया | नृत्तस्य | 
गात्राणां हस्तोपलक्षितस्य विलासक्षेपस्य | हेयोपादेयविषयक्रियादिभ्यो 
व्यतिरिक्ता या तत्क्रिया करणमित्यर्थः | नृत्यस्येति | व्यपदेशिवत्त्वेन षष्ठी | 
तस्याः क्रियायाः स्वरूपमाह - हस्तपादसमायोगः | हस्तोपलक्षितस्य 
पूर्वकायवर्तिशाखाङ्गोपाङ्गादेः पादोपलक्षितस्य 
चापरकायगतपार्श्वकट्यूरुजङ्घाचरणादेः 
सङ्गततयाऽत्रुटितत्वेवृत्तियोजने | पूर्वक्षेत्रसंयोगत्यागेन 
समुचितक्षेत्रान्तरप्राप्तिपर्यन्ततया एका क्रिया तत्करणमित्यर्थः | 
उत्तरसंयोगान्तं हि सर्वत्र कर्म | स चाप्यभिलषितोत्तरसंयोग 


प्. ९१)

द्वे नृत्तकरणे चैव भवतो नृत्तमातृका |
द्वाभ्यां त्रिचतुराभिर्वाप्यङ्गहारस्तु मातृभिः || ३१ ||

त्रिभिः कलापकं चैव चतुर्भिः षण्डकं भवेत् |
पञ्चैव करणानि स्युः सङ्घातक इति स्मृतः || ३२ ||

षड्भिर्वा सप्तभिर्वापि अष्टभिर्नवभिस्तथा |
करणैरिह संयुक्ता अङ्गहाराः प्रकीर्तिताः || ३३ ||


एव क्रियावधित्वेन लोके प्रसिद्ध इति नापूर्वमेतत् | एतावदेवेहाधिकं (यत्) 
सौन्दर्यानुप्रवेशेन सविलासत्वं नाम | अत एव नृत्तशब्देन विशेषणं 
नृत्तकरणमिति | एकदेशाभिप्रायेण तु करणशब्दस्य प्रयोगो भीमसेने 
भीम इतिवत् |

एवं तावत्करणस्य सामान्यलक्षणम् | तत्राङ्गहारस्य विशेषलक्षणं 
विरचयितुं पीठबन्धमाह - द्वे नृत्तकरणे इति | नृत्तमातृकेति | 
नृत्तस्याङ्गहारात्मनो मातृका उत्पत्तिकारणम् | नृत्तशब्देन विशेषणात् 
यानि स्थानानि इत्यादिना (ना. शा. ४-५९) याः करणमातृका वक्ष्यन्ते ताभ्यो 
विशेषं दर्शयति करणद्वयप्रयोगेण च विना - द्वाभ्यां त्रिचतुराभिर्वेति | 
नृत्तभिमानो नास्ति | ततः परं तु नृत्यतीत्यभिमानात्करणद्वयं 
नृत्तमातृकेत्युक्तम् | एवाग्रहणान्न्यूनाधिकसङ्ग्रहः | 
नृत्तमातृकालक्षणेङ्गहारसामान्यलक्षणेन च 
करणद्वयमूहिताङ्गहारान्तरं च पिण्डीबन्धोपयोगि प्रयोज्यानुजानीते - 
एतेषामिति | अङ्गहाराणामेव संबन्धित्वेन हस्तपादविकल्पनं करणं 
वक्ष्यामि | जातावेकवचनम् |

ननु स्थानकचार्यादीनां प्राक् लक्षणं वाच्यम् | नैवम् | तेषां 
नाट्यज्ञानादेव मुनिं प्रति विदितत्वात् | नृत्तहस्ता अपि वर्तनात्मानोऽस्यं 
विदिता एव | यत उक्तम् इदं नृत्तम् इति | तत एवाङ्गिके (ना.शा. १०) 
तेषामभिधास्यमानता | करणान्येव त्विव......वाच्यम् | (त्विह वाच्यानि) (२८-
३३)

प्. ९२)

एतेषामेव वक्ष्यामि हस्तपादविकल्पनम् |
तलपुष्पपुटं पूर्वं वर्तितं वलितोरु च || ३४ ||

अपविद्धं समनखं लीनं स्वस्तिकरेचितम् |
मण्डलस्वस्तिकं चैव निकुट्टकमथापि च || ३५ ||

तथैवार्धनिकुट्टं च कटिच्छिन्नं तथैव च |
अर्धरेचितकं चैव वक्षःस्वस्तिकमेव च || ३६ ||

उन्मत्तं स्वस्तिकं चैव पृष्ठस्वस्तिकमेव च |
दिक्स्वस्तिकमलातं च तथैव च कटीसमम् || ३७ ||

आक्षिप्तरेचितं चैव विक्षिप्ताक्षिप्तकं तथा |
अर्धस्वस्तिकमुद्दिष्टमञ्चितं च तथापरम् || ३८ ||

भुजङ्गत्रासितं प्रोक्तमूर्ध्वजानु तथैव च |
निकुञ्चितं च मत्तल्लि त्वर्धमत्तल्लि चैव हि || ३९ ||

स्याद्रेचकनिकुट्टं च तथा पादापविद्धकम् |
वलितं घूर्णितं चैव ललितं च तथापरम् || ४० ||

दण्डपक्षं तथा चैव भुजङ्गत्रस्तरेचितम् |
नूपुरं चैव सम्प्रोक्तं तथा वैशाखरेचितम् || ४१ ||

भ्रमरं चतुरं चैव भुजङ्गाञ्चितमेव च |
दण्डरेचितकं चैव तथा वृश्चिककुट्टितम् || ४२ ||

कटिभ्रान्तं तथा चैव लतावृश्चिकमेव च |
छिन्नं च करणं प्रोक्तं तथा वृश्चिकरेचितम् || ४३ ||


तत्र तान्यतः संप्रवक्ष्यामि नामतः कर्मतश्चेत्युक्तम् | नामतस्तावदाह 
- तलपुष्पपुटमित्यादि |


प्. ९३)

वृश्चिकं व्यसितं चैव तथा पार्श्वनिकुट्टकम् |
ललाटतिलकं क्रान्तं कुञ्चितं चक्रमण्डलम् || ४४ ||

उरोमण्डलमाक्षिप्तं तथा तलविलासितम् |
अर्गलं चाथ विक्षिप्तमावृत्तं दोलपादकम् || ४५ ||

विवृत्तं विनिवृत्तं च पार्श्वक्रान्तं निशुम्भितम् |
विद्युद्भ्रान्तमतिक्रान्तं विवर्तितकमेव च || ४६ ||

गजक्रीडितकं चैव तलसंस्फोटितं तथा |
गरुडप्लुतकं चैव गण्डसूचि तथापरम् || ४७ ||

परिवृत्तं समुद्दिष्टं पार्श्वजानु तथैव च |
गृध्रावलीनकं चैव सन्नतं सूच्यथापि च || ४८ ||

अर्धसूचीति करणं सूचीविद्धं तथैव च |
अपक्रान्तं च सम्प्रोक्तं मयूरललितं तथा || ४९ ||

सर्पितं दण्डपादं च हरिणप्लुतमेव च |
प्रेङ्खोलितं नितम्बं च स्खलितं करिहस्तकम् || ५० ||

प्रसर्पितकमुद्दिष्टं सिंहविक्रीडितं तथा |
सिंहाकर्षितमुद्वृत्तं तथोपसृतमेव च || ५१ ||

तलसङ्घट्टितं चैव जनितं चावहित्थकम् |
निवेशमेलकाक्रीडमुरूद्वृत्तं तथैव च || ५२ ||

मदस्खलितकं चैव विष्णुक्रान्तमथापि च |
सम्भ्रान्तमथ विष्कम्भमुद्घट्टितमथापि च || ५३ ||

प्. ९४)

वृषभक्रीडितं चैव लोलितं च तथापरम् |
नागापसर्पितं चैव शकटास्यं तथैव च || ५४ ||

गङ्गावतरणं चैवेत्युक्तमष्टाधिकं शतम् |
अष्टोत्तरशतं ह्येतत्करणानां मयोदितम् || ५५ ||

नृत्ते युद्धे नियुद्धे च तथा गतिपरिक्रमे |
गतिप्रचारे वक्ष्यामि युद्धचारीविकल्पनम् || ५६ ||

यत्र तत्रापि संयोज्यमाचार्यैर्नाट्यशक्तितः |
प्रायेण करणे कार्यो वामो वक्षःस्थितः करः || ५७ ||

चरणस्यानुगश्चापि दक्षिणस्तु भवेत्करः |
हस्तपादप्रचारन्तु कटिपार्श्वोरुसंयुतम् || ५८ ||

उरःपृष्ठोदरोपेतं वक्ष्यामाणं निबोधत |
यानि स्थानानि याश्चार्यो नृत्तहस्तास्तथैव च || ५९ ||


अष्टाधिकं शतमिति पर्यन्तमुक्तं यदङ्गहारोपयोगित्वे 
नियतसमप्रत्यस्तमयमिति किमनेन संख्यानिरूपणेनेत्याशङ्क्याह - 
अष्टोत्तरशतमित्यादिना | अभिनये वस्तुत्वेन यन्नृत्तं 
वक्ष्यतेऽभिनयान्तरालवर्तिच्छिद्रप्रच्छदनादावेतप्रयुज्यते | नृत्तयुद्धे 
नियुद्धे च तथा गतिपरिक्रमे इति | शस्त्रादियुद्धे बाहुयुद्धे 
चाङ्गप्रयोगसौष्ठवार्थमपि प्रयुज्यते | पृथक्तया गत्यध्याय - (ना. 
शाः १३)वक्ष्यमाणासु च गतिषु ये परिक्रमाः परिक्रमणानि तत्र पृथक् तेन 
पृथक्त्वेन प्रयोगदर्शनादष्टोत्तरशतत्वं न नोपयोगि | एष च यथा 
विनियोगो भविष्यति तथा समनन्तरमेव वक्ष्यामः | अत्र अष्टोत्तरशतम् इत्यादि 
श्लोकं केचिन्न पठन्ति | अन्ये(न्ते) ततोऽप्यधिकं -

हस्तपादप्रचारन्तु कटिपार्श्वोरुसंयुतम् ||

इति श्लोकं पठन्ति (३४-५८) |

प्. ९५)

सा मातृकेति विज्ञेया तद्योगात्करणं भवेत् |
कटी कर्णसमा यत्र कोर्परांसशिरस्तथा || ६० ||

समुन्नतमुरश्चैव सौष्ठवं नाम तद्भवेत् |
वामे पुष्पपुटः पार्श्वे पादोऽग्रतलसञ्चरः || ६१ ||


तत्र महासामान्यरूपं करणमाह - यानि स्थानानीति | इहावस्थानं 
गतिश्चेति द्वयनिर्वर्त्यं करणम् | तत्रावस्थाने करकायोपयोगि स्थानकम् | 
गतौ तु चार्यः | पूर्वकाये तु गतौ नृत्तहस्ता दृष्तयश्च | स्थितौ पताकाद्याः 
| एतच्चकारेण सङ्गृहीतम् | तेन गतिस्थितिसंमिलिते(तं)करणमित्यानन्त्यं 
यद्यपि करणं(णानां) तथाप्यङ्गहारोपयोगित्वादेतावदुक्तमिति श्लोकस्य 
तात्पर्यम् |

(१) तलपुष्पपुटम् |

तत्रोद्देशक्रमेण लक्षणान्याह - वाम इत्यादिना |

यस्तु सर्पशिराः प्रोक्तस्तस्याङ्गुलिनिरन्तरः |
द्वितीयः पार्श्वसंश्लिष्टः स तु पुष्पपुटः करः || (ना. शा. ९-१५०)

उत्क्षिप्ता तु भवेत्पार्ष्णिः प्रसृतोऽङ्गुष्ठकस्तथा |
अङ्गुल्यश्चाञ्चिताः सर्वाः पादेऽग्रतलसञ्चरे || (ना. शा. ९-२७३)

कटी भवेच्च व्याभुग्ना पार्श्वमाभुग्नमेव च |
तथैवापसृतांसं च किञ्चित्पार्श्वं नतं स्मृतम् || (ना.शा. ९-२३५)

एषां योजनोच्यते |

तत्र नृत्ते समपादतला हस्तद्वयपूर्वकं तत्ता(लता)वत्प्राचुर्येण सर्वत्र | 
ततश्चाध्यर्धिकया चार्या (ना. शा. १०-१७) दक्षिणपादनिष्क्रमणेन 
समकालं व्यावर्तितेन करयुगलेन दक्षिणपार्श्वे समं नीतेन 
परिवर्तितकरणवशादानीतेन वामपार्श्वे सौष्ठवेन वामस्तनक्षेत्रे 
पुष्पपुटहस्तबन्ध इति | अग्रतलपादपुष्पपुटयोगादेकदेशसूचनं 
नामेदं तलपुष्पपुटमिति | एवमन्यत्रापि नामवासना ऊह्याः |

प्. ९६)

तथा च सन्नतं पार्श्वं तलपुष्पपुटं भवेत् |
कुञ्चितौ मणिबन्धे तु व्यावृत्तपरिवर्तितौ || ६२ ||


तत्र(यत्र)क्वचिद्वाक्यार्थाभिनय एव प्राधान्येन दर्शिते(दृश्यते)तत्र 
करणानामेव प्राधान्यम् | यत्रापि पदार्थाभिनयाः क्रियन्ते 
तत्राप्येकवाक्यानुप्रवेशप्राधान्यप्रख्यापनायाम् - वश्यमादौ 
मध्येऽन्ते वा यथावसरं करणमित्युपनिषत् | अत एव वक्ष्यति -

अस्य शाखा च नृत्तं च तथैवाङ्कुर एव च |
वस्तून्यभिनयस्येह | इति | (ना.शाः ८-१५)

वर्तनानुप्रवेशो हि शाखयैव गतार्थः स्यात् तत्रैव च शाखान्ते भेदं 
वक्ष्यति | आङ्गिकश्च भवेच्छाखा (ना.शा- ८-१६) इत्युक्तम् | 
अङ्गहारविनिष्पन्नं नृत्तं तु करणाश्रयम् (ना. शा. ८-१६) एतत्स्फुटं 
तत्रैव व्याख्यास्यत इत्यास्तां तावत् | अत्रोदाहरणं दिक्प्रदर्शनाय अभिज-
अ-इ मलविमुक्ककमलासण-उदितस्स इत्यादावनेन वाक्यार्थाभिनये नाट्येऽपि 
पादाग्रस्थितया(रत्ना. १-१) इत्यादावुपसंहारवाक्यर्थाभिनये इय(द)मेव 
युक्तं करणम् | न नृ (यन्नृ)त्यस्य पादाग्रस्थितत्वस्य कुसुमाञ्जलिक्षेपः | 
स चानेनैव सम्पन्नेन चतुरश्रीभूतत्वादङ्गादनन्तरं यदा प्रयुज्यते 
तदा हस्तयोः स्वे स्वे पार्श्वे आवेष्टितकरणं (ना.शा. ९-२१५) कृत्वा ततः 
उद्वेष्टितकरणेन (ना. शा. ९-२१६) पुष्पपुटप्रयोगः |

यदा तु कर(णा)न्तरसन्निवेशानन्तरमिदं करणं प्रयुज्यते तदा 
त्यक्तव्यतदीयहस्तपादापेक्षया आदातव्यकरणगतहस्तपादाद्यपेक्षया च 
यथा वर्तनाक्रमेण स्वयमेव त्यागोपादाने अत्रुटिततया वा सम्पद्यते तथा 
कर्तव्यमित्यलं नृत्ताचार्यगोपिता (र्योपयोगि)नाऽनेन | एतच्च यथावसरं 
दर्शयित्वा सर्वं निरूपयिष्यामः |

सव्यस्य पृष्ठतो वामश्चरणस्तु यदा भवेत् |
तस्यापसर्पणं चैव सा ज्ञेयाऽध्यर्धिका बुधैः || (ना. शा. १०-१७)

आवर्तन्ते कनिष्ठाद्या अङ्गुल्योऽभ्यन्तरेण तु || (ना. शा. ९-२१७)

उद्वर्तन्ते कनिष्ठाद्या बाह्यतः क्रमशो यदा || (ना. शा. ९-२१८)

इति व्यावृत्तपरिवर्तिते | एवं तर्जन्यादितः आवेष्टितपरिवेष्टिते | (५९-६१)


प्. ९७)

हस्तौ निपतितौ चोर्वोर्वर्तितं करणं तु तत् |
शुकतुण्डौ यदा हस्तौ व्यावृत्तपरिवर्तितौ || ६३ ||

ऊरू च वलितौ यस्मिन्वलितोरुकमुच्यते |
आवर्त्य शुकतुण्डाख्यमूरुपृष्ठे निपातयेत् || ६४ ||


(२) वर्तितम् |

कुञ्चितावित्यादि | वक्षःक्षेत्रे उन्मुखं स्वस्तिकवदश्लिष्टमेव 
मणिबन्धगतं करयुगलं कृत्वा तत्रैव विहस्तौ समकालं 
व्यावृत्तपरिवर्तौ (वृत्तौ) विधायोत्तानावेव यथास्वमूर्वोः पातनीयौ | 
असूयावाक्यार्थाभिनये चोत्तानौ पातकौ | यथा तुब्झ क-ए सरिवं ररामर 
उण मरापरागुण अ आविद्धवर्तनावेव पताकौ | 
अधोमुखघृष्टमुखपातैरेतैर्यदा तदा रोषवाक्यार्थाभिनये यथा - 
सव ..... ड-ओ गु महिलो नु इत्यादो | एवं कटकामुखशुकतुण्डादयोऽपि 
यथायथमत्र योजयितव्याः | तत एवात्र मुनिना हस्तावशेषो न निरूपितः | 
अग्रतलसञ्चर एवात्र पाद इति केचित् | तद्धस्तौचित्यानुसारी पादयोग इति 
नृत्ताचार्याः | (६२)

(३) वलितोरुकम् |

शुकतुण्डावित्यादि |

आद्या धनुर्नता कार्या कुञ्चितोऽङ्गुष्ठकस्तथा |
शेषा भिन्नोर्ध्ववलिता ह्यरालेऽङ्गुलयः करे || (ना. शा. ९-४६)

अरालस्य यदा वक्रानामिका त्वङ्गुलिर्भवेत् |
शुकतुण्डः स तु करः (ना. शा. ९-५३)

भवेदभ्यन्तरं जानु यत्राहुर्वलितं तु तत् | (ना. शा. ९-२५२)

योजना तु - वक्षःक्षेत्रात्समकालं हस्तौ व्यावर्तितौ कृत्वा आक्षिप्तया 
पादचार्या सह पततः | परिवर्तेनानुनीय वक्षःप्रदेशे 
शुकतुण्डावधोमुखौ स्थापयेत् | बद्धया च चार्या स्थितिः |

एतन्मुग्धाविषयं च | यथा - दुल्लणुल्लीति गुहिगुह्णविलुलि-अ अह्व हुदौ सुणाहि 
दिडात्तसहि |

त्रिपताका तर्जनी वक्रतया शुकतुण्डः इत्यतान्त्रिकैर्लिखितमुपेक्ष्यमेव |

प्. ९८)

वामहस्तश्च वक्षःस्थोऽप्यपविद्धं तु तद्भवेत् |
श्लिष्टौ समनखौ पादौ करौ चापि प्रलम्बितौ || ६५ ||

देहः स्वाभाविको यत्र भवेत्समनखं तु तत् |
पताकाञ्जलि वक्षःस्थं प्रसारितशिरोधरम् || ६६ ||


अन्योन्यजङ्घासंवेधात् कृत्वा तु स्वस्तिकं ततः |
ऊरुभ्यां वलनं यत्स्यात् सा बद्धा चार्युदाहृता || (ना. शा. १०-२१) (६३)

(४) अपविद्धम् |

वक्षसोऽष्टाङ्गुलस्थौ तु प्राङ्मुखौ कटकामुखौ | (ना. शा. ९-१८४)

इति चातुरश्र्येण स्थित्वा ततो हस्तमावर्तितेन निष्क्रमयय ततः 
समकालमाक्षिप्तिकां चारी कृत्वा तमेव हस्तं शुकतुण्डीकृतं 
तस्योर्वोः(रोः) पृष्ठे निपातयेत् | वामहस्तश्च कटकामुखः | स तु 
वक्षस्येवेति दक्षिणस्य 
करपादस्यापर्यवसानात्तदुपलक्षितवेगैस्सरणादपविद्धमिति नाम्नैव 
वर्तनायाश्चातुर्यं सूचितम् | असूयाकोपवाक्यार्थाभिनये चेदम् |

यथा -

विमालकालतुज्झ इत्यादौ |

मुनिविषयस्त्वस्यैव कैश्चित्प्रयोगो लिखितः 
तत्पात्रान्तरपरिवर्तनदोषात्स्वयमलक्ष्यत्वाच्चेत्युपेक्ष्यम् |

कुञ्चितं पादमुत्क्षिप्य व्याक्षिप्तं त्वञ्चितं न्यसेत् |
जङ्घा स्वस्तिकसंयुक्ता चाक्षिप्ता नाम सा स्मृता || (ना. शा. १०-३७) (६४)

(५) समनखम् |

प्रलम्बितौ कराविति लताहस्तौ मन्तव्यौ | न तु दोलाहस्तौ | तयोः 
शोकविषययोरत्र वर्तनायाश्चातुरश्र्यभङ्गहेतुत्वात् |

तिर्यक्प्रसारितौ चैव पार्श्वसंस्थौ लताकरौ | (ना. शा. ९-१९८)

एतच्च प्रथमप्रवेशे नृत्ते दृश्यते | जप्य(य)मङ्गलादिविषये नास्य प्रयोगो 
युक्तः यथा कैश्चिदिष्टः | (६५)


प्. ९९)

निहञ्चितांसकूटं च तल्लीनं करणं स्मृतम् |
स्वस्तिकौ रेचितांविद्धौ विश्लिष्टौ कटिसंश्रितौ || ६७ ||

यत्र तत्करणं ज्ञेयं बुधैः स्वस्तिकरेचितम् |
स्वस्तिकौ तु करौ कृत्वा प्राङ्मुखोर्ध्वतलौ समौ || ६८ ||


(६) लीनम् |

पताकाभ्यां तु हस्ताभ्यां संश्लेषादञ्जलिः स्मृतः | (ना. शा. ९-१२८)
प्रसारितसमाः सर्वा यस्याङ्गुल्यो भवन्ति हि |
कुञ्चितश्च तथाङ्गुष्ठः स पताक इति स्मृतः || (ना. शा. ९-१८)

रेचितग्रीवा |

रेचिता विस्तृतभ्रान्ता भावे मथननृत्तयोः || (ना. शा. ८-१७३) इति केचित् | तदसत् | 
औचित्यायोगात् | तेन प्रणामापसारिता गमिता नत(नता) स्याद्ग्रीवा | 

उत्क्षिप्तबाहुशिखरं निकुञ्चितशिरोधरम् |
निकुञ्चितं शिरः  (ना. शाः ८-३२)

तद्योगादंसकूटयोर्निहञ्चितत्वम् |

योजना तूर्ध्वमण्डलिनौ (ना. शा. ९-२०३) नृत्तहस्तौ प्राक्प्रयुज्य 
तद्वर्तनाक्रमेण वक्षोदेशेऽञ्जलिं रचयेत् | एतदेव पताकाग्रहणस्य 
प्रयोजनम् | अञ्जलेर्नलिनीपद्मकोशवर्तनया सम्पादनं माभूत् | अपि 
तूर्ध्वमण्डलवर्तनया | तथा पताकयोः स्फुटप्रयोगोत्पत्तिः | 
तथाऽप्यव्यभिचारात् पताकाग्रहणफलमेव | लौकिकाञ्जलिशङ्काशमनं 
तु सति तान्त्रिके तुच्छफलम् |

एतच्च प्रियप्रार्थनावाक्यार्थाभिनये | यथा- पुरिपडालपलदु०लडामं 
लिंबिल्ल इ दुंदुं | न तु देवताप्रणामे वक्षःस्थोऽप्यज्जलिरत्र | 
देवताप्रणामे तु शिरःस्थ इति वक्ष्यामः | (६६)

(७) स्वस्तिकरेचितम् |

पूर्वं रेचितौ तत आविद्धौ वक्रौ ततो देहक्षेत्रमागतौ स्वस्तिकौ | ततोऽपि 
विश्लिष्टौ विप्रकीर्णौ | ततः कटिसंस्थौ पक्षप्रद्योतपक्षवञ्चितकाख्यौ | 
एवं नृत्तहस्तषट्कात्मकमेतत्करणम् | तत्र -


प्. १००)

तथा च मण्डलं स्थानं मण्डलस्वस्तिकं तु तत् |
निकुट्टितौ यदा हस्तौ स्वबाहुशिरसोऽन्तरे || ६९ ||


रेचितावपि विज्ञेयौ हंसपक्षौ द्रुतभ्रमौ | (ना. शा. ९-१९३)

समाः प्रसारितास्तिस्रः तथा चोर्ध्वा कनीयसी |
अङ्गुष्ठः कुञ्चितश्चैव हंसपक्ष इति स्मृतः || (ना. शा. ९-१०६)

भुजांसकूर्पराग्रैस्तु कुटिलावर्तितौ करौ |
पराङ्मुखतलाविद्धौ ज्ञेयावाविद्धवक्रकौ || (ना. शा. ९-१९०)

तावेव मणिबन्धान्ते स्वस्तिकाकृतिसंस्थितौ |
स्वस्तिकाविति विज्ञेयौ विच्युतौ विप्रकीर्णकौ || (ना. शा. ९-१८७)

कटिशीर्षनिविष्टाग्रौ त्रिपताकौ यदा करौ |
पक्षवञ्चितकौ | (ना. शा. ९-२००)

तावेव तु परावृत्तौ पक्षप्रद्योतकौ स्मृतौ | (ना. शा. ९-२०१)

योजना तु - चातुरश्र्यान्तरे रेचितवर्तनया पक्षौ विधाय व्यावर्तितकरणेन 
शिरःक्षेत्रादधरगमनोपरिगमने च या आविद्धवक्रवर्तना तया 
वक्षःक्षेत्रस्वस्तिकौ विधाय तावेव विप्रकीर्णौ कृत्वा पुनःपक्षवञ्चितौ 
पुनः पक्षप्रद्योताविति तद्योगात्स्वस्तिकरेचितम् |

अत्र च तत्र तत्र नृत्तहस्ते प्रयोगवशादा(ला)(त)चार्या 
शतचार्यावदन्ते ..........बहिर्मण्डलसंस्थानकृतेन समनखौ 
पादावनुवर्तत इत्यसत् | एतच्च यत्र नृत्तमेव प्राधान्येनाभिनेयं 
तावत्कालं प्रहर्षादियोगे तत्र तत्र प्रयुज्यते |

यथा धण्णि इ धण्णि इ धणहि-ए अणुराहिणव्वहरासु | महुरकण्णे जितिस-अ-
उदाणवकुलिणिणोसु | (६७)

(८) मण्डलस्वस्तिकम् |

स्वस्तिकावृत्त(वुक्त)लक्षणौ | करौ | प्राङ्मुखौ चतुरश्रौ ऊर्ध्वतलौ | 
ऊर्ध्वमण्डलिनौ |

वक्षसोऽष्टाङ्गुलस्थौ तु प्राङ्मुखौ कटकामुखौ |
समानकूर्परांसौ च चतुरश्रौ प्रकीर्तितौ || (ना. शा. ९-१८४)

ऐन्द्रे तु मण्डले पादौ चतुस्तालान्तरस्थितौ |


प्. १०१)

पादौ निकुट्टितौ चैव ज्ञेयं तत्तु निकुट्टकम् |
अञ्चितौ बाहुशिरसि हस्तस्त्वभिमुखाङ्गुलिः || ७० ||


त्र्यश्रौ वक्षःस्थितौ चैव कटी जानुसमा तथा || (ना. शा. १०-६५)

योजना तु - चतुरश्रहस्ताभ्यां स्थित्वा ततो 
विच्यवाप्रयोगसमकालमुद्वेष्टितवर्तनया गत्वा तत 
ऊर्ध्वमण्डलिवर्तनिकया स्वस्तिकौ कुर्यात् | मण्डलस्थानकं च बध्नीयादिति 
| इति मण्डलस्वस्तिकम् |

विच्यवात्समपादाया विच्यवां सम्प्रयोजयेत् |
निकुट्टयंस्तलाग्रेण पादस्य धरणीतलम् || (ना. शा. १०-१९)

तलाग्रोऽग्रतलसञ्चरः | निकारवाक्यार्ह्ताभिनये | यथा - उव्वेला वि अगत्थि 
अवल-आ वाह्नि-अ-एहिशिं | जलचरि-उ ससक्वसुण्णिमंमद-उ इत्यादौ | (६८)

(९) निकुट्टकम् |

उन्नमनं विनमनं स्यादङ्गस्य निकुट्टनम् |

इति कोहलः |

तेन हस्तस्यालपल्लवस्य कनिष्ठाङ्गुलिपतनोत्पतनप्रकारो निकुट्टनम् | इहापि 
वक्ष्यते | अञ्चित इति पादस्याप्युद्घटितरूपता |

स्थित्वा पादतलाग्रेण पार्ष्णिं भूमौ निपातयेत् |
यस्य पादस्य करणे भवेदुद्घट्टितस्तु सः || (ना. शा. ९-२६६)

चकारेण मण्डलस्थानकमुच्यते | स्वबाहुशिरस इत्येकवचनाद्धस्ताविति 
द्विवचनाच्च पर्यायेणाङ्गद्वयेन प्रयोगः | एवकाराद्दक्षिणेन प्रयोगे 
दक्षिण एव पादः वामेन वामः | तेन मण्डलस्थानके स्थित्वा 
चातुरश्र्यादनन्तरमुद्वेष्टितकरणेन हस्तं नीत्वा स्कन्धशिरसि निकुट्टयेत् | 
तमेव पादमुद्घट्टितं कुर्यात् | वामं तु हस्तं यथावस्थितं 
पुनराविद्धवक्रवर्तनतया तं हस्तं चतुरश्रीकुर्यात् | तत्समकालं 
चोक्तविधिना द्वितीयमङ्गं निकुट्टयेदिति योजना |

अस्य च पुनः पुनरात्मसम्भावनाप्रधाने वाक्यार्थेऽभिनेतव्ये प्रयोगः | 
यथा -


प्. १०२)

निकुञ्चितार्धयोगेन भवेदर्धनिकुट्टकम् |
पर्यायशः कटिश्छिन्ना बाह्वोः शिरसि पल्लवौ || ७१ ||


भी-उणजाणमिह-उसू भव-उकज्जी || (६९)

(१०) अर्धनिकुट्टकम् |

चरममेवार्ध लक्षणम् | आद्येन तु निकुट्टितस्य हस्तस्य युक्त्या लक्षणं 
कृतम् | अलपल्लव इति वक्तव्ये कुञ्चितग्रहणं क्रियाविशिष्टत्वप्रदर्शकम् |

आवर्तिन्यः करतले यस्याङ्गुल्यो भवन्ति हि |
पार्श्वगास्ता विकीर्णाश्च स हस्तस्त्वलपल्लवः || (ना. शाः ९-९१)

शङ्कुकादिभिस्त्वञ्चनं देहाभिमुख्येन पृष्ठभागेन 
मनागाकर्षणमिति व्याख्यायितन्नाम्ना न सङ्गतमित्यास्ताम् |

अस्य च प्रयोगः स्वात्मसम्भावनाविषय एवाप्ररूढे वाक्यार्थे | यथा- ह-
उपरपरिवध उद्घट-इध (७०) |

(११) कटिच्छिन्नम् |

कटिमध्यस्य वलनाच्छिन्ना | (ना. शा. ९-२४५)

पर्यायश इत्युभयशेषः |

मणिबन्धनमुक्तौ तु पताकौ पल्लवौ स्मृतौ | (ना. शा. ९-१९६)

योजना तु - भ्रमरिकया (ना. शा. १०-४५) चार्या पर्यायेण 
पार्श्वद्वयभ्रमणं कृत्वा मण्डलस्थानके (ना. शा. १०-६५) स्थित्वा 
बाहुशिरसि च पल्लवं पताकालपल्लवच्छायाद्वितीयं पर्यायेण 
बिभ्रद्विधेयः | पुनरपरेणाङ्गेनैवमिति | त्रिश्चतुर्वैषैव क्रिया |

अतिक्रान्तक्रमं कृत्वा त्रिकं तु परिवर्तयेत् |
द्वितीयपादभ्रमणात्तलेन भ्रमरी स्मृता || (ना. शा. १०-४५)

कुञ्चितं पादमुत्क्षिप्य पुरतः सम्प्रसारयेत् |
उत्क्षिप्य पातयेच्चैनमतिक्रान्ता तु सा स्मृता (ना.शा. १०-३०)

विस्मयप्रधानवाक्यार्थाभिनये चास्य प्रयोगः | यथा- एभि उ० वि० खु 
गिडत्थ गि- लित्थ उ० वोरु० वदाणहुणं भूकुलावण-इ | 
विस्मयप्राधान्यख्यापनायैवात्रपल्लवस्यादौ 


प्. १०३)

पुनःपुनश्च करणं कटिच्छिन्नं तु तद्भवेत् |
अपविद्धकरः सूच्या पादश्चैव निकुट्टितः || ७२ ||

सन्नतं यत्र पार्श्व च तद्भवेदर्धरेचितम् |
स्वस्तिकौ चरणौ यत्र करौ वक्षसि रेचितौ || ७३ ||

निकुञ्चितं तथा वक्षो वक्षस्वस्तिकमेव तत् |
अञ्चितेन तु पादेन रेचितौ तु करौ यदा || ७४ ||


प्रयोगः अद्धक् खि आ इत्यादौ || (७१)

(१२) अर्धरेचितकम् |

हस्तौ तु सर्पशिरसौ मध्यमाङ्गुष्ठकौ यदा |
तिर्यक्प्रसारितास्यौ च तदा सूचीमुखौ स्मृतौ || (ना. शा. ९-१९१)

मन्डल एव स्थानके स्थित्वा करो वक्षसि कटकामुखः सूचीमुखेन 
हस्तेनापगमपूर्वकं विद्धो निकटयोजितः चपटचावसरे (तदपसारणे) च 
पार्श्व सम्यक्सौष्ठवेन नतं पादश्च निकुट्टितस्तदा कायार्धस्य 
पर्यायेण रेचनाद्बहिर्गमनादर्धरेचितम् | 
एतच्चासमञ्जसचेष्टाप्रधानवाक्यार्थाभिनये | यथा- गिरिगि-इ-इल०वमुं 
चोल-उकज्जनुकारण इत्यादौ | (७२) |

(१३) वक्षःस्वस्तिकम् |

वक्षसि तौ हस्तौ स्थितौ तौ रेचितौ कृत्वा व्यावृत्तकरणेनानीय निकुञ्चिते 
आभुग्ने वक्षसि स्वस्तिकौ कार्यौ | हस्तस्वस्तिकानुसारेण च पादावन्योन्यं 
जङ्घानुगुल्फवलनेन स्वस्तिकौ कार्यौ |

निम्नमुन्नतपृष्ठं च व्याभुग्नांसं श्लथं क्वचित् |
आभुग्नं तदुरः | (ना. शा. ९-२२४)

अत्र च नृत्तयोगात्सौष्ठवप्राधान्यमिति | भुग्नांसमिति | अंसौ 
हस्तापेक्षया | लज्जितजातानुतापप्रधाने वाक्यार्थे एवास्य प्रयोजनम् | यथा 
- भुंज-इ सदेसदेसं


प्. १०४)

उन्मत्तं करणं तत्तु विज्ञेयं नृत्तकोविदैः |
हस्ताभ्यामथ पादाभ्यां भवतः स्वस्तिकौ यदा || ७५ ||

तत्स्वस्तिकमिति प्रोक्तं करणं करणार्थिभिः |
विक्षिप्ताक्षिप्तबाहुभ्यां स्वस्तिकौ चरणौ यदा || ७६ ||


धादंति बहिः णिं अमित एव वंसतिण्णववसिः अनु अन्न-अविरंहीम | (७३)

(१४) उन्मत्तकम् |

पार्ष्णिर्यत्र स्थिता भूमावूर्ध्वमग्रतलं तथा |
अङ्गुल्यश्चाञ्चिताः सर्वाः स पादोऽञ्चित उच्यते || (ना. शा. ९-२७५)

आविद्धचार्या चास्य प्रयोगः |

स्वस्तिकस्याग्रतः पादः कुञ्चितस्तु प्रसारितः |
निपतेदञ्चिताविद्धमाविद्धा नाम सा स्मृता || (ना. शा. १०-३८)

एकवचनद्विवचनाभ्यामङ्गपर्यायः सूच्यते | 
एतस्यातिसौभाग्यादिजनितगर्वविषयः प्रयोगः | यथा- इंति-इ-एण इहहि कह 
विमाखरिततवसि-इ | (७४)

(१५) स्वस्तिकम् |

उद्वेष्टिवर्तनवामहस्तो निष्क्रमस्य(निष्कास्य) व्यावर्तितस्य 
करणसमकालमुत्प्लुत्य युगपदेव हस्तपादस्य स्वस्तिकं रचयेत् | 
करणार्थिभिरिति वाक्यार्थाभिनयलक्षणा | नृत्ताङ्गहाररूपा 
गतिपरिक्रमादिस्वभावाश्च क्रिया येऽर्थवन्त इति मध्ये तेन भङ्गिवचनेन 
सर्वेषां करणानां प्रयोजनं सूचितम् | तत्र युक्त्या 
द्वे(न्वे(षणनिषेधरहस्ये (राभस्ये?) च वाक्यार्थेऽभिनेतव्येऽस्य प्रयोगः | 
यथा मणिचारिं ते मत्थि-अरू-अ-अं गढजांवणयेण वंति हि-अंभुलण-ए 
किं त कंमण-एण || (७५)

(१६) पृष्ठस्वतिकम् |

ऊरुभ्यां वलनं कृत्व कुञ्चितं पादमुद्धरेत् |
पार्श्वे विनिक्षिपेच्चैनमपक्रान्ता तु सा स्मृता || (ना. शा. १०-३१)


प्. १०५)

अपक्रान्तार्धसूचिभ्यां तत्पृष्ठस्वस्तिकं भवेत् |
पार्श्वयोरग्रतश्चैव यत्र श्लिष्टः करो भवेत् || ७७ ||

स्वस्तिकौ हस्तपादाभ्यां तद्दिक्स्वस्तिकमुच्यते |
अलातं चरणं कृत्वा व्यंसयेद्दक्षिणं करम् || ७८ ||

ऊर्ध्वजानुक्रमं कुर्यादलातकमिति स्मृतम् |
स्वस्तिकापसृतः पादः करौ नाभिकटिस्थितौ || ७९ ||


कुञ्चितं पादमुत्क्षिप्य जानूर्ध्वं सम्प्रसारयेत् |
पातयेच्चाग्रयोगेन सा सूची परिकीर्तिता || (ना. शा. १०-३४)

ऊर्ध्व(अर्ध)शब्देन द्वितीयस्मिन्पादे सूची कार्या | न तु तस्मिन्नेव 
पर्यायेणेत्याह | तेनेत्थं योजना - उद्वेष्टितक्रियया 
बाहुद्वयविक्षेपसमकालमपक्रान्ता चारी | तया अपवेष्टितकरणसमकालं 
द्वितीयेन पादेन सूचीं विधाय स्वस्तिकं पादाभ्यां तथा हस्ताभ्यां 
कुर्यादिति | पृष्ठे पाश्चात्ये समे यत्स्वस्तिकं तथा दक्षिणपृष्ठे 
वामपादेन स्वस्तिकं त्रिकवलनया च पराङ्मुखीभूय स्वस्तिकमिति 
पृष्ठस्वस्तिकम् | प्रयोगोऽस्योक्तविषय एव | अन्ये तु पृष्ठविषये हस्ताभ्यां 
स्वस्तिकमिच्छन्तो युद्धविषये परिक्रमेऽस्य प्रयोगमाहुः | (७६)

(१७) दिक्स्वस्तिकम् |

हस्ताभ्यामथेत्यादिना यत्पश्चात्स्वस्तिकाख्यं करणमुक्तं तदेव यदा 
पार्श्वयोरग्रे चकारात्पृष्ठे चतुर्दिङ्मुखेष्वत्रुटितेनाङ्गेन क्रियतेऽत 
एवाङ्गश्लिष्ट इति | तदा दिक्स्वस्तिकमिति | अनेन मध्ये निरूपितेन सर्वेषां 
करणानामित्थं प्रयोगमनुजानीते | प्रयोगश्चास्यगीतपरिवर्तेषु | 
यद्वक्ष्यति यदा गीत(ति)वशादङ्गं भूयो भूयो निवर्तते (ना. शा. ४-३०६) | 
इत्यादि | (७७)

(१८) अलातकम् |

पृष्ठे प्रसारितः पादो वलितेनान्तरीकृतः |
पार्ष्णिप्रपतिता चैवमलाता सा प्रकीर्तिता || (ना. शा. १०-४१)


प्. १०६)

पार्श्वमुद्वाहितं चैव करणं तत्कटीसमम् |
हस्तो हृदि भवेद्वामः सव्यश्चाक्षिप्तरेचितः || ८० ||


अंसाद्विनिष्क्रमणं व्यसयेदिति | तं च नृत्तहस्तं (नितम्बहस्तं) दक्षिणेन 
रचयति | 

यत्-

कुञ्चितं पादमुत्क्षिप्य जानुस्तनसमं न्यसेत् |
द्वितीयं च क्रमं तूर्ध्वमूर्ध्वजानुः प्रकीर्तिता || (ना. शा. १०-३३)

ततश्चारीनिवेशाच्च पादस्याप्यलातादिसंज्ञा | एवं सर्वत्र |

बाहुशीर्षाद्विनिष्क्रान्तौ नितम्बाविति कीर्तितौ | (ना. शा. ८-१९६)

योजना तु- दक्षिणपादेनालातां चारी प्रयुञ्जानो दक्षिणहस्तेन नितम्बं 
कृत्वा चतुरश्रमेव कुर्यात् | वामेन पादेनोर्ध्वजानुं ततो वामेनाप्यङ्गेन 
| एवमेतेऽप्यलातचार्या द्वि(द्विः) - प्रयोगात्तननामधेयमेवेदं करणम् | 
प्रयोगश्चास्य ललितनृत्तविषये | यथा - देवं हं उणवशमिं इत्यादौ | (७८)

(१९) कटीसमम् |

स्वस्तिकादनन्तरमपसृत इत्यनेन आक्षिप्तायाश्चार्या 
अनन्तरमपक्रान्तायाश्चार्याः प्रयोगमह | चकारेण करौ च 
स्वस्तिकाववधृतौ | तत एको नाभिस्थः खटकः | एवमपरः 
कट्यामर्धचन्द्रः | तदेव पार्श्व नतमपरमुद्वाहितं द्वितीयेनाङ्गेन |

कुञ्चितं पादमुत्क्षिप्य आक्षिप्य त्वञ्चितं न्यसेत् |
जङ्घास्वस्तिकसंयुक्तमाक्षिप्ता नाम सा स्मृता || (ना. शा. १०-३७)

उत्क्षिप्तचक्रा तु यदाऽनामिका सकनीयसी |
अस्यैव तु कपित्थस्य तदासौ खटकामुखः || (ना. शा. ९-६१)

यस्याङ्गुल्यस्तु विनताः सहाङ्गुष्ठेन चापवत् |
सोऽर्धचन्द्रः (ना. शा. ९-४३)

उद्वाहितं तूर्ध्वगतमुरो ज्ञेयम् इति | (ना. शा. ९-२३१)

तत्पार्श्वमप्युद्वाहितम् | वैष्णवं चात्र स्थानकं कटिसमं 
तत्त्वबन्धाल्लभ्यते |

प्. १०७)

रेचितश्चापविद्धश्च तत्स्यादाक्षिप्तरेचितम् |
विक्षिप्तं हस्तपादं च तस्यैवाक्षेपणं पुनः || ८१ ||

यत्र तत्करणं ज्ञेयं विक्षिप्ताक्षिप्तकं द्विजाः |
स्वस्तिकौ चरणौ कृत्वा करिहस्तं च दक्षिणम् || ८२ ||


द्वौ तालावर्धतालश्च पादयोरन्तरं भवेत् |
तयोः समस्थितस्त्वेकः त्र्यश्रः पक्षस्थितोऽपरः ||

किञ्चिदञ्चितजङ्घं च सौष्ठकङ्गपुरस्कृतम् |
वैष्णवं स्थानमेतद्धि विष्णुरत्राधिदैवतम् || (ना. शा. १०-५२-५३)

जर्जराभिमन्त्रणावसरे सूत्रधारेणायं प्रयोक्तव्यः | (७९)

(२०) आक्षिप्तरेचितम् |

हृदयक्षेत्रे वामः सव्यश्च यो हस्तः स आसमन्तादित्यूर्ध्वे पार्श्वद्वये च 
व्यावर्तितकरणेन क्षिप्तः स रेचितो हंसपक्षद्रुतभ्रमात्मा | (ना. शा. ९-
१९३) | तत एक आक्षिप्तः स्ववक्षोदेशमधोमुख आनीतोऽञ्चितश्च रेचितः 
सन्नपविद्धश्च | गात्रक्षेत्रान्निष्क्रामित इत्याक्षिप्तरेचितं करणम् | 
पादावत्र प्रयोगानुसारेण अञ्चित - सूचीरूपेण | 
त्यागोपादानपरस्प(म्प)रात्मनि च वाक्यार्थेऽभिनेतव्येऽस्य प्रयोगः | 
यथा हण्डे चिसुण-इ ए-इं व-इ-उं वण इत्यादौ || (८०)

(२१) विक्षिप्ताक्षिप्तकम् |

एकस्य हस्तस्य व्यावर्तनकरणकाले पादस्य बहिर्निष्क्रमणलक्षणो विक्षेपः 
| द्वितीयहस्तस्तु चतुरश्र एव | पुनः परिवर्तितकरणेन तस्य हस्तपादस्याक्षेपो 
द्वितीयस्य विक्षेपः | गमनागमनप्रधाने वाक्यार्थे चास्य प्रयोगः |

यथा- आवर्त-उजंत-उ पुणं रग-इदम् इत्यादाविति केचित् |

उपाध्यायास्त्वाहुः - अभिनयहस्ता ये वक्ष्यन्ते तत्प्रधानस्य करणस्य 
वाक्यार्था भिनये प्रयोगः | न तु केवलवर्तनाप्रधानस्य 
केवलनृत्तहस्तप्रधानस्य वा | तस्य 

प्. १०८)

वक्षःस्थाने तथा वाममर्धस्वस्तिकमादिशेत् |
व्यावृत्तपरिवृत्तस्तु स एव तु करो यदा || ८३ ||

अञ्चितो नासिकाग्रे तु तदञ्चितमुदाहृतम् |
कुञ्चितं पादमुत्क्षिप्य त्र्यश्रमूरुं विवर्तयेत् || ८४ ||

कटिजानुविवर्ताच्च भुजङ्गत्रासितं भवेत् |
कुञ्चितं पादमुत्क्षिप्य जानुस्तनसमं न्यसेत् || ८५ ||


तु नृत्ते प्रयोगः प्राधान्येन | अन्ये तु कदाचिदङ्गविच्छेदरक्षणे | 
यथायोगमभिनयान्तराले गतिपरिक्रम(मे ?)तालान्तरसन्धाने 
युद्धनियुद्धचारीस्थानके सञ्चारे वा प्रयोग इति | एतच्च सर्वत्रानुसरणीयम् 
| (८१)

(२२) अर्धस्वस्तिकम् |

समुन्नतो लताहस्तः पार्श्वात्पार्श्व तु दोलितः |
त्रिपताकोऽपरः कर्णे करिहस्तः प्रकीर्तितः ||

तिर्यक्प्रसारितौ चैव पार्श्वसंस्थौ लताभिधौ | (ना. शा. ९-१९८-१९९)

कटिहस्तम् इति केचित्पठन्ति | तत्र व्याख्या कट्यां यो हस्तोऽर्धचन्द्रः 
पक्षप्रद्योतकवञ्चितकौ | वाममिति खटकास्यम् (ना. शा. ९-६१) 
पादाभ्यामेव स्वस्तिकयोगादर्धस्वस्तिकम् | एतत्करणमभिनयहस्तरहितमेव 
| (८२)

(२३) अञ्चितम् |

स एवेति योऽर्धस्वस्तिककरणे करिहस्त उक्तः स एव व्यावर्तितकरणेन यदा 
नासाक्षेत्रे अलपल्लवाकृतित्वादञ्चितोदञ्चितसारणानुकारि तदञ्चितम् | एतस्य 
संमुखीनात्मविषये स्वातिशयकौतुके(क)प्रधाने वाक्यार्थे प्रयोगः | 
यथा- एव-उवेम्मकुहे-उको इति | (८३)

प्. १०९)

प्रयोगवशगौ हस्तावूर्ध्वजानु प्रकीर्तितम् |
वृश्चिकं चरणं कृत्वा करं पार्श्वे निकुञ्चयेत् || ८६ ||

नासाग्रे दक्षिणं चैव ज्ञेयं तत्तु निकुञ्चितम् |
वामदक्षिणपादाभ्यां घूर्णमानोपसर्पणैः || ८७ ||

उद्वेष्टितापविद्धैश्च हस्तैर्मत्तल्ल्युदाहुतम् |
स्खलितापसृतौ पादौ वामहस्तश्च रेचितः || ८८ ||


(२४) भुजङ्गत्रासितम् |

नृत्तस्यानादिसिद्धत्वात्करणमिदमुक्तरूपमाशङ्कितदृष्टनिकटतः 
सर्पत्रासाविष्टस्येव गतिसंवर्ते भुजङ्गत्रासितं करणम् | हस्तौ तु 
पादवशाद्व्यावर्तितपरिवर्तितौ भवतः | क्रमेणैको दोलाहस्तः (ना. शा. ९-
१४८) परः खटकास्य इति करणम् | एतत्सादृश्यात्तु भुजङ्गत्रासितचारी (ना. 
शा. १०-४२) वक्ष्यते | एवं करणतुल्यं नाम सर्वचारीषु वाच्यम् | (८४)

(२५) ऊर्ध्वजानु |

उत्क्षिप्ता यस्य पार्ष्णिः स्यादङ्गुल्यः कुञ्चितास्तथा |
तथा कुञ्चितमध्यश्च स पादः परिकुञ्चितः || (ना. शा. ९-२७७)

ऊर्ध्वजानु एवं भविष्यति - कुञ्चितसमकालं स एव हस्त एव 
कुञ्चितस्तनसमजानूपरि वोर्ध्वमुखोऽलपल्लवोऽरालो वा | तत्रापरस्तु 
वक्षःस्थखटकामुखः | (८५)

(२६) निकुञ्चितम् |

वृश्चिकाख्ये करणे यः पादो वक्ष्यते पादः पृष्ठाञ्चितस्तथा इति (ना. शा. 
४-१०८) (स) वृश्चिकशब्देनेहोच्यते | तेन पश्चात्प्रसारितं चरणं कृत्वा 
तदेकं च हस्तं शिरःपार्श्वक्षेत्रेऽरालं द्वितीयं च 
नासाग्रक्षेत्रानुसारि वक्षस्यरालमेव कुर्यात् | अन्ये त्वाहुः - नासाग्रे एकः 
पताकः अन्यश्च सूच्यास्य इति | 
एतच्चाकाशगमनोन्मुखवितर्कप्रणिधानादिप्रधानवाक्यार्थाभिनये | 
यथा हनूमतः एषोऽस्मि व्योममार्गे प्रसभमभिरन्किं विलम्बैः | इत्यादौ 
|| (८६)

प्. ११०)

सव्यहस्तः कटिस्थः स्यादर्धमत्तल्लि तत्स्मृतम् |
रेचितो दक्षिणो हस्तः पादः सव्यो निकुट्टितः || ८९ ||

दोला चैव भवेद्वामस्तद्रेचितनिकुट्टितम् |
कार्यौ नाभितटे हस्तौ प्राङ्मुखौ खटकामुखौ || ९० ||


(२७) मत्तल्लि |

चार्यप्येवंरूपैव (ना. शा. १०-२८) भविष्यति | घूर्णमानस्य ततो 
यान्युपसर्पणानि पादस्य तैरुपलक्षिताभ्यां पादाभ्याम् | घूर्णनं च 
पादस्य द्वितीयपादगुल्पस्वस्तिकोपसर्पणम् | तत्समकालं च हस्तौ 
नितम्बाख्यावुद्वेष्टितौ तदोपसर्पणकालेऽपविद्धोपवेष्टने 
(द्धावपवेष्टितौ) | एवं द्वितीयेनाङ्गेन | बहुवचनं पुनः पुनरित्थं 
क्रियेति सूचयति | मदनं मत्तं तनोतीति मत्तल्लि मदोत्कलस्य वीप्सायोगेन 
करणेन | तन्मत्तल्लित्रये विक्षेपः | मत्तशेखरकादिविषयोऽस्याः प्रयोगः | 
(८७)

(२८) अर्धमत्तल्लि |

(वामः) रेचितो हंसपक्षो द्रुतभ्रमः | स्खलित इति षट् (कट्यां?) द्वितीयः 
पादनिकटं प्राप्तः | तरुणमदविषयः (प्रयोगः) | (८८)

(२९) रेचितनिकुट्टितम् |

सव्य इति दक्षिण एव | निकुट्टित इत्युद्घट्टितक्रियया |

स्थित्वा पादतलाग्रेण पाष्णिर्भूमौ निपात्यते | (ना. शा. ९-२४८) स 
उद्घट्टितः |

असौ प्रशिथिलौ मुक्तौ पताकौ तु प्रलम्बितौ |
यदा भवेतां करणे स दोल इति संज्ञितः || (ना. शा. ९-१३५)

स्त्रीलिङ्गयोगेन दोला हस्तस्य प्रेङ्खोलितं यद्वर्तनया गमनामगने 
सूचयति | (८९)

प्. १११)

सूचीविद्धावपक्रान्तौ पादौ पादापविद्धके |
अपविद्धो भवेद्धस्तः सूचीपादस्तथैव च || ९१ ||

तथा त्रिकं विवृत्तं च वलितं नाम तद्भवेत् |
वर्तिताघूर्णितः सव्यो हस्तो वामश्च दोलितः || ९२ ||

स्वस्तिकापसृतः पादः करणं घूर्णितं तु तत् |
करिहस्तो भवेद्वामो दक्षिणश्च विवर्तितः || ९३ ||


(३०) पादापविद्धकम् |

नाभिक्षेत्रे पराङ्मुखौ | सूच्याख्येन पादेन द्वितीयं पादं विद्धं 
विधाय स एव सूचीपादोऽपक्रान्तचारीयुक्तः कार्यः | एवं द्वितीयोऽपि |

उत्क्षिप्ता तु भवेत्पार्ष्णिरङ्गुष्ठाग्रेण संस्थितः |
सूचीपादः | (ना. शा. ९-२७९)

ऊरुभ्यां वलनं कृत्वा इत्यपक्रान्ता (ना. शा. १०-३१) पादात् 
पादान्तरमपविद्धमपसारितं यत्र तदिदं करणम् | (९०)

(३१) वलितम् |

हस्तौ तु सर्पशिरसौ (ना. शा. ९-१९१) इति सूचिमुखो हस्तः | स 
देहक्षेत्रादपसृतः कार्यः | तत्समकालं सूचीपादोऽप्यपसृतः | ततो 
भ्रमरिकां चारी कृत्वा -

अतिक्रान्तक्रमं कृत्वा त्रिकं तु परिवर्तयेत् |
द्वितीयपादभ्रमणात्तलेन भ्रमरी स्मृता || (ना. शा. १०-४५)

तदिदं त्रिकवलनाद्वलितम् | (९१)

(३२) घूर्णितम् |

पार्श्वक्षेत्रादूर्ध्वव्यावर्तितेनाधोमुखपरिवर्तितेन यदा दोलाहस्तत्वाद् 
घूर्णितम् | (९२)


प्. ११२)

बहुशः कुट्टितः पादो ज्ञेयं तल्ललितं बुधैः |
ऊर्ध्वजानुं विधायाथ तस्योपरि लतां न्यसेत् || ९४ ||

दण्डपक्षं तु तत्प्रोक्तं करणं नृत्तवेदिभिः |
भुजङ्गत्रासितं कृत्वा यत्रोभावपि रेचितौ || ९५ ||

वामपार्श्वस्थितौ हस्तौ भुजङ्गत्रस्तरेचितम् |
त्रिकं सुवलितं कृत्वा लतारेचितकौ करौ || ९६ ||


(३३) ललितम् |

समुन्नतो लताहस्तः पार्श्वात्पार्श्वविलोलितः |
इत्ययं वामः | (ना. शा. ९-१९९)

दक्षिणं विविधं कृत्वा बहुशो वर्तितः |
बाहुशीर्षाद्विनिष्क्रान्तौ नितम्बौ | (ना. शा. ९-१९६)

केशदेशाद्विनिष्क्रान्तौ परिपार्श्वोत्थितौ तथा |
विज्ञेयौ केशबन्धौ || (ना. शा. ९-१९७)

इत्येवंप्रकारनृत्तहस्तयोजनया वर्तितः | चकाराद्वर्तनान्ते त्रिपताकोऽपरः 
कर्णे (ना. शा. ९-१९९) इति करिहस्तः | पादश्च हस्तानुसारेण निकुट्टितः पुनः 
पुनरन्येनाङ्गेन | तदिति सविलासनृत्तविषयमेतत् | अत एव ललितं नाम करणम् 
| (९३)

(३४) दण्डपक्षम् |

कुञ्चितं पादमुत्क्षिप्य जानुस्तनसमम् इति (ना. शा. १०-३३) ऊर्ध्वजानुचारी 
कुर्वन् तिर्यक्प्रसारितौ (ना. शा. ९-१९८) इति लताहस्तौ विधायैकं लताहस्तं 
तस्य जानुन उपरि क्षिपेत् | पुनर्द्वितीयेनाङ्गेनैवमित्येकत्र पार्श्वे 
दण्डवद्बाहुसमवस्थानाद्दण्डपक्षं करणम् | (९४)

(३५) भुजङ्गत्रस्तरेचितम् |

तदित्यध्याहारः |

कुञ्चितं पादमुत्क्षिप्य त्र्यश्रमूरुं विवर्तयेत् | (ना. शा. १०-४२) इति विधाय 
द्वावपि हंसपक्षौ द्रुतभ्रमौ (ना. शा. ९-१९३) वामक्षेत्रगौ हस्तौ नेयौ | 
(९५)

प्. ११३)

नूपुरश्च तथा पादः करणे नूपुरे न्यसेत् |
रेचितौ हस्तपादौ च कटी ग्रीवा च रेचिता || ९७ ||

वैशाखस्थानकेनैतद्भवेद्वैशाखरेचितम् |
आक्षिप्तः स्वस्तिकः पादः करौ चोद्वेष्टितौ तथा || ९८ ||

त्रिकस्य वलनाच्चैव ज्ञेयं भ्रमरकं तु तत् |
अञ्चितः स्यात्करो वामः सव्यश्चतुर एव तु || ९९ ||


(३६) नूपुरम् |

पृष्ठतोऽभ्यञ्चितं कृत्वा पादमग्रतलेन तु |
द्रुतं निपातयेद् भूमौ चारी नूपुरपादिका || (ना. शा. १०-३५)

तेन भ्रमरिकया चार्या (ना. शा. १०-४५) त्रिकवलनं कृत्वा ततो 
नूपुरपादिकां चारीं येन पादेन करोति तद्दिक्केनैव हस्तेन (रेचितम् | | 
द्वितीयो लताहस्तः) | (९६)

(३७) वैशाखरेचितम् |

रेचितौ नृत्तहस्तौ हंसपक्षौ द्रुतभ्रमाविति | तदनुकारेण 
पादग्रीवाकटिगतं रेचितं ज्ञेयम् | यथोक्तं राहुलकेन -

ग्रीवायां करयोः कट्यां पादयोश्च पृथक्पृथक् |
भ्रमणं रेचितं विद्यात् | इति |

तालास्त्रयोऽर्धतालश्च पादयोरन्तरं भवेत् |
तालांस्त्रीनर्धतालं च निषण्णोरुं प्रकल्पयेत् ||

त्र्यश्रौ पक्षस्थितौ पादौ || (ना. शा. १०-६१-६२)

वैशाखं स्थानम् | एतत्करणमभिवाहने | (९७)

(३८) भ्रमरकम् |

अनेन पादेनाक्षिप्ता चारी सूचिता |

कुञ्चितं पादमुत्क्षिप्य व्याक्षिप्य त्वञ्चितं न्यसेत् |
जङ्घास्वस्तिकसंयुक्तमाक्षिप्ता नाम सा स्मृता || (ना. शा. १०-३७)

प्. ११४)

दक्षिणः कुट्टितः पादश्चतुरं तत्प्रकीर्तितम् |
भुजङ्गत्रासितः पादो दक्षिणो रेचितः करः || १०० ||

लताख्यश्च करो वामो भुजङ्गाञ्चितकं भवेत् |
विक्षिप्तं हस्तपादं तु समन्ताद्यत्र दण्डवत् || १०१ ||


तेनैवं योजना - स्वस्तिकानन्तर पादमाक्षिप्य तत्समकालमुद्वेष्त्य 
तर्जन्याद्या बहिर्मुखम् (ना. शा. ९-२१६) इत्युद्वेष्टितमेकं हस्तं कृत्वा 
त्रिकवलनं कृत्वा पुनर्द्वितीयेनाङ्गेन तथैव | चकारात्तद्वलनानन्तरं 
स्वस्तिक एव पादः | एकवचनद्विवचनाभ्यां पर्यायेण प्रयोगोऽत्र सूचितः | 
यदि वोद्वेष्टितशब्देनोल्बणौ नृत्तहस्तावुपलक्षितौ |

करावुद्वेष्टिताग्रौ तु प्रविधायालपल्लवौ |
ऊर्ध्वं प्रसारिताविद्धौ कर्तव्यावुल्बणौ || इति (ना. शा. ९-२०८)

तदा युगपदेव प्रयोगं कृत्वा पादस्वस्तिकभ्रमणाद्देहस्य साक्षात्कृतः | 
संज्ञायां कन् | एतदुद्धतपरिभ्रमणविषये प्रयोक्तव्यम् | (९८)

(३९) चतुरम् |

अञ्चित इत्यलपल्लवः (ना. शा. ९-९१)

तिस्रः प्रसारिता यत्र तथा चोर्ध्वा कनीयसी |
तासां मध्ये तथाङ्गुष्ठः स करश्चतुरः स्मृतः || (ना. शा. ९-९३)

एवकारेण वक्षःक्षेत्राद् द्वयोरप्यलम् | तु शब्देन सन्निवेशाधिक्यं 
केवलमिति सूच्यते | कुट्टित इति |

स्थित्वा पादतलाग्रेण पार्ष्णिर्भूमौ निपात्यते | (ना. शा. ९-२६६)

इत्युद्घटिताङ्गरूपः | एतद्विदूषकस्य सविस्मयसूच्याभिवयादौ | यथा 
सानुरे खण्डदासवर्यमिसासा | (९९)

(४०) भुजङ्गाञ्चितकम् |

(कुञ्चितं पादम् | (ना. शा. १०-४२) इत्यादि भुजङ्गत्रासितचार्या पादः | 
हंसपक्षौ द्रुतभ्रमौ | (९-१९३) इति दक्षिणो रेचितः | तिर्यक्प्रसारितौ इति (ना. 
शा. ९-१९८) वामो लताख्यो नृत्तहस्तः |) (१००)


प्. ११५)

रेच्यते तद्धि करणं ज्ञेयं दण्डकरेचितम् |
वृश्चिकं चरणं कृत्वा द्वावप्यथ निकुट्टितौ || १०२ ||

विधातव्यौ करौ तत्तु ज्ञेयं वृश्चिककुट्टितम् |
सूचीं कृत्वापविद्धं च दक्षिणं चरणं न्यसेत् || १०३ ||

रेचिता च कटिर्यत्र कटिभ्रान्तं तदुच्यते |
अञ्चितः पृष्ठतः पादः कुञ्चितोर्ध्वतलाङ्गुलिः || १०४ ||


(४१) दण्डकरेचितम् |

दण्डवद्धस्तविक्षेपेण रेचनेन च दण्डपक्षौ सूच्येते | पादविक्षेपेण तु 
दण्डपादा चारी |

हंसपक्षकृतौ हस्तौ व्यावृत्तपरिवर्तितौ |
तथा प्रसारितभुजौ दण्डपक्षाविति स्मृतौ || (ना. शा. ९-२०२)

नूपुरं चरणं कृत्वा पुरतः सम्प्रसारयेत् |
क्षिप्रमाविद्धकरणं दण्डपादा तु सा स्मृता || (ना. शा. १०-४४)

तत्प्रमोदविषयं करणम् | उद्धतविषये चास्य प्रयोगः (इत्यन्ये) | (१०१)

(४२) वृश्चिककुट्टितम् |

पृष्ठभागे रेचितजङ्घमुत्तानतलं वृश्चिकोपलक्षितं चरणं कृत्वा 
द्वावपि हस्तौ स्वबाहुशिरस्यलपल्लवौ निकुट्टितौ पर्यायेण विदध्यादिति | 
एतच्च विस्मयाकाशगमनेच्छादिप्रधाने वाक्यार्थविषये प्रयुज्यते | यथा 
पडिविधारि-अं उवक्खंहि-आ इत्यादौ | (१०२)

(४३) कटिभ्रान्तम् |

कुञ्चितं पादमुत्क्षिप्य जानूर्ध्व सम्प्रसारयेत् |
पातयेदग्रयोगेन सा सूची परिकीर्तिता || (ना. शा. १०-३४)

प्. ११६)

लताख्यश्च करो वामस्तल्लातावृश्चिकं भवेत् |
अलपद्मः कटीदेशे छिन्ना पर्यायशः कटी || १०५ ||

वैशाखस्थानकेनेह तच्छिन्नं करणं भवेत् |
वृश्चिकं चरणं कृत्वा स्वस्तिकौ च करावुभौ || १०६ ||

रेचितौ विप्रकीर्णौ च करौ वृश्चिकरेचितम् |
बाहुशीर्षाञ्चितौ हस्तौ पादः पृष्ठाञ्चितस्तथा || १०७ ||


वामं द्रुतमपसारितं कृत्वा पार्श्वे दक्षिणं पादं न्यसेत् | समकालं 
पृष्ठपरावर्तनक्रमेण कटिं रेचयेत् | भ्रमरिकया वा चार्या (ना. शा. १०-
४५) करयोश्च प्रयोगवशगत्वेन (कटि)भ्रमणकाले तयोरपि 
व्यावर्तनपरिवर्तनकरणं योजनान्ते चतुरश्रावस्थानम् | गतिपरिक्रमेऽस्य 
तालाकारादि(लान्तरालादि) यतिपरिपूरणविषये प्रयोगः | (१०३)

(४४) लतावृश्चिकम् |

प्रथमार्धेन वृश्चिकं | वामं चरणं भूमौ | आकाशादवपतनेऽस्य 
प्रयोगः | (१०४) 

(४५) च्छिन्नम् |

क्रमेण पार्ष्ण्योर्नमनोन्नमनाभ्यां (ना. शा. (९-२५१ २३५) यदा 
कटिच्छेदः | पार्ष्ण्योर्नमनोन्नमने पर्यायेण | तथैव च कटिपार्श्वक्षेत्र 
एव |

आवर्तिन्यः करतले यस्याङ्गुल्यः | (ना. शा. ९-९१)

इत्येवंभूतोऽलपल्लवः | ईषद्गतागतपर्यायेण द्वाभ्यां हस्ताभ्यां 
प्रयुज्यते | वैशाखस्थानकेन तालास्त्रयोऽर्धतालश्च (ना. शा. १०-६१) इति 
निष्क्रान्तौ इति च लक्षणेन तदा कटिच्छेदयोगि छिन्नं नाम 
अङ्गप्रतिसारणतालभञ्जनादिविषये चास्य प्रयोगः | (१०५)

(४६) वृश्चिकरेचितम् |

तावेव मणिबन्धान्ते | इति (ना. शा. ९-१८७) स्वस्तिकौ | विप्रकीर्णकौ रेचितौ 
हंसपक्षौ द्रुतभ्रमौ | एतदाकाशयानके प्रयोज्यम् | (१०६)


प्. ११७)

दूरसन्नतपृष्ठं च वृश्चिकं तत्प्रकीर्तितम् |
आलीढं स्थानकं यत्र करौ वक्षसि रेचितौ || १०८ ||

ऊर्ध्वाधोविप्रकीर्णौ च व्यंसितं करणं तु तत् |
हस्तौ तु स्वस्तिकौ पार्श्वे तथा पादो निकुट्टितः || १०९ ||


(४७) वृश्चिकम् |

द्विवचनैकवचने अङ्गस्यापरिहारं सूचयतः | हस्तस्य बाहुशिरस्यञ्चनेन 
करिहस्तप्रयोगः सूच्यते |

समुन्नतो लताहस्तः पार्श्वात्पार्श्वं विलोलितः |
त्रिपताकोऽपरः कर्णे करिहस्तः || (ना. शा. ९-१९९)

दूरसन्नतपृष्ठत्वं वृश्चिकप्रयोगनान्तरीयं(कं) सर्वत्र 
वृश्चिकप्रयोगेषु मन्तव्यम् | वृश्चिकपुच्छस्थानीयचरणं 
वृश्चिकमेतत्करणम् | तदुपलक्षितपादो वृश्चिकः | अस्याकाशगतौ च 
ऐरावणादिविषये प्रयोगः | यथा - श्वेताभ्रभ्रान्तिकारी समवतरति 
रवादभ्रमूवल्लभोऽयम् इति | (१०७)

(४८) व्यंसितम् |

मण्डले दक्षिणं पादं पञ्चतालान्प्रसार्य तु |
आलीढं स्थानकं कुर्यात् || (ना. शा. १०-६७)

एकस्य तर्जन्याद्युद्वेष्टितेन (ना. शा. ९-२१६) करणेनाधो विप्रकीर्णता | 
द्वितीयस्तर्जन्यादिपरावर्तितकरणेनोर्ध्वगतः क्षेत्रपर्यायेणैक उत्तानो 
हंसपक्षो द्रुतभ्रमलक्षणो रेचकम् | अव(प)रोऽधोमुख ऊर्ध्वाध 
इत्येकीकरणम् | तच्च करणमुभयत्र सम्बध्यते | एतच्च विभ्रमादि 
(हनुमदादि ?) परिक्रमविषयम् | (१०८)

(४९) पार्श्वनिकुट्टकम् |

तावेव मणिबन्धान्ते इति (ना. शा. ९-१८७) स्वस्तिकौ | तथाशब्देन पार्श्वे 


प्. ११८)

यत्र तत्करणं ज्ञेयं बुधैः पार्श्वनिकुट्टितम् |
वृश्चिकं चरणं कृत्वा पादस्याङ्गुष्ठकेन तु || ११० ||

ललाटे तिलकं कुर्याल्ललाटतिलकं तु तत् |
पृष्ठतः कुञ्चितं कृत्वा व्यतिक्रान्तक्रमं ततः || १११ ||

आक्षिप्तौ च करौ कार्यौ क्रान्तके करणे द्विजाः |
आद्यः पादो नतः कार्यः सव्यहस्तश्च कुञ्चितः || ११२ ||


तयोर्निकुट्टितत्वं पर्यायेणोच्यते | तस्य तलमेव च पादस्य निकुट्टितत्वम् | 
पुनर्द्वितीयेनाङ्गेनेति पार्श्वगतहस्तनिकुट्टितयोगात् पार्श्वनिकुट्टितम् | 
प्रकाशनसंवरणाहार(भ्यास?)प्रधाने वाक्यार्थे चास्य प्रयोगः | 
यथा पुण्णाव उडेहराभु-इं कुहु-एहमं.......पेताहं (सहंसिपित) 
इत्यादौ | (१०९)

(५०) ललाटतिलकम् |

पादस्य तस्यैव पश्चाद्भागादितरस्याङ्गुष्ठेन तिलकं 
तिलकक्रियाहेतुभूतत्वेन लक्षितं संश्लेषं कुर्यादित्यासि(दि)कमेतत्करणं 
विद्याधरगतिविषये प्रयुज्यते | (११०)

(५१) क्रान्तकम् |

कुञ्चितं पादमुत्क्षिप्य पुरतः सम्प्रसारयेत् |
उत्क्षिप्य पातयेच्चैनमतिक्रान्ता || इति (ना. शा. १०-३०)

चाअरीं तां कृत्वा पात्यमानं चरणं कुञ्चितं स्थापयेत् | पृष्ठतः 
कुञ्चितं च समादाय क्रियान्तपरिक्रमेण प्रसारयेत् | हस्तौ विचार्य(ल्य?) 
व्यावर्तितकरणेन देहक्षेत्रान्निष्क्रान्तः पुनः परिवर्तितकरणेनाक्षिप्तः स 
(व)क्षसि खटकामुखः | पुनरपरेणाङ्गेन प्रयोगः | उद्धतपरिक्रमेऽस्य 
प्रयोगः | (१११)


प्. ११९)

उत्तानो वामपार्श्वस्थस्तत्कुञ्चितमुदाहृतम् |
प्रलम्बिताभ्यां बाहुभ्यां यद्गात्रेणानतेन च || ११३ ||

अभ्यन्तरापविद्धः स्यात्तज्ज्ञेयं चक्रमण्डलम् |
स्वस्तिकापसृतौ पादावपविद्धक्रमौ यदा || ११४ ||

उरोमण्डलकौ हस्तावुरोमण्डलिकन्तु तत् |
आक्षिप्तं हस्तपादं च क्रियते यत्र वेगतः || ११५ ||


(५२) कुञ्चितम् |

आद्यो नत इति जानुगमनेन भूतलसञ्चरो लक्ष्यते | दक्षिणहस्तश्च कुञ्चितः 
उत्तानालपल्लवरूपो वामपार्श्वे विधेयः | 
तदेतन्निर्भरानन्दपूर्णदेवस्याभिनयविषये प्रयोक्तव्यम् | यथा 
देहसुभा-इ-उं मकरकलि-अणुकापालविद्वे-इचलणं धि-आ-इं इत्यादौ | (११२)

(५३) चक्रमण्डलम् |

अड्डिता चात्रादौ चारी |

अग्रतः पृष्ठतो वाऽपि पादोऽग्रतलसञ्चरः |
द्वितीयपादविर्घृष्टो यस्यां स्यादङ्किता तु सा || (ना. शा. १०-२३)

उद्धतपरिक्रमपरिष्करणा(रिक्रम)दिविषये चैतत् | (११३)

(५४) उरोमण्डलम् |

भूमिघृष्टेन पादेन कृत्वाभ्यन्तरमण्डलम् |
पुनरुत्सारयेदन्यं स्थितावर्ता तु सा स्मृता || (ना. शा. १०-१५)

इत्यनया चार्याऽपसारणं स्वस्तिकस्य कार्यम् | 
बद्धाचार्यात्वादाववस्थानमित्युक्तं भवति |

अन्योन्यजङ्घासंवेधात्कृत्वा तु स्वस्तिकं ततः |
ऊरुभ्यां वलनम् इति (ना. शा. १०-२१)


प्. १२०)

आक्षिप्तं नाम करणं विज्ञेयं तद्द्विजोत्तमाः |
ऊर्ध्वाङ्गुलितलः पादः पार्श्वेनोर्ध्व प्रसारितः || ११६ ||

प्रकुर्यादञ्चिततलौ हस्तौ तलविलासिते |
पृष्ठतः प्रसृतः पादो द्वौ तालावर्धमेव च || ११७ ||


तस्या रूपं स्वस्तिकसंस्थानाक्षिप्तम् |

उद्वेष्टितो भवेदेको द्वितीयश्चापवेष्टितः |
भ्रमितावुरसः स्थाने ह्युरोमण्डलिनौ स्मृतौ || (ना. शा. ९-२०४) (११४)

(५५) आक्षिप्तम् |

कुञ्चितं पादमुत्क्षिप्याञ्चितम् | इति (ना. शा. १०-३७)

आक्षिप्तया पादचार्या पार्श्वस्य किञ्चिन्नमनेन हस्तस्य चतुरश्रस्य 
खटकामुख्या क्षेपः इति विदूषकगतिविषयमाक्षिप्तकरणम् | (११५)

(५६) तलविलसितम् |

तेनैवोर्ध्वगतेन पादेन सहाञ्चिततलो वा श्लिष्टतलत्वात्कर्तव्यः | 
द्विवचनात्पर्यायेण द्वितीयेनाङ्गेन प्रयोगोऽभ्यासेन वा | पताकौ हस्तौ 
परस्परोपसंश्लिष्टाविति पादतलस्य हस्ततलस्य च विकृष्टे देशे आकाशे 
लसितं श्लेषणं यत्र तलविलसितम् | पादोद्धारसंज्ञया 
सूत्रधारादिविषये नाट्याचार्या योजयन्ति | (११६)

(५७) अर्गलम् |

द्वितीयचरणकनिष्ठाभङ्गे सार्धान्तालाह्वजङ्घः सन् पादः प्रसृतो 
भवति | एतत्समकालं च हस्तबाहुद्वितीयं पार्श्वक्षेत्रं 
किञ्चिदग्रप्रसृतोऽलपल्लवाकारः तदन्तर्ज(र्ग)लमर्गलयेत् | देहस्य 
नयम्यन्त्रणात् (नियन्त्रणात्?) (अर्गलम्) | परिक्रमे चैतदङ्गाप्रभृतीनां 
भवति |


प्. १२१)

तस्यैव चानुगो हस्तः पुरतस्त्वर्गलं तु तत् |
विक्षिप्तं हस्तपादं च पृष्ठतः पार्श्वतोऽपि वा || ११८ ||

एकमार्गगतं यत्र तद्विक्षिप्तमुदाहृतम् |
प्रसार्य कुञ्चितं पादं पुनरावर्तयेत् द्रुतम् || ११९ ||

प्रयोगवशगौ हस्तौ तदावर्तमुदाहृतम् |
कुञ्चितं पादमुत्क्षिप्य पार्श्वात्पार्श्वं तु डोलयेत् || १२० ||


(५८) विक्षिप्तम् |

वाग्रहणं चार्थे | तेन विद्युद्भ्रान्तादण्डपादाभ्यां (ना. शा. १०-४०-४४) 
चारीभ्यामुद्वेष्टितापवेष्टितरेचकवर्तनया पार्श्वयोः पृष्ठेऽग्रे च 
हस्तपादविक्षेपः | (इद) मुद्धतगतिपरिक्रमसूचनादिविषयम् | (११८)

(५९) आवर्तम् |

पादः प्रसारितः सव्यः पुनश्चैवापसर्पितः |
वामः सव्योपसर्पी च चाषगत्याम् | इति || (ना. शा. १०-१८)

चाषगत्या चार्या प्रयोगः | हस्तौ च किञ्चिदुद्वेष्टितापवेष्टितरूपौ 
दोलावेवेति | आ ईषत् वर्तनं हस्तपादस्य यत्र तदिदमावर्तकरणम् | 
एतन्नायकोपसर्पणे सागरिकापाशबन्धाद्यवसरे प्रयोज्य | (११९)

(६०) डोलापादम् |

पूर्वमूर्ध्वजानुचारी | (ना. शा. १०-३३) ततो दोलापादा |


प्. १२२)

प्रयोगवशगौ हस्तौ डोलापादं तदुच्यते |
आक्षिप्तं हस्तपादं च त्रिकं चैव विवर्तयेत् || १२१ ||

रेचितौ च तथा हस्तौ विवृत्ते करणे द्विजाः |
सूचीविद्धं विधायाथ त्रिकं तु विनिवर्तयेत् || १२२ ||


(कुञ्चितं पादमुत्क्षिप्य पार्श्वात्पार्श्वं विलोलयेत् |
पातयेदञ्चितं चैव दोलापादा ||) (ना. शा. १०-३६)

डोलाहस्तावेव (ना. शा. ९-१४८) प्रयोगवशगौ इति डोलापादं करणम् | (१२०)

(६१) विवृत्तम् |

आक्षिप्य वाम(पाद)माक्षिप्य स्वदेहक्षेत्रादपसारितवृत्त्याऽवर्त्य हस्तं च 
व्यावर्तितपरिवर्तिताभ्यां तथैवाक्षिप्य त्रिकं भ्रमरिकया (ना. शा. १०-४५) 
वलयेत् | तद्रेचितौ च हंसपक्षौ द्रुतभ्रमौ हस्ताविति त्रिकविवर्तनयोगात् 
विवृत्तम् | अस्योद्धतगतिपरिक्रमे प्रयोगः | (१२१)

(६२) विनिवृत्तम् |

कुञ्चितं पादमुत्क्षिप्य जानूर्ध्वं सम्प्रसारयेत् |
पातयेच्चाग्रयोगेन सा सूची || इति (ना. शा. १०-३४)

चार्या द्वितीयं पार्ष्णिभागे स्वस्तिकयोजनया विद्धा(ध्वा) त्रिकस्यैकपार्श्वे 
विवर्तनस्य प्रत्यावर्तनक्रमेण निवृत्तिं कुर्यात् | अन्योन्यजङ्घावेधेन 
बद्धया (ना. शा. १०-२१) वा चार्योरुवलनं कुर्यात् | हस्तौ च रेचितौ 
हंसपक्षौ द्रुतभ्रमौ | उक्त एवास्य प्रयोगः (विवृत्तवत्) | (१२२)

प्. १२३)

करौ च रेचितौ कार्यौ विनिवृत्ते द्विजोत्तमाः |
पार्श्वक्रान्तक्रमं कृत्वा पुरस्तादथ पातयेत् || १२३ ||

प्रयोगवशगौ हस्तौ पार्श्वक्रान्तं तदुच्यते |
पृष्ठतः कुञ्चितः पादो वक्षश्चैव समुन्नतम् || १२४ ||

तिलके च करः स्थाप्यस्तन्निस्तम्भितमुच्यते |
पृष्ठतो वलितं पादं शिरोघृष्टं प्रसारयेत् || १२५ ||


(६३) पार्श्वक्रान्तम् |

कुञ्चितं पादमुत्क्षिप्य पार्श्वस्थाने स्थितं न्यसेत् | (ना. शा. १०-३२)

इति पार्श्वक्रान्ता चारी | तयाऽग्रे चरणं पातयेत् | हस्तयोश्च 
पादप्रयोगानुसारेण पर्यायेण पुरः प्रसारणम् | यदि वा प्रयुज्यत इति 
प्रयोगः गतिप्रचारयुद्धादिः | तत्र पादावुचितौ हस्तावित्येवं सर्वत्र | एतच्च 
रौद्रप्रधाने भीमसेनादेः परिक्रमे (१२३) |

(६४) निस्तम्भितम् |

द्वितीयपादस्य पृष्ठे पार्ष्णिभागे कुञ्चितः | समुन्नतमिति | निर्भुग्नं 
स्तब्धं च निम्नपृष्ठं चेति | खटकामुखः कर इति तदेतद्देशो 
मध्यमाङ्गुलिरूपो ललाटे तिलकवदिति | पादेन भुव आघातान्निस्तम्भितं 
महेश्वराभिनयविषयम् | वृश्चिकोऽत्र पाद इत्येके | (१२४)

(६५) विद्युद्भ्रान्तम् |

पृष्ठत ऊरुमूलदेशात्प्रभृति वलितं चक्रवद्भ्रामितं तत एव प्रयोक्तुः 
शिरः क्षेत्रेण श्लिष्टं सर्वतो मण्डलगत्या भ्रान्त्या आविद्धं चतुरं 
कृत्वा प्रसारयेत् | प्रकर्षेण स सर्वासु दिक्षु पर्यायेण सारयेत् | तत्पदस्य 
विद्युत इव उद्भ्रमणाद्विद्युद्भ्रान्तमुद्धतगति परिक्रमादिविषयम् | (१२५)


प्. १२४)

सर्वतो मण्डलाविद्धं विद्युद्भ्रान्तं तदुच्यते |
अतिक्रान्तक्रमं कृत्वा पुरस्तात्संप्रसारयेत् || १२६ ||

प्रयोगवशगौ हस्तावतिक्रान्ते प्रकीर्तितौ |
आक्षिप्तं हस्तपादं च त्रिकं चैव विवर्तितम् || १२७ ||

द्वितीयो रेचितो हस्तो विवर्तितकमेव तत् |
कर्णेऽञ्चितः करो वामो लताहस्तश्च दक्षिणः || १२८ ||

दोलापादस्तथा चैव गजक्रीडितकं भवेत् |
द्रुतमुत्क्षिप्य चरणं पुरस्तादथ पातयेत् || १२९ ||


(६६) अतिक्रान्तम् |

अतिक्रान्ता चारी (ना. शा. १०-३०) व्याख्याता | पुरस्तादिति स्वदेहस्याग्रेण | 
एतदपि गतिपरिक्रमादिविषयमेव | एवमन्यस्यापि यस्याभिनयविषये 
नोपयोगस्तस्य विषयो मन्तव्यः | (१२६)

(६७) विवर्तितकम् |

आक्षिप्तहस्तापेक्षया द्वितीयो हस्तः | तं हंसपक्षद्रुतभ्रमक्रमं 
कुर्यात् | (१२७)

(६८) गजक्रीडितकम् |

समुन्नतो लताहस्तः पार्श्वात्पार्श्व विलोलितः | (ना. शा. ९-१९९)

इति यः करिहस्तो लक्ष्यते वृत्तमध्ये तस्यैव यदा 
त्रिपताकोऽसावञ्चितक्रियाविष्टो डोलापादचारी तदा गजक्रीडितकम् | 
क्रियाविष्टत्वाच्चाङ्गपर्यायोऽत्र लभ्यते | प्रयोगश्चास्य नामोचित एव विषये 
| यथा अरुवद्रणा इत्यादौ | (१२८)


प्. १२५)

तलसंस्फोटितौ हस्तौ तलसंस्फोटिते मतौ |
पृष्ठप्रसारितः पादः लतारेचितकौ करौ || १३० ||

समुन्नतं शिरश्चैव गरुडप्लुतकं भवेत् |
सूचीपादो नतं पार्श्वमेको वक्षःस्थितः करः || १३१ ||

द्वितीयश्चाञ्चितो गण्डे गण्डसूची तदुच्यते |
ऊर्ध्वापवेष्टितौ हस्तौ सूचीपादो विवर्तितः || १३२ ||


(६९) तलसंस्फोटितम् |

अतिक्रान्तया (ना. शा. १०-३०) चार्या दण्डपादया (ना. शा. १०-४४) वा 
चरणमुत्क्षिप्याक्षिप्तं कृत्वा तथैवाग्रे निपातयेत् | तत्समकालं च पताकौ 
हस्तौ संश्लेषितशब्दादभिहितौ इति तलसंस्फोटितम् | तस्यैतद्विषय एव 
प्रयोगो यथा तालाद्देवी सुसुखसुभस-इ जणु इत्यादौ | (१२९)

(७०) गरुडप्लुतकम् |

वृश्चिकवच्चरणम् | एकोऽलातहस्तः (लताहस्तः) | द्वितीयो रेचितः | प्रयोगोऽस्य 
नामोचित एव विषये (१३०)

(७१) गण्डसूची |

उत्क्षिप्ता तु भवेत्पार्ष्णिरङ्गुष्ठाग्रेण संस्थितः |
वामश्चैव स्वभावस्थः || (ना. शाः ९-२८०)

इति सूचीपादः | अञ्चितोऽलपल्लवो गण्डक्षेत्रे | अन्ये तु सूचीपादं 
गण्डक्षेत्रप्राप्तमिच्छन्ति | अन्ये तु सूचीमुखं नृत्तहस्तं गण्डाञ्चितं 
पुनः क्रियाविष्टमाहुः |

हस्तौ तु सर्पशिरसौ मध्यमाङ्गुष्ठकौ यदा |
तिर्यक्प्रसारितास्यौ (ना. शा. ९-१९१) इति |

अन्ये तु सूच्यास्यमभिनयहस्तमाहुः |


प्. १२६)

परिवृत्तत्रिकं चैव परिवृत्तं तदुच्यते |
एकः समस्थितः पाद ऊरुपृष्ठे स्थितोऽपरः || १३३ ||

मुष्टिहस्तश्च वक्षःस्थः पार्श्वजानु तदुच्यते |
पृष्ठप्रसारितः पादः किञ्चिदञ्चितजानुकः || १३४ ||


खटकाख्ये यदा हस्ते तर्जनी सम्प्रसारिता |
हस्तः सूचीमुखो नाम | इति (ना. शा. ९-६५)

अत्र पक्षे गण्डसंश्रयप्रधानभूषणाभिनयविषयोऽस्य प्रयोगः | 
यथागंडप्पलीलावण्णज्जल एसो फलके अ-इदाम इत्यादौ (१३१)

(७२) परिवृत्तम् |

ऊर्ध्वमण्डलिनौ हस्तावूर्ध्वदेशविवर्तनात् | (ना. शा. ९-२०३)

सूचीलक्षणश्च (ना. शा. १०-३४) पादो बद्धाचारी (ना. शा. १०-२१) माश्रित्य 
विचित्ररूपतया द्वितीयपादे (ना. शा. १०-४५) वर्तितः 
अन्योन्यजङ्घासंवेधादिति | ततोऽपि भ्रमरिकया त्रिकं परिवर्तितमाहुः | 
(१३२)

(७३) पार्श्वजानु |

ऊरुपृष्ठजनि(स्थितः) तस्यैव समस्थितपादस्योरोः द्वितीयोऽस्या(पि) हस्तः 
कट्यामर्धचन्द्र इति पार्श्वजानु | पार्श्व ऊरुपृष्ठः तस्य पादस्य 
संबन्धि जानु यत्रेति | युद्धनियुद्धविषयमेतत् | (१३३)

(७४) गृध्रावलीनकम् |

पार्श्वात्प्रसारिपादोऽङ्गुष्ठभूमिसंश्लेषादञ्चितजानुकः | लताहस्तौ च 
पार्श्वगौ | तत्पक्षिनिरूपणादौ गृध्रावलीनकम् | (१३४)


प्. १२७)

यत्र प्रसारितौ बाहु तत्स्यात् गृध्रावलीनकम् |
उत्प्लुत्य चरणौ कार्यावग्रतः स्वस्तिकस्थितौ || १३५ ||

सन्नतौ च तथा हस्तौ सन्नतं तदुदाहृतम् |
कुञ्चितं पादमुत्क्षिप्य कुर्यादग्रस्थितं भुवि || १३६ ||

प्रयोगवशगौ हस्तौ सा सूची परिकीर्तिता |
अलपद्मः शिरोहस्तः सूचीपादश्च दक्षिणः || १३७ ||

यत्र तत्करणं ज्ञेयमर्धसूचीति नामतः |
पादसूच्या यदा पादो द्वितीयस्तु प्रविध्यते || १३८ ||


(७५) सन्नतम् |

कुञ्चितं पादमुत्क्षिप्य समुत्प्लुत्य निपातयेत् |
जङ्घाञ्चितोपरि क्षिप्ता सा ज्ञेया हरिणप्लुता || (ना. शा. १०-४३)

इत्यनया चार्योत्प्लुत्याग्रदेशे पादं स्वस्तिकं कुर्यात् | सन्नतौ च दोलाहस्तौ |

अंसौ प्रशिथिलौ हस्तौ पताकौ तु प्रलम्बितौ (ना. शा. ९-१४८)

एतदधमप्रकीर्तनादुपसर्पणादिविषये | (१३५)

(७६) सूची |

अग्रतः स्थितमिति | (१३६)

(७७) अर्धसूची |

शिरःक्षेत्रे हस्तः शिरोहस्तः | तचार्यामेव करणमेकेनाङ्गेनेत्यर्धसूची | 
(१३७)

प्. १२८)

कटिवक्षःस्थितौ हस्तौ सूचीविद्धं तदुच्यते |
कृत्वोरुवलितं पादमपक्रान्तक्रमं न्यसेत् || १३९ ||

प्रयोगवशगौ हस्तावपक्रान्तं तदुच्यते |
वृश्चिकं चरणं कृत्वा रेचितौ च तथा करौ || १४० ||

तथा त्रिकं विवृत्तं च मयूरललितं भवेत् |
अञ्चितापसृतौ पादौ शिरश्च परिवाहितम् || १४१ ||


(७८) सूचीविद्धम् |

प्रविध्यत इति सूचीपादौ | द्वितीय इति पादः पार्ष्णिस्थः क्रियत इत्यर्थः | 
कटिस्थितः पक्षवञ्चितकोऽर्धचन्द्रो वा द्वितीयः खटकामुख एव वक्षसि | 
चिन्ताविषयेऽस्य प्रयोगः | यथा - कालीकरमिकस्सकहम् इत्यादौ | (१३८)

(७९) अपक्रान्तम् |

ऊरुभ्यां वलनं कृत्वा कुञ्चितं पादमुद्धरेत् |
पार्श्वे विनिक्षिपेच्चैतदपक्रान्ता || (ना. शा. १०-३१)

इत्यपक्रान्तक्रमं कृत्वोरुवलितबद्धां 
चारीमन्योन्यजङ्घासंयोगात्कृत्वा तु स्वस्तिकमूरुभ्यां 
वलनमित्येवंभूतां कुर्यात् | (१३९)

(८०) मयूरललितम् |

वृश्चिकं पादं विधाय रेचितौ हंसपक्षौ द्रुतभ्रमौ करौ कृत्वा पादं 
तमेवोरुदेशे निकुञ्च्य भ्रमरिकां चारीं कुर्यादिति मयूरनृत्तानुकारि 
मयूरललितम् |

अतिक्रान्तक्रमं कृत्वा त्रिकं तु परिवर्तयेत् |
द्वितीयपादभ्रमणात्तलेन भ्रमरी भवेत् || (ना. शा. १०-४५) (१४०)

प्. १२९)

रेचितौ च तथा हस्तौ तत्सर्पितमुदाहृतम् |
नूपुरं चरणं कृत्वा दण्डपादं प्रसारयेत् || १४२ ||

क्षिप्राविद्धकरं चैव दण्डपादं तदुच्यते |
अतिक्रान्तक्रमं कृत्वा समुत्प्लुत्य निपातयेत् || १४३ ||

जङ्घाञ्चितोपरि क्षिप्ता तद्विद्याद्धरिणप्लुतम् |
डोलापादक्रमं कृत्वा समुत्प्लुत्य निपातयेत् || १४४ ||


(८१) सर्पितम् |

पार्ष्णी(ष्णिः) यस्य स्थितौ(ता) भूमावूर्ध्वमग्रतलं भवेत् |
अङ्गुल्यश्चाञ्चिताः सर्वाः स पादोऽञ्चित उच्यते || (ना. शा. ९-२७५)

अञ्चितपादः सन्नपसृतो द्वितीयपादनिकटात्पलायितकोऽर्यः (तो यः तत्) 
समकालमेव तत्पार्श्वगं शिरः | तथेति तत्पार्श्वग एव हस्तो रेचितः | 
पुनरयं द्वितीयकरपादस्य विधिः | तत्पार्श्वगतमेव च शिरः | अत एव च 
परिवाहितम् | यद्वक्ष्यति -

पर्यायशः पार्श्वगतं शिरः स्यात्परिवाहितम् | (ना. शा. ८-२७)

एतच्च पादकृतमदोपसर्पणविषयमिति मान(नाम्)बलाद्गम्यते | (१४१)

(८२) दण्डपादम् |

पृष्ठतोऽभ्यञ्चितं कृत्वा पादमग्रतलेन तु |
द्रुतं निपातयेद्भूमौ चारी नूपुरपादिका || (ना. शा. १०-३५)

इत्येतदनन्तरमेव दण्डपादादिपुरश्चरणं कृत्वा दण्डपादं प्रसारयेत् 
|

क्षिप्रापविद्धकरणं दण्डपादा तु सा स्मृता | (ना. शा. १०-४४)

इत्येतत्सहितमेव पादसहितदण्डत्वरितहस्तं न्यसेदिति 
साटोपपरिक्रमादिविषयमेतत् | (१४२)

(८३) हरिणप्लुतम् |

ईदृशस्यैव हरिणप्लुता चारी (ना. शा. १०-४३) भविष्यति | तस्यास्तु 
करणप्रवेशः प्रागेवोक्तः (भुजङ्गत्रासितकरणव्याख्यावसरे) | (१४३)


प्. १३०)

परिवृत्तत्रिकं चैव तत्प्रेङ्खोलितमुच्यते |
भुजावूर्ध्वविनिष्क्रान्तौ हस्तौ चाभिमुखाङ्गुली || १४५ ||

बद्धा चारी तथा चैव नितम्बे करणे भवेत् |
दोलापादक्रमं कृत्वा हस्तौ तदनुगावुभौ || १४६ ||

रेचितौ भूर्णितौ वापि स्खलितं करणं भवेत् |
एको वक्षःस्थितो हस्तः प्रोद्वेष्टिततलोऽपरः || १४७ ||


(८४) प्रेङ्खोलितकम् |

कुञ्चितं पादं पार्श्वात्पार्श्वं दोला (ना. शा. १०-३६) | तमेवं कृत्वा 
द्वितीयेनोत्प्लुत्य भ्रमरिकां (ना. शा. १०-४५) कुर्यात् | (१४४)

(८५) नितम्बम् |

अभिमुखाङ्गुली | अथोर्ध्वाङ्गुलौ पताकौ व्यावर्तितकरणेन शिरोदेशं 
नीत्वा ततः परिवर्तितकरणेनोर्ध्वक्षेत्रेण निष्कान्तौ बाहू कृत्वा यथासम 
देशेऽन्योन्यं वीक्ष्यमाणौ पताकौ स्थापयेत् | ततो 
देहाभिमुखाङ्गुलिहस्तौ तदनुगावुभौ रेचिताघूर्णितौ चापि 
नितम्बनृत्तहस्तलक्षणौ कुर्यात् | एतत्त्रिभिर्मुखा(एतदभिमुखा)ङ्गुलित्वं 
निपातत्रयेण द्योतितम् | बाहुशीर्षाद्विनिष्क्रान्तौ (ना. शा. ९-१९६) 
निमेषा(वेशा)त्तद्योगात्करणान्वितम् | (१४५)

(८६) स्खलितम् |

दोलापादगमनागमनसमकालं हंसपक्षोपलक्षितौ बाहू 
गमनागमनयुक्तं पुनरपरेणाङ्गेनेति | (१४६)


प्. १३१)

अञ्चितश्चरणश्चैव प्रयोज्यः करिहस्तके |
एकस्तु रेचितो हस्तो लताख्यस्तु तथा परः || १४८ ||

प्रसर्पिततलौ पादौ प्रसर्पितकमेव तत् |
अलातं च पुरःकृत्वा द्वितीयं च द्रुतक्रमम् || १४९ ||

हस्तौ पादानुगौ चापि सिंहविक्रीडिते स्मृतौ |
पृष्ठप्रसर्पितः पादस्तथा हस्तौ निकुञ्चितौ || १५० ||


(८७) करिहस्तकम् |

प्रोद्वेष्टनक्रियया परः कर्णस्थः त्रिपताकस्तद्दिक्क एव च 
पादस्तत्प्रोद्वेष्टनसमकालमञ्चितः सम्प्रयोज्य निष्क्रमणीयः | करिहस्तेन 
नृत्तहस्तेन सदृशमेतदंश इत्येतत्तन्नामा |

(समुन्नतो लताहस्तः पार्श्वात्पार्श्वं विलोलितः |
त्रिपताकोऽपरः कर्णे करिहस्तः) ना. शा. ९-१९९) (१४७)

(८८) प्रसर्पितकम् |

हंसपक्षो द्रुतभ्रम इति रेचित्ः | अपरो लताख्यो (ना. शा. ९-१९८) नृत्तहस्तः | 
रेचितकरस्य दिक्पादः पादान्तरान्मन्दं मन्दं भूमिघर्षणाच्चलेत् | 
एतस्य खेचरसंचारविषये प्रयोगः | (१४८)

(८९) सिंहविक्रीडितम् |

अलातां चारीमग्रगतां द्रुतं निक्षिप्य तदनुसारेणैव च हस्तं(ना. शा. 
१०-४१) द्वितीयमपि चक्रमेवंभूतं कुर्यादिति 
सिंहकरघातसाम्यात्सिंहविक्रीडितं रौद्रगतिविषयम् | (१४९)


प्. १३२)

पुनस्तथैव कर्तव्यौ सिंहाकर्षितके द्विजाः |
आक्षिप्तहस्तमाक्षिप्तदेहमाक्षिप्तपादकम् || १५१ ||

उद्वृत्तगात्रमित्येतदुद्वत्तं करणं स्मृतम् |
आक्षिप्तश्चरणश्चैको हस्तौ तस्यैव चानुगौ || १५२ ||

आनतं च तथा गात्रं तथोपसृतकं भवेत् |
दोलापादक्रमं कृत्वा तलङ्घट्टितौ करौ || १५३ ||


(९०) सिंहाकर्षितम् |

वृश्चिक एकः पादः | निकुञ्चितौ स्वस्तिकेन पद्मकोशोर्णनाभौ (ना. शा. ९-
८२-१२०) (दक्षिण)वामहस्तौ | पुनर्द्वितीयेन पादेन यदा वृश्चिकस्तदा तौ 
क्रियावर्तनावशादपसार्य पुनरपि तादृशावेव हस्ताविति 
सिंहाद्यभिनयविषयं सिंहाकर्षितकम् | (१५०)

(९१) उद्वृत्तम् |

आक्षिप्तामसारितानीतं हस्तपादं यत्र | कथं सर्वदेहाक्षेपः | आह - 
उद्वृत्ताचारीयुक्तं कृत्वा -

पादमाविद्धमावेष्ट्य समुत्प्लुत्य निपातयेत् |
परिवृत्य द्वितीयं तु सोद्वृत्ता | (ना. शा. १०-३९) इति |

अत एवोद्वृतं करणम् | (१५१)

(९२) उपसृतकम् |

यथा महादेवी विण्णवेदि इति | (१५२)


प्. १३३)

रेचयेच्च करं वामं तलसङ्घट्टिते सदा |
एको वक्षःस्थितो हस्तो द्वितीयश्च प्रलम्बितः || १५४ ||

तलाग्रसंस्थितः पादो जनिते करणे भवेत् |
जनितं करणं कृत्वा हस्तौ चाभिमुखाङ्गुली || १५५ ||

शनैर्निपतितौ चैव ज्ञेयं तदवहित्थकम् |
करौ वक्षःस्थितौ कार्यावुरो निर्भुग्नमेव च || १५६ ||


(९३) तलसंङ्घट्टितम् |

कुञ्चितं पार्श्वात्पार्श्वमिति (ना. शा. १०-३६) दोलापादां चारी 
कुर्वंस्तत्समकालं पताकौ सम्यग्घट्टितमन्योन्यतलं ययोस्तादृशौ 
करौ कृत्वा वैष्णवे स्थानके द्वौ तालौ (ना. शा. १०-५२) इत्यत्र स्थित्वा 
दक्षिणं हस्तं कट्यां च द्वितीयं हंसपक्षद्रुतभ्रमात्मकं रेचकं 
कुर्यात् | अनुकम्पाप्रधाने वाक्यार्थेऽस्य प्रयोगः | धाणवगलछिफ.... अ० 
धि-अचणारि इत्यादि | (१५३)

(९४) जनितम् |

वक्षसि मुष्टिहस्तः | प्रलम्बितो लताख्यः | अन्यासां क्रियाणामारम्भकाल 
एव तत्सन्निवेशजननयोगाद्यथोचितचारीवशानीतम् | (जनिताचारी ना. शा. १०-
२५) (१५४)

(९५) अवहित्थकम् |

मुष्टिहस्तश्च वक्षःस्थः करोऽन्यश्च प्रवर्तते |
तलसञ्चरपादश्च जनिता || (ना. शा. १०-२५) इति |

चारीपादं कृत्वा | तथाप्यभिमुखाङ्गुली इत्यरालालपल्लवतया 
ललाटवक्षःक्षेत्रगौ हस्तौ विधाय शनैरिति 
यथाक्रममुद्वेष्टितकरणावधरोर्ध्वक्रमेण पार्श्वगौ कृत्वा 
पुनरपवेष्टितपरिवर्तितक्रिययारालालापल्लवावन्योन्यं सम्मुखं 
वक्षोदेशे कुर्यात् | गोपनप्रधाने वाक्यार्थेऽस्य प्रयोगः | इत्यवहित्थक्रमे 
तद्यथा - ऐथग-अं ग-इकरि थविफासहसश्व० खे इ-अं ब-इसं परिहि ||


प्. १३४)

मण्डलस्थानकं चैव निवेशं करणं तु तत् |
तलसञ्चरपादाभ्यामुत्प्लुत्य पतनं भवेत् || १५७ ||

संनतं वलितं गात्रमेलकाक्रीडितं तु तत् |
करमावृत्तकरणमूरुपृष्ठेऽञ्चितं न्यसेत् || १५८ ||

जङ्घाञ्चित तथोद्वृत्ता ह्यूरूद्वृत्तं तु तद्भवेत् |
करौ प्रलम्बितौ कार्यौ शिरश्च परिवाहितम् || १५९ ||


अन्ये तु (अवहित्थहस्तेन)

शुकतुण्डौ करौ कृत्वा वक्षस्यभिमुखाञ्चितौ |
शनैरधोमुखाविद्धोऽसाववहित्थः || (ना. शा. ९-१५६) ||

इत्येतच्चिन्तादौर्बल्यविषयमाहुः | (१५५)

(९६) निवेशम् |

स्तब्धं च निम्नपृष्ठं च निर्भुग्नांसं समुन्नतम् |
उरो निर्भुग्नम् | (ना. शा. ९-२२६)

ऐन्द्रे मण्डले पादौ चतुस्तालान्तरस्थितौ | (गजवा)हनादिविषयेऽनेन 
निवेशयेत् | यात्रस्याविश्रमणान्निवेशाख्यम् | (१५६)

(९७) एलकाक्रीडितम् |

पतनकाले गात्रस्य नमनं ततो वलनम् | एवं नामैकरूपा चारी (ना. शा. 
१०-२०) भविष्यति | अधमप्रकृतिगतिविषयमेतत् | (१५७)

(९८) ऊरूद्वृत्तम् |

तलसञ्चरपादस्य पार्ष्णिर्बाह्योन्मुखी यदा |
जङ्घञ्चिता तथोद्वृत्ता ऊरूद्वृत्ता | इति (ना. शा. १०-२२)

अनया चार्या सह व्यावर्तितकरणेनारालं खटकं चोरुदेशे पृष्ठे च 
क्षिपेत् | प्रणयकोपेर्ष्याप्रार्थनादिविषयमेतत्करणम् | (१५८)


प्. १३५)

पादौ च वलिताविद्धौ मदस्खलितके द्विजाः |
पुरः प्रसारितः पादः कुञ्चितो गगनोन्मुखः || १६० ||

करौ च रेचितौ यत्र विष्णुक्रान्तं तदुच्यते |
करमावर्तितं कृत्वा ह्यूरुपृष्ठे निकुञ्चयेत् || १६१ ||

ऊरुश्चैव तथाविद्धः सम्भ्रान्तं करणं तु तत् |
अपविद्धः करः सूच्या पादश्चैव निकुट्टितः || १६२ ||

वक्षःस्थश्च करो वामो विष्कम्भे करणे भवेत् |
पादावुद्घट्टितौ कार्यौ तलसङ्घट्टितौ करौ || १६३ ||


(९९) मदस्खलितकम् |

करौ दोलौ | पर्यायशः पार्श्वगतं शिरः | वलिताविद्धौ अवनतावनन्तरं 
स्वस्तिकापसृतौ (पादौ) पर्यायेणेति | मद्यमदविषयमेतत् | (१५९)

(१००) विष्णुक्रान्तम् |

विष्णोरित्थं क्रमणमत्र | तत्तद्विषय एवास्य प्रयोगः | (१६०)

(१०१) सम्भ्रान्तम् |

आविद्धायां चार्यां सत्यामूरुस्तथा |

स्वस्तिकस्याग्रतः पादः कुञ्चितश्च प्रसारितः |
निपतेदञ्चिताविद्ध आविद्धा नाम सा स्मृता || (ना. शा. १०-३८)

तच्चारीप्रयोगकाले च व्यावर्तितपरिवर्तितकरणेनालपल्लवमूरुपृष्ठे न्यसेत् | 
सम्भ्रमपरिक्रमविषयमेतत् | (१६१)

(१०२) विष्कम्भम् |

वामः करो दक्षिणेन हस्तेन सूचीमुखं (ना. शा. ९-१९१) 
नृत्तहस्तात्मनापगमपूर्वकं विद्धः | स एव पादो निकुट्टितः | चकारात् 
द्वितीयेयैनैवाङ्गेन | एवकारेणेदमाह पुनः

प्. १३६)

नतञ्च पार्श्वं कर्तव्यं बुधैरुद्घट्टिते सदा |
प्रयुज्यालातकं पूर्व हस्तौ चापि हि रेचयेत् || १६४ ||

कुञ्चितावञ्चितौ चैव वृषभक्रीडिते सदा |
रेचितावञ्चितौ हस्तौ लोलितं वर्तित शिरः || १६५ ||


सूव्या (ना. शा. १०-३४) चार्योपलक्षितः पादः | परश्च 
निकुट्टितोऽलपल्लवोऽन्यस्तु वामः | एवं पुनःकरणे सति 
क्रियाविष्कम्भनाद्विस्तारणाद्विष्कम्भाख्यं करणम् | (१६२)

(१०३) उद्घट्टितम् |

स्थित्वा पादतलाग्रेण पार्ष्णी भूमौ || इति (ना. शा. ९-२६६)

पादः | अन्योन्यमनेन तालिकादानोद्यतौ करौ पुनर्द्वितीयपाद उद्घट्टितः 
पर्यायेण च तथैव पार्श्वयोर्नमनमिति | प्रमोदविषयमेतत् | (१६३)

(१०४) वृषभक्रीडितम् |

अलातचारी (ना. शा. १०-४१) कुर्वन्हस्तौ रेचितौ कुर्यात् | ततः कुञ्चितौ 
व्यावर्तितकरणेन कृत्वा ततो बाहुशिरस्यलपल्लवाकृती अञ्चितौ विधेयाविति 
वृषभमङ्गद्वारद्वयप्रयोगात् वृषभक्रीडितम् | (१६४)

(१०५) लोलितम् |

वैष्णवे स्थाने आदौ रेचितं हंसपक्षद्रुतभ्रमरूपं हस्तद्विती(त)यं 
चाञ्चितं वक्षस्यलपल्लवाकारं कुर्यात् | शिरश्च लोलितम् | सर्वतो लोलितमपि 
चोभयोः पार्श्वयोर्वर्तितं विश्रवमितम् | (१६५)


प्. १३७)

उभयोः पार्श्वयोर्यत्र तल्लोलितमुदाहृतम् |
स्वस्तिकापसृतौ पादौ शिरश्च परिवाहितम् || १६६ ||

रेचितौ च तथा हस्तौ स्यातां नागापसर्पिते |
निषण्णाङ्गस्तु चरणं प्रसार्य तलसञ्चरम् || १६७ ||

उद्वाहितमुरः कृत्वा शकटास्यं प्रयोजयेत् |
ऊर्ध्वाङ्गुलितलौ पादौ त्रिपताकावधोमुखौ || १६८ ||


(१०६) नागापसर्पितम् |

परिवाहितं पर्यायशः पार्श्वगतं कुटिलगतियोगन्नागापसर्पितम् | इदं 
तरुणमदविषयम् | (१६६)

(१०७) शकटास्यम् |

निषण्णं निस्समीकृतमङ्गं येन तेन तज्जानुसमस्थिते पदे पुरो गुल्फदेशे 
कुञ्चितो न तु जानुरेव पादः स एवाध्यर्धतालान्तरसञ्चरः प्रसार्यः | 
तत्सहितोऽपि हस्तो द्वितीयो वक्षसि खटकः | ईदृश्येवेयं चारी (ना. शा. १०-१६) 
भविष्यति | अनेन सन्निवेशेन सकटस्यासनं क्षेप इति | 
तथाविधबालक्रीडादिविषये भाणिकादिविषयेऽस्य प्रयोगः | (१६७)

(१०८) गङ्गावतरणम् |

अत्र केचिदूर्ध्वाङ्गुलितल इत्यनेन 
समपादाञ्चितभूमाववस्थानमुक्तमित्याहुः | 
एतच्चायुक्तमशब्दार्थत्वात् | तस्मादञ्चितो न पादः | अन्ये त्वाहुः - अनेन 
क्रमेणाग्रतलसञ्चारो वृश्चिकपाद इति | अपरे तु - चकारेण भिन्नक्रमेण च 
पादस्य त्रिपताकाहस्तयोश्शिरसश्च सन्नतत्वात्तेन प्रथमं पादोद्धारं 
स्थित्वा पादमूर्ध्वं विधाय पताकाहस्तौ तं पादं 
क्रमेणाग्रतलसञ्चारो वृश्चिकपाद इति | (अपरे तु चकारेण भिन्नक्रमेण च 
तदास्य त्रिपताकाहस्तयोः शिरसश्च सन्नतत्वात्तेन प्रथमः पादोद्धारः |

प्. १३८)

हस्तौ शिरस्सन्नतं च गङ्गावतरणं त्विति |
यानि स्थानानि याश्चार्यो व्यायामे कथितानि तु || १६९ ||

पादप्रचारस्त्वेषां तु करणानामयं भवेत् |
ये चापि नृत्तहस्तास्तु गदिता नृत्तकर्मणि || १७० ||

तेषां समासतो योगः करणेषु विभाव्यते |
प्रायेण करणे कार्यो वामो वक्षःस्थितः करः || १७१ ||

चरणश्चानुगश्चापि दक्षिणस्तु भवेत्करः |
चार्यश्चैव तु याः प्रोक्ता नृत्तहस्तास्तथैव च || १७२ ||

सा मातृकेति विज्ञेया तद्भेदात्करणानि तु |
अष्टोत्तरशतं ह्येतत्करणानां मयोदितम् || १७३ ||

अतः परं प्रवक्ष्यामि ह्यङ्गहारविकल्पनम् |
प्रसार्योत्क्षिप्य च करौ समपादं प्रयोजयेत् || १७४ ||


स्थित्वा पादमूर्ध्वं विधाय तदुपरि च त्रिपताकहस्तौ तं पादं क्रमेण) 
सन्नमयेत् अवरोधयेत् | तदनुसारेण च त्रिपताकाहस्तं सनमयेत् | तथैव 
क्रमेण शिरः | एवमेव त्रिविक्रमपादप्रसरणपूर्वकं गङ्गादेव्या 
अवतरणमिति नाम्नैवास्य करणस्य विषयो दर्शितः | इतिशब्दः समाप्तौ | 
(१६८)

(इत्यष्टोत्तरशतकरणनिरूपणं समाप्तम्)

अङ्गहारलक्षणम् |

तलपुष्पपुटस्य पूर्वं निर्देशात्सर्वत्र वर्तनाप्राधान्येनोपक्रम इति 
सूचितं परं प्रयोगमाह | उक्तमुपसंहरन् 
क्रमप्राप्तानङ्गहारान्यथोद्देशं लक्षणीयत्वेन प्रतिजानीते - 
अष्टोत्तरशतमित्यादिना | हि यस्मात्करणानामष्टोत्तरशतमुदितं (ततो) 
हेतोः परं विशिष्टमङ्गहारो कल्प्यते परस्परतो भेद्यते येन 
तदङ्गहारेष्वेव विशेषलक्षणं वक्ष्यामीति सम्बन्धः | जातावेकवचनम् 
| (१७३)


प्. १३९)

व्यंसितापसृतं सव्यं हस्तमूर्ध्व प्रसारयेत् |
प्रत्यालीढं ततः कुर्यात् तथैव च निकुट्टकम् || १७५ ||

ऊरूद्वृत्तं ततः कुर्यादाक्षिप्तं स्वस्तिकं ततः |
नितम्बं करिहस्तं च कटिच्छिन्नं च योगतः || १७६ ||


(१) स्थिरहस्तः |

तत्रोद्देशक्रमेण स्थिरहस्तं लक्षयति - प्रसार्येत्यादिना हरप्रिय इत्यन्तेन | 
तत्र प्रसार्योत्क्षिप्य च कराविति त्रिपताकाञ्जलि वक्षःस्थमिति लक्षितस्य 
लीनाख्यस्य करणस्य (ना. शा. ४-६६) प्रथमेतिकर्तव्यतानिरूपणेनोपलक्षितम् 
| एतच्च तल्लक्षण एवोक्तमस्माभिः पताकशब्दस्य प्रयोजनं वदद्भिः | 
इदमिदं करणं योगतोऽन्यादौ ह्यनया 
जिघृक्षतीत्यक्षिकरणगतहस्तपादाद्यौचित्ययुक्तवर्तनाचारीयोजनया यदि 
भवति तत एव चाविच्छिन्ना शुभा च | 
प्रबन्धादलातचक्रवदेकबुद्ध्यनुसंहार्यं तदलम् | स्थिरहस्तो 
नामाङ्गहार इति सम्बन्धः | एवं सर्वत्र योगत इति सर्वाङ्गहारेषु 
सम्बध्यते | 

अन्ये तु योगात्समाधेरप्ययं भगवतः प्रीतय इति व्याचक्षते |

समपादमिति समनखं करणम् | पदं (पादौ) श्लिष्टौ समनखौ इति (ना. 
शा. ४-६५) |

व्यंसिते -

आलीढं स्थानकं यत्र करौ वक्षसि रेचितौ |
ऊर्ध्वाधोविप्रकीर्णौ च व्यंसितं करणं तु तत् || (ना. शा. ४-१०८)

इति लक्षिते करणेऽपसृतौ विप्रकीर्णौ यौ हस्तौ तौ द्वावप्यूर्ध्वस्थानस्थितौ 
कृत्वा आलीढस्य परिवर्तनेन (ना. शा. १०-७०) प्रत्यालीढं स्थानकं कुर्यात् 
| ततो निकुट्टिते निकुट्टितौ यदा हस्तौ (ना. शा. ४-६९) इति नवमं करणम् | ततोऽपि 
करमावृत्तकरणमूरुपृष्ठ (ना. शा. ४-१५९) इत्यष्टनवतितमम् | ततः 
स्वस्तिकं हस्ताभ्यामथ पादाभ्यामिति (ना. शा. ४-७५) पञ्चदशम् | तत 
आक्षिप्तं हस्तपादं चेति (ना. शा. ४-११५) पञ्चपञ्चाशत् |

प्. १४०

स्थिरहस्तो भवेदेष त्वङ्गहारो हरप्रियः |
तलपुष्पापविद्धे द्वे वर्तितं सनिकुट्टकम् || १७७ ||

(प्रत्यालीढं ततः कृत्वा तथैव च निकुट्टकम् |)
ऊरूद्वृत्तं तथाक्षिप्तमुरोमण्डलमेव च |
नितम्बं करिहस्तं च कटिच्छिन्नं तथैव च || १७८ ||


भुजावूर्ध्वं विनिष्क्रान्तौ हस्तौ चाभिमुखाङ्गुली (ना. शा. ४-१४६) इति 
नितम्बगतिः | ततः करिहस्तम् -

वामो वक्षःस्थितो हस्तः प्रोद्वेष्टिततलोपरि (ना. शा. ४-१४८)

इति सप्ताशीतितमम् | ततः पर्यायशः कटिश्छिन्ना बाहु शिरसि (ना. शा. ४-७२) 
इत्येकादशम् |

इत्येवं करणग्रामसम्यग्योजनया कृतं स्थिरहस्तमङ्गहारं निर्वर्तयति | 
अतः(त्र) सर्वेष्वङ्गहारेष्वित्यर्थः(हारेषु) करणावयववर्गं सर्वं 
करणजातं चतुर्दिङ्मुखेषु प्रयोज्यमिति नाट्याचार्या मन्यन्ते | 
अनागतातीतवे(दी मुनिस्तद)युक्तं मन्यमान एकान्नविंशतितमे हि 
परिवृत्तकरेचितेऽङ्गहारे (ना. शा. ४-२१९) वक्ष्यति पराङ्गमुखविधिर्भूय 
एवमेव भवेत् इत्यङ्गहारविधावित्यर्थायोगात् | तदाङ्गिकेष्वेव वक्ष्यामः | 
उद्वेष्टितकरणस्वरूपं निरूपयतः प्रयोगश्चैषामदृष्टार्थ एव | प्रयोगे 
च तत्तद्वाक्यार्थादूनं विप्रकर्षानुसारेण | एतच्च पूर्वरङ्गे (अ-५) 
यथोपदेशं वक्ष्यामः युद्धे नियुद्धे च इत्यादौ (ना. शा. ४-५६) 
विषयेणैतेषां (विशेषेणैतेषाम्) कदाचित्प्रयोगः | एवं स्थिरहस्त एव 
(नानिर्व(र्तनं) लक्ष्यत इति न वृथा तन्निर्देशेनायासः | (१७६)

(२) पर्यस्तकः |

तलपुष्पपुटेत्यादि | केचित्प्रसार्येत्यादिना प्रत्यालीढं ततः कुर्यादित्यन्तं 
सर्वेष्वङ्गहारेषु प्रथममितिकर्तव्यतां योजयन्ति 
प्रथमाङ्गस(ङ्ग)तिकरणयोगः कथमित्यभिप्रायेण | अन्ये तु 
प्रत्यङ्गहारसमुचिताः साधारणाः स्वयमूह्या इत्याहुः | श्रुतहानौ को 
गुण इत्यपरे |

तत्र वामे पुष्पपुट (ना. शा. ४-६१) इति प्रथमम् | आवर्त्य 
शुकतुण्डाख्यमूरुपृष्ठे वामहस्तश्च वक्षःस्थ (ना. शा. ४-६४) 
इत्यपविद्धम् | कुञ्चितौ मणिबन्धे तु इति (ना. शा. ४-६२) वर्तितम् | निकुट्टिताविति 
(ना. शा. ४-६९)


प्. १४१)

एष पर्यस्तको नाम ह्यङ्गहारो हरोद्भवः |
अलपल्लवसूचीं च कृत्वा विक्षिप्तमेव च || १७९ ||

आवर्तितं ततः कुर्यात्तथैव च निकुट्टकम् |
ऊरूद्वृत्तं तथाक्षिप्तमुरोमण्डलमेव च || १८० ||

करिहस्तं कटिच्छिन्नं सूचिविद्धो भवेदयम् |
अपविद्धं तु करणं सूचिविद्धं तथैव च || १८१ ||


निकुट्टकम् | करमावृत्तकरणम् इति (ना. शा. ४-१५९) ऊरूद्वृत्तम् | (तत 
आक्षिप्तं हस्तपादम् (४-११६) इत्याक्षिप्तम् | स्वस्तिकापसृता विति (४-११५) 
उरोमण्डलम् | ततो भुजावूर्ध्वविनिष्क्रान्ताविति (४-१४६) नितम्बकरणम् | 
अनन्तरं वामो वक्षःस्थित इति (४-१४८) करिहस्तम् | ततः पर्यायश इति (४-७२) 
कटिच्छिन्नम् | एतेन करणदशकेन पर्यस्तकः ||) (१७८)

(३) सूचीविद्धः |

अर्घ(ल)पल्लवसूची चेति | अलपद्मः शिरोदेशे (हस्तः) सूचीपादश्च इति (ना. 
शा. ४-१३८) अलपल्लवोपलक्षितमर्धसूच्याख्यं सप्तसप्ततितमं करणम् -

विक्षिप्तं हस्तपादं च पृष्ठतः पार्श्वतोऽपि वा |
एकमार्गम् इति (ना. शा. ४-११९) विक्षिप्तम् |

एकान्नषष्टितमं यदावर्ताख्यं करणं

प्रसार्य कुञ्चितं पादं पुरस्त्वा(नरा)वर्तयेद्युतम् |
प्रयोगवशगौ इति (ना. शा. ४-१२०)

तदेवावर्तितशब्देनोक्तम् | ततो निकुट्टकादीनि षट् करणान्यक्ताङ्गहारवदेव 
(स्थिरहस्त इव) | (१८०)

(४) अपविद्धः |

अपविधन्त्वित्यादि |

आवर्त्य शुकतुण्डाख्यमूरुपृष्ठे निपातयेत् |
वामहस्तश्च वक्षःस्थोऽप्यपविद्धम् || (ना. शा. ४-६४)


प्. १४२)

उद्वेष्टितेन हस्तेन त्रिकं तु परिवर्तयेत् |
उरोमण्डलकौ हस्तौ कटिच्छिन्नं तथैव च || १८२ ||

अपविद्धोऽङ्गहारश्च विज्ञेयोऽयं प्रयोक्तृभिः |
करणं नूपुरं कृत्वा विक्षिप्तालातके पुनः || १८३ ||

पुनराक्षिप्तकं कुर्यादुरोमण्डलकं तथा |
नितम्बं करिहस्तं च कटिच्छिन्नं तथैव च || १८४ ||


पादसूच्या यदा पादो द्वितीयश्च प्रविध्यते |
कटिवक्षःस्थितौ हस्तौ सूचीविद्धं तत् || (ना. शा. ४-१३९)

एवं करणद्वयं कृत्वोद्वेष्टितेन करणेन (ना. शा. ९-२१६) बद्धया चार्या 
त्रिकं वलितं कृत्वोरोमण्डलहस्तोपलक्षितमुरोमण्डलकरणं ततोऽपि 
कटिच्छिन्नं विदध्यात् |

स्वस्तिकापसृतौ पादावपविद्धक्रमौ यदा |
उरोमण्डलकौ हस्तावुरोमण्डलं तु तत् || (ना. शा. ४-११५)

प्रयोक्तृभिरिति ये प्रयोगकुशलास्तैः | स्वयमङ्गस्य गतिः 
सम्यग्विद्वद्भिर्ज्ञातुं न शक्य इत्यनेनेदमाह | एतेषु करणेषु यदा 
मध्यवर्तनशिरोभ्रूनेत्रादिकर्मसहितापि या योजना च सा अंशश्च 
स्वरूपतत्त्वविदा स्वयमङ्गीकर्तुं शक्यः | अन्यस्य तूक्तापि 
प्रयोक्तुमशक्या न चापि निरूपयितुं शक्या | गीतवाद्यलययन्ति(ति) 
वाक्यार्थभेदेन च तस्या एव योजना | योजने चानन्त्यम् | नहि सुशिक्षितोऽपि 
लक्षणकारो वाक्यानां प्रतिपदं लक्षणं कर्तुं शक्नोति | अस्य 
पश्चादिदं प्रयोज्यमिति दयापि(ज्ञापि)तेन किञ्चिदात्मनो योजना च संहिता 
कार्या | नियमनमग्रे वक्ष्याम इत्युक्तम् | तेन मण्डलादिस्थाननिरूपणमिह 
कैश्चित्कृतं निरुपयोगमेवेत्यास्ताम् | (१८२)

(५) आक्षिप्तकः |

करणं नूपुरमित्यादि |

त्रिकं सुवलितं कृत्वा लतारेचितकौ करौ (ना. शा. ४-९७) (नू)पुरं च तथा 
पादकरणे नूपुरे विक्षिप्तं हस्तपादं च इति (ना. शा. ४-११९) विक्षिप्तम् |


प्. १४३)

आक्षिप्तकः स विज्ञेयो ह्यङ्गहारः प्रयोक्तृभिः |
उद्वेष्टितापविद्धस्तु करः पादो निकुट्टितः || १८५ ||

पुनस्तेनैव योगेन वामपार्श्वे भवेदथ |
उरोमण्डलकौ हस्तौ नितम्बं करिहस्तकम् || १८६ ||

कर्तव्यं सकटिच्छिन्नं नृत्ते तूद्घट्टिते सदा |
पर्यायोद्वेष्टितौ हस्तौ पादौ चैव निकुट्टितौ || १८७ ||


अलातं चरणं कृत्वाऽप्यंसयोर्दक्षिणं करम् |
ऊर्ध्वजानुक्रमं कुर्यादलातकमिति स्मृतम् || (ना. शा. ४-७८)

यत्र यत्र पुनर्ग्रहणं तत्र तत्र केचित् द्विर्योगमाहुः | 
द्वितीयाङ्गहारोक्तमाक्षिप्तादिकरणपञ्चकम् | (१८४)

(६) उद्घट्टितः |

उद्वेष्टितापविद्धस्त्विति | अनेन प्रथमश्लोकेन पर्यायशोऽङ्गद्वयप्रयोगं 
निकुट्टकं करणमाह - निकुट्टितौ यदा हस्तौ (ना. शाष् ४-६९) इति | 
उरोमण्डलकादिकरणचतुष्कं द्वितीयाङ्गहारवदेव | (१८६)

(७) विष्कम्भः |

पर्यायोद्वेष्टिताविति | अनेनार्धेनानन्तराङ्गहारवदेव 
प्रथममण्डलद्वयेन निकुट्टितं करणमित्याह | कुञ्चिताविति | हस्तौ पादौ 
चेति सम्बन्धः | तेन कुञ्चितस्य करणस्याञ्चितस्य चाङ्गद्वयपर्यायेण 
प्रयोज्यत्वमुक्तम् |

वृश्चिकं चरणं कृत्वा करं पार्श्वे निकुञ्चयेत् | (ना. शा. ४-८७)
नासाग्रे दक्षिणं चैव निकुञ्चितम् ||

स्वस्तिकौ चरणौ कृत्वा करिहस्तं च दक्षिणम् |
वक्षःस्थाने तथा वाममर्धस्वस्तिकमादिशेत् || (ना. शा. ४-८३)

इत्यनन्तरं

व्यावृत्तपरिवृत्तस्तु स एव तु करो यदा |
अञ्चितो नासिकाग्रे तु तदञ्चितम् || (ना. शा. ४-८३)

चतुरश्रमिति अनेनार्धेनार्धनिकुट्टकं दशमं करणमाह -

प्. १४४)

कुञ्चितावञ्चितौ चैव ह्यूरूद्वृत्तं तथैव च |
चतुरश्रं करं कृत्वा पादेन च निकुट्टकम् || १८८ ||

भुजङ्गत्रासितं चैव करं चोद्वेष्टितं पुनः |
परिच्छिन्नं च कर्तव्यं त्रिकं भ्रमरकेण तु || १८९ ||

करिहस्तं कटिच्छिन्नं विष्कम्भे परिकीर्तितम् |
दण्डपादं करं चैव विक्षिप्याक्षिप्या चैव हि || १९० ||

व्यंसितं वामहस्तं च सह पादेन सर्पयेत् |
निकुट्टकद्वयं कार्यमाक्षिप्तं मण्डलोरसि || १९१ ||

करिहस्तं कटिच्छिन्नं कर्तव्यमपराजिते |
कुट्टितं करणं कृत्वा भुजङ्गत्रासितं तथा || १९२ ||


अञ्चितो बाहुशिरसि हस्तस्त्वभिमुखाङ्गुलिः |
निकुञ्चितार्धयोगेन (ना. शा. ४-७०) इति |

द्वितीयो हि तत्र प्राङ्मुखं खटकरूपं चतुरश्रो हस्तः |

कुञ्चितं पादमुत्क्षिप्य त्र्यश्रमूरुं विवर्तयेत् |
कटिजानुविवर्तश्च भुजङ्गत्रासितं भवेत् || (ना. शा. ४-८४)

भुजङ्गत्रासितं चतुर्विधम् | अत्रैवकारेण हस्तप्रयोगमनुक्तं निरूपयति - 
करं चोद्वेष्टितमिति तत्समकालं च भ्रमरकेणाष्टत्रिंशेन (ना. शा. ४-९९) 
करणेन परित इत्युभयाङ्गप्रयोगेण च्छिन्नत्रिकं कुर्यात् | कटिमध्यस्य 
वलनाच्छिन्ना | यतः -

आक्षिप्तः स्वस्तिकः पादः करौ चोद्वेष्टितौ तथा |
त्रिकस्य वलनाच्च |

इति भ्रमरकम् | ततः करिहस्तः कटिच्छिन्नश्च पूर्वाङ्गहारवदेव || (१८९)

(८) अपराजितः |

दण्डपादमित्यादि |

नूपुरं चरणं कृत्वा दण्डपादं प्रसारयेत् |
क्षिप्राविद्धकरं चेति दण्डपादम् | (ना. शा. ४-१४३)


प्. १४५)

रेचितेन तु हस्तेन पताकं हस्तमादिशेत् |
आक्षिप्तकं प्रयुञ्जीत ह्युरोमण्डलकं तथा || १९३ ||

लताख्यं सकटिच्छिन्नं विष्कम्भापसृते भवेत् |
त्रिकं सुवलितं कृत्वा नूपुरं करणं तथा || १९४ ||

भुजङ्गत्रासितं सव्यं तथा वैशाखरेचितम् |
आक्षिप्तकं ततः कृत्वा परिच्छिन्नं तथैव च || १९५ ||

बाह्यभ्रमरकं कुर्यादुरोमण्डलमेव च |
नितम्बं करिहस्तं च कटिच्छिन्नं तथैव च || १९६ ||


यदत्र निरूपितं तदेवेह भङ्क्त्वा दर्शितं विक्षिप्येत्यादिना | 
आलीढस्थानकं यत्र (ना. शा. ४-१०९) इति व्यंसितं प्रथमाङ्गहारोक्तम् | 
वामहस्तेत्यादिना प्रसर्पितमष्टाशीतितकरणमाह |

एकस्तु रेचितो हस्तः लताख्यश्च तथापरः |
प्रसर्पितकम् | इति (ना. शा. ४-१४९)

निकुट्टकद्व्यमिति | निकुट्टमर्धनिकुट्टं च (ना. शा. ४-६९-७०) निकुट्टितौ यदा 
हस्तौ इति | अञ्चितो बाहुशिरसि हस्तस्तु इति | मण्डलोरसीत्युरोमण्डले करणे (ना. 
शा. ४-११५) सतीत्यर्थः | आक्षिप्तादीनि कटिच्छिन्नान्तानि चत्वारि 
द्वितीयाङ्गहारवदेव |

(९) विष्कम्भापसृतः |

कुट्टितमित्यादि | निकुट्टकमर्धनिकुट्टकं चेति द्वे कुट्टितशब्देन 
साधारण्यात्सङ्गृहीते | कुञ्चितं पादम् (ना. शा. ४-८४) इत्यादि 
भुजङ्गत्रासितं चतुर्विंशतितमम् | रेचितेभ्यस्त्वि(तेने)त्यादिनार्धेन 
पञ्चत्रिंशकं (ना. शा. ४-९६) दर्शयतीति |

भुजङ्गत्रासितं कृत्वा यत्रोभावपि रेचितौ |
वामपार्श्वस्थितौ हस्तौ भुजङ्गत्रस्तरेचितम् || (ना. शा. ४-९६)

अस्य चाङ्गपर्यायेण प्रयोग इति पताकाग्रहणेनाह | आक्षिप्तकादित्रयं 
पूर्वाङ्गहारवदेव | केवलमत्र कटिच्छिन्ने करणे (ना. शा. ४-७१) 
पर्यायेणैको लताहस्तः |

प्. १४६)

मत्ताक्रीडो भवेदेष ह्यङ्गहारो हरप्रियः |
रेचितं हस्तपादं च कृत्वा वृश्चिकमेव च || १९७ ||

पुनस्तेनैव योगेन वृश्चिकं सम्प्रयोजयेत् |
निकुट्टकं तथा चैव सव्यासव्यकृतं क्रमात् || १९८ ||

लताख्यः सकटिच्छेदो भवेत्स्वस्तिकरेचिते |
पार्श्वे तु स्वस्तिकं बद्ध्वा कार्य त्वथ निकुट्टकम् || १९९ ||

द्वितीयस्य च पार्श्वस्य विधिः स्यादयमेव हि |
ततश्च करमावर्त्य ह्यूरुपृष्ठे निपातयेत् || २०० ||

ऊरूद्वृत्तं ततः कुर्यादाक्षिप्तं पुनरेव हि |
नितम्बं करिहस्तं च कटिच्छिन्नं तथैव च || २०१ ||

पार्श्वस्वस्तिक इत्येष ह्यङ्गहारः प्रकीर्तितः |
वृश्चिकं करणं कृत्वा लताख्यं हस्तमेव च || २०२ ||

तमेव च करं भूयो नासाग्रे सन्निकुञ्चयेत् |
तमेवोद्वेष्टितं कृत्वा नितम्बं परिवर्तयेत् || २०३ ||

करिहस्तं कटिच्छिन्नं वृश्चिकापसृते भवेत् |
कृत्वा नूपुरपादं तु तथाक्षिप्तकमेव च || २०४ ||


त्रिकं सुवलितं कृत्वेति |


प्. १४७)

परिच्छिन्नं च कर्तव्यं सूचीपादं तथैव च |
नितम्बं करिहस्तं चाप्युरोमण्डलकं तथा || २०५ ||

कटिच्छिन्नं ततश्चैव भ्रमरः स तु संज्ञितः |
मत्तल्लिकरणं कृत्वा करमावर्त्य दक्षिणम् || २०६ ||

कपोलस्य प्रदेशे तु कार्यं सम्यङ्निकुञ्चितम् |
अपविद्धं द्रुतं चैव तलसंस्फोटसंयुतम् || २०७ ||

करिहस्तं कटिच्छिन्नं मत्तस्खलितके भवेत् |
दोलैः करैः प्रचलितैः स्वस्तिकापसृतैः पदैः || २०८ ||

अञ्चितैर्वलितैर्हस्तैस्तलसङ्घट्टितैस्तथा |
निकुट्टितं च कर्तव्यमूरुद्वृत्तं तथैव च || २०९ ||

करिहस्तं कटिच्छिन्नं मदाद्विलसिते भवेत् |
मण्डलं स्थानकं कृत्वा तथा हस्तौ च रेचितौ || २१० ||

उद्घट्टितेन पादेन मत्तल्लिकरणं भवेत् |
आक्षिप्तं करणं चैव ह्युरोमण्डलमेव च || २११ ||

कटिच्छिन्नं तथा चैव भवेत्तु गतिमण्डले |
समपादं प्रयुज्याथ परिच्छिन्नं त्वनन्तरम् || २१२ ||

प्. १४८)

आविद्धेन तु पादेन बाह्यभ्रमरकं तथा |
वामसूच्या त्वतिक्रान्तं भुजङ्गत्रासितं तथा || २१३ ||

करिहस्तं कटिच्छिन्नं परिच्छिन्ने विधीयते |
शिरसस्तुपरि स्थाप्यौ स्वस्तिकौ विच्युतौ करौ || २१४ ||

ततः सव्यं करं चापि गात्रमानम्य रेचयेत् |
पुनरुत्थापयेत्तत्र गात्रमुन्नम्य रेचितम् || २१५ ||

लताख्यौ च करौ कृत्वा वृश्चिकं सम्प्रयोजयेत् |
रेचितं करिहस्तं च भुजङ्गत्रासितं तथा || २१६ ||

आक्षिप्तकं प्रयुञ्जीत स्वस्तिकं पादमेव च |
पराङ्मुखविधिर्भूय एवमेव भवेदिह || २१७ ||


लताख्यश्च करो वामः (ना. शा. ४-१०५) इति लतावृश्चिकम् | एको वक्षःस्थितो 
हस्तः इति (ना. शा. ४-१४८) |

रेचितमित्युन्मत्तकरणम् | अञ्चितेन तु पादेन रेचितौ इति (ना. शा. ४-७४) |

एको वक्षःस्थितो हस्तः इति करिहस्तकम् | कुञ्चितं पादम् इति (ना. शा. ४-८४)


प्. १४९)

करिहस्तं कटिच्छिन्नं परिवृत्तकरेचिते |
रेचितौ सह गात्रेण ह्यपविद्धौ करौ यदा || २१८ ||

पुनस्तेनैव देशेन गात्रमुन्नम्य रेचयेत् |
कुर्यान्नुपुरपादं च भुजङ्गत्रासितं तथा || २१९ ||

रेचितं मण्डलं चैव बाहुशीर्षे निकुञ्चयेत् |
ऊरूद्वृत्तं तथाक्षिप्तमुरोमण्डलमेव च || २२० ||

करिहस्तं कटिच्छिन्नं कुर्याद्वैशाखरेचिते |
आद्यं तु जनितं कृत्वा पादमेकं प्रसारयेत् || २२१ ||


भुजङ्गतासितम् | आक्षिप्तं हस्तपादम् | इत्याक्षिप्तकम् | (ना. शा. ४-११६) | 
स्वस्तिकं पादमित्यस्यैव पादस्वस्तिकपर्यन्ततया बद्धं चारीं 
सूचयन्नितम्बकरणमाह - भुजावूर्ध्वं विनिष्क्रान्तौ इति (ना. शा. ४-१४६) 
पराङ्मुखेति | अङ्गहारेषु मध्ये परिभाषमाणो मुनिरेतदाह - सर्वेष्वेव 
चाङ्गहारेषु पाश्चात्यं करणद्वयं वर्जयित्वा वर्तनीयानि करणानि | 
तानि चतुर्दिङ्मुखेषु प्रयुज्य संमुखमन्त्ये करणद्वयेन पूरयेदिति | 

(१०) वैशाखरेचितः |

रेचिताविति | अनेन श्लोकेन क्रमेण वैशाखरेचितमङ्गद्वयेन प्रयोज्यमित्याह | 
रेचितं हस्तपादं च इत्यादि (ना. शा. ४-९८) वैशाखरेचितं करणम् |

त्रिकं सुवलितं कृत्वा लतारेचितकौ करौ |
नूपुरं च तथा पादम् | (ना. शा. ४-९७)

इति नूपुरोर्ध्वपादम् | कुञ्चितं पादमुत्क्षिप्येति (ना. शा. ४-८४) 
भुजङ्गत्रासितम् | रेचितमित्युन्मत्तकरणम् | अञ्चितेन तु पादेन रेचितौ इति (ना. 
शा. ४-७४) |

मण्डलमिति मण्डलस्वस्तिकम् -

स्वस्तिकौ तु करौ कृत्वा प्राङ्मुखोर्ध्वतलौ समौ |
मण्डलस्थानकेन | इति (ना. शा. ४-६८)

प्. १५०)

तथैवालातकं कुर्यात् त्रिकं तु परिवर्तयेत् |
अञ्चितं वामहस्तं च गण्डदेशे निकुट्टयेत् || २२२ ||

कटिच्छिन्नं तथा चैव परावृत्ते प्रयोजयेत् |
स्वस्तिकं करणं कृत्वा व्यंसितौ च करौ पुनः || २२३ ||


बाहुशीर्ष इत्यनेन निकुट्टितं करणमाह निकुट्टितौ यदा हस्तौ इति (ना. शा. 
४-६९) | ऊरूद्वृत्तादिकरणजातं क्रमेणोक्ताङ्गहारवत् |

(११) परावृत्तः |

आद्यन्त्विति |

एको वक्षःस्थितो हस्तो द्वितीयश्च प्रलम्बितः |

तलाग्रसंस्थितः पादो जनितम् | (ना. शा. ४-१५५) इति | आद्यशब्दो 
दक्षिणाङ्गप्रयोज्यत्वमस्याह | पादमेकं प्रसारयेदिति शकटास्यं 
करणमाह -

निषण्णाङ्गस्तु चरणं प्रसार्य तलसञ्चरम् |
उद्वाहितमुरःकृत्वा शकटास्यम् | (ना. शा. ४-१६८)

अलातं चरणं कृत्वा व्यंसयेद्दक्षिणं करम् |
ऊर्ध्वजानुक्रमं कुर्यादलातकम् (ना. शा. ४-७८)

इत्यलातम् | त्रिकं तु परिवर्तयेदिति भ्रमरकम् |

आक्षिप्तः स्वस्तिकः पादः करौ चोद्वेष्टितौ तथा |
त्रिकस्य वलनाच्च इति (ना. शा. ४-९९)

अञ्चितं वामहस्तं चेत्यनेनार्धेन करिहस्तं करणं गण्डदेशे 
निकुट्टयेदिति विशेषयुक्तमाह |

वामो वक्षःस्थितो हस्तः प्रोद्वेष्टितलोऽपरः |
अञ्चितं चरणं चैव प्रयोज्यः करिहस्तकः || (ना. शा. ४-१४८)

पर्यायश इति कटिच्छिन्नम् (ना. शा. ४-७१)

प्. १५१)

अलातकं प्रयुञ्जीत ह्यूर्ध्वजानु निकुञ्चितम् |
अर्धसूची च विक्षिप्तमुद्वृत्ताक्षिप्तके तथा || २२४ ||

करिहस्तं कटिच्छिन्नमङ्गहारे ह्यलातके |
निकुट्य वक्षसि करावूर्ध्वजानु प्रयोजयेत् || २२५ ||


(१२) अलातकः |

स्वस्तिकमित्यादि | स्वस्तिकाविति (ना. शा. ४-६८) स्वस्तिकम् | व्यंसितौ चेति द्विवचनेन 
पुनश्शब्दे स्वस्तिकव्यवधानेन व्यंसितस्य द्विप्रयोगमाह |

आलीढस्थानकं यत्र करौ वक्षसि रेचितौ |
ऊर्ध्वाधोविप्रकीर्णो च व्यंसितम् (ना. शा. ४-१०९)

अलातं चरणं कृत्वा व्यंसयेद्दक्षिण करम् |
ऊर्ध्वजानुक्रमं कुर्यात् इत्यलातकम् (ना. शा. ४-७८)

कुञ्चितं पादमुत्क्षिप्य जानुस्तनसमं न्यसेत् |
प्रयोगवशगौ हस्तावूर्ध्वजानु (ना. शा. ४-८६)

वृश्चिकं चरणं कृत्वा करं पार्श्वे निकुञ्चयेत् |
नासाग्रे दक्षिणं च इति निकुञ्चितम् | (ना. शा. ४-८७)

अलपद्मः शिरोदेशे सूचीपादश्च दक्षिणः (ना. शा. ४-१३८)

इत्यर्धसूची |

विक्षिप्तं हस्तपादं च पार्श्वतः पृष्ठतोऽपि वा |
एकमार्गगतं यत्र तद्विक्षिप्तम् | (ना. शा. ४-११९)

आक्षिप्तहस्तमाक्षिप्तपादमुद्वृत्तगात्रमुद्वृत्तं करणम् | (ना. शा. ४-१५२)

आक्षिप्तं हस्तपादं च क्रियते यत्र वेगतः (ना. शा. ४-११६)

इत्याक्षिप्तम् |

वामो वक्षःस्थितो हस्तः प्रोद्वेष्टिततलोऽपरः |
अञ्चितश्चरणश्चैव (ना. शा. ४-१४८)

इति करिहस्तम् | पर्यायशः कटिच्छिन्नेति (ना. शा. ४-७२) कटिच्छिन्नम् |


प्. १५२)

आक्षिप्तस्वस्तिकं कृत्वा त्रिकं तु परिवर्तयेत् |
उरोमण्डलकौ हस्तौ नितम्बं करिहस्तकम् || २२६ ||

कटिच्छिन्नं तथा चैव पार्श्वच्छेदे विधीयते |
सूचीवामपदं दद्याद्विद्युद्भ्रान्तं च दक्षिणम् || २२७ ||

दक्षिणेन पुनः सूची विद्युद्भ्रान्तं च वामतः |
परिच्छिन्नं तथा चैव ह्यतिक्रान्तं च वामकम् || २२८ ||


(१३) पार्श्वच्छेदः |

निकुट्येत्यादि | अनेन वृश्चिककुट्टितं द्विचत्वारिंशत्तमकरणमाह |

वृश्चिकं चरणं कृत्वा द्वावप्यथ निकुट्टितौ |
विधातव्यौ करौ | (ना. शा. ४-१०३)

कुञ्चितं पादमित्यूर्ध्वजानु (ना. शा. ४-८६) आक्षिप्तं हस्तपादं च 
इत्याक्षिप्तकम् (ना. शा. ४-११६) हस्ताभ्यामथ पादाभ्याम् (ना. शा. ४-७५) इति 
स्वस्तिकम् | हस्तद्वारेणोरोमण्डलकरणम् -

स्वस्तिकापसृतौ पादावाविद्धक्रमणं यदा |
उरोमण्डलकौ हस्तौ | (ना. शा. ४-११५)

नितम्बादित्रयं पूर्ववत् |

(१४) विद्युद्भ्रान्तः |

सूचीत्यादि वामाङ्गप्रयोज्यमर्धसूचीकरणमाह - अलपद्मः शिरोदेशे इति 
(ना. शा. ४-१३८) दक्षिणेन विद्युद्भ्रान्तं करणम् -

पृष्ठतो वलितं पादं शिरोघृष्टं प्रसारयेत् |
सर्वतो मण्डलाविद्धं विद्युद्भ्रान्तम् | (ना. शा. ४-१२६)

एतद्दक्षिणेन | पुनरेतदेव द्वयमङ्गविपर्ययेण | तदाह दक्षिणेन पुनरिति | 
परिच्छिन्नमिति छिन्नं करणम् |

पल्लवौ तु कटीदेशे छिन्ना पर्यायशः कटी |
वैशाखस्थानकेन इति (ना. शा. ४-१०६)


प्. १५३)

लताख्यं सकटिच्छिन्नं विद्युद्भ्रान्तश्च स स्मृतः |
कृत्वा नूपुरपादं तु सव्यवामौ प्रलम्बितौ || २२९ ||

करौ पार्श्वे ततस्ताभ्यां विक्षिप्तं सप्रयोजयेत् |
ताभ्यां सूची तथा चैव त्रिकं तु परिवर्तयेत् || २३० ||

लताख्यं सकटिच्छिन्नं कुर्यादुद्वृत्तके सदा |
आलीढव्यंसितौ हस्तौ बाहुशीर्षे निकुट्टयेत् || २३१ ||


अतिक्रान्तक्रमं कृत्वा पुरस्तात्संप्रसारयेत् |
प्रयोगवशगौ हस्तावतिक्रान्तम् | (ना. शा. ४-१२७)

एतद्वामेनाङ्गेन लताख्यमिति लतावृश्चिकम् |

अञ्चितः पृष्ठतः पादः कुञ्चितोर्ध्वतलाङ्गुलिः |
लताख्यश्च करो वामः | (ना. शा. ४-१०५) इति लतावृश्चिकम् | कटिच्छिन्नं 
प्राग्वत् |

(१५) उद्वृत्तकः |

कृत्वा नूपुरपादमिति |
त्रिकं सुवलितं कृत्वा लतारेचितकौ करौ |
नूपुरं च तथा पादं करणे नुपूरे न्यसेत् || (ना. शा. ४-९७)

सव्यवामग्रहणेन पर्यायशः कराविति च द्विवचनेन यौगपद्यं सूचयन् 
भुजङ्गत्रासितं च द्वात्रिंशत्तमम् (भुजङ्गाञ्चितं चत्वारिंशत्तमम्) 
गृध्रावलीनकं चतुस्सप्ततितमं करणं दर्शयति |

भुजङ्गत्रासितः पादो रेचितो दक्षिणः करः |
लताख्यश्च करो वामः इति (ना. शा. ४-१०१)

पृष्ठप्रसारितः पादः किञ्चिदञ्चितजानुकः |
यत्र प्रसारितौ बाहू तत्स्याद् गृध्रावलीनकम् || (ना. शा. ४-१३५)

अत एव करणद्वयमेवोपसंहरति ताभ्यामनन्तरं विक्षिप्तमिति विक्षिप्तं 
हस्तपादं च इति (ना. शा. ४-११९) 
तदपीच्छाङ्गापर्यायेणेत्युपसंहारेणाह - ताभ्यामनन्तरं सूचीति |


प्. १५४)

नूपुरश्चरणो वामस्तथालातश्च दक्षिणः |
तेनैवाक्षिप्तकं कुर्यादुरोमण्डलकौ करौ || २३२ ||

करिहस्तं कटिच्छिन्नमालीढे सम्प्रयोजयेत् |
हस्तं तु रेचितं कृत्वा पार्श्वमानम्य रेचयेत् || २३३ ||

पुनस्तेनैव योगेन गात्रमानस्य रेचयेत् |
रेचितं करणं कार्यमुरोमण्डलमेव च || २३४ ||


तेनाङ्गपर्यायेण योगस्याक्षेपोपलब्धेः तेन सन्धानायोद्वृत्तं करणम् | 
(त्रिकपरिवर्तनेन बद्धया चार्या नितम्बं करणम् | ततो अञ्चितः पृष्ठतः 
पाद इत्यादिना लतावृश्चिकं चतुश्चत्वारिंशत्तमम् | ततः कटिच्छिन्नम् |

(१६) आलीढः |

आलीढेति |

आलीढं स्थानकं यत्र करौ वक्षसि रेचितौ |
ऊर्ध्वाधो विप्रकीर्णौ च व्यंसितम् || (ना. शा. ४-१०९)

इति व्यंसितं दर्शयति | बाहुशीर्ष इति निकुट्टकं नवमं करणम् | वामतो 
नूपुरं षट्त्रिंशत्) निकुट्टितौ यदा हस्तौ इति (ना. शा. ४-६९) निकुट्टितकरणम् 
| ततः अलातं चरणं कृत्वा व्यंसये दित्यलातकम् | (ना. शास्. ४-७८) | तेनैवेति 
दक्षिणेन | आक्षिप्तं हस्तपादं चेत्याक्षिप्तम् (ना. शा. ४-११६) | 
उरोमण्डलकादिकरणत्रयं पूर्ववत् |

(१७) रेचितः |

हस्तं तु रेचितमिति | अनेन श्लोकेन सर्वाणि हस्तरेचनवन्ति करणानि सङ्गृह्णीते 
| तथा चोपसंहरिष्यति रेचितं करणमिति | जातावेकवचनेन हि 
किञ्चित्प्रतिपद्येत | रेचितं नाम करणमस्ति यदनेनोच्यते | कार्यमित्यनेन 
तावतां करणानां श्लिष्टाङ्गतया स्वबुद्ध्या स्वकार्यवद्धि चित्रमेव 
योजनं कार्यमिति सूचयति | अत एवायं विचित्रभेदसङ्कीर्णोऽङ्गहारः | 
तथा चान्यत्र श्रुयते |


प्. १५५)

कटिच्छिन्नं तु कर्तव्यमङ्गहारे तु रेचिते |
नूपुरं चरणं कृत्वा त्रिकं तु परिवर्तयेत् || २३५ ||


पञ्चविंशतिविचित्र(मातृका)प्रक्रमेण विविधं व्यरीरिचत् |
रेचिताङ्गहरणं महेश्वरो गेयमार्गमिव सप्तभिः स्वरैः || इति |

स्वस्तिकौ रेचिताविद्धौ (ना. शा. ४-६७) इति स्वस्तिकरेचितम् | अपविद्धः करः सूच्या 
(ना. शा. ४-७२) इत्यादीन्यर्धरेचितम् |

वक्षः स्वस्तिकमुन्मत्तश्चेति द्वादशादीनि त्रीणि हस्तो हृदि भवेद्वामः इति 
(ना. शा. ४-८०) आक्षिप्तरेचितम् | स्खलितापसृतः पादः इत्यर्धमत्तल्लि (ना. शा. 
४-८९) रेचकनिकुट्टकं च (ना. शा. ४-९०)

भुजङ्गत्रासितं कृत्वा यत्रोभावपि रेचितौ 
इत्यादित्रयं भुजङ्गत्रस्तरेचितं (ना. शा. ४-९६) नूपुरं (ना. शा. ४-९७) 
वैशाखरेचितं च | (ना. शा. ४-९८)

भुजङ्गत्रासितः पादो रेचितो दक्षिणः करः (ना. शा. ४-१०१) 
इत्यदिकरणद्वयं भुजङ्गाञ्चितकं दण्डरेचितकं च (ना. शा. ४-१०२) 
वृश्चिकं चरणं कृत्वा स्वस्तिकौ च इत्यादि (ना. शा. ४-१०७) वृश्चिकरेचितम् | 
आलीढस्थानकं यत्र इत्यादि (ना. शा. ४-१०९) व्यंसितम् | आक्षिप्तं 
हस्तपादेत्यादिद्वयम् | (ना. शा. ४-१२२) विवृत्तं विनिवृत्तं च (ना. शा. ४-१२३)

आक्षिप्तं हस्तपादं च त्रिकं चैव विवर्तितम् (ना. शा. ४-१२८)

इति विवर्तितकम् | पृष्ठप्रसारितः पाद इत्यादि (ना. शा. ४-१३१) गरुडप्लुतकम् | 

वृश्चिकं चरणं कृत्वा रेचितौ च तथा करौ (ना. शा. ४-१४१)

इति मयूरललितम् | सर्पितकं च (ना. शा. ४-१४२) | दोलापादक्रमः कार्यः (ना. 
शा. ४-१४७) इत्यादि स्खलितम् | एकस्तु रेचित इति (ना. शा. ४-१४९) प्रसर्पितकम् | 
दोलापादक्रममिति (ना. शा. ४-१५४) तलसङ्घट्टितम् | 
प्रयुज्यालातकमित्यादिद्वयं (ना. शा. ४-१६५) वृषभक्रीडितकं लोलितं च 
(ना. शा. ४-१६६) | एवं करणपञ्चविंशतिर्वैचित्र्येण प्रयोज्याः | 
चतुष्षडादिक्रमेण 


प्. १५६)

व्यंसितेन तु हस्तेन त्रिकमेव विवर्तयेत् |
वामं चालातकं कृत्वा सूचीमत्रैव योजयेत् || २३६ ||

करिहस्तं कटिच्छिन्नं कुर्यादाच्छुरिते सदा |
रेचितौ स्वस्तिकौ पादौ रेचितौ स्वस्तिकौ करौ || २३७ ||

कृत्वा विश्लेषमेवं तु तेनैव विधिना पुनः |
पुनरुत्क्षेपणं चैव रेचितैरेव कारयेत् || २३८ ||


पुनरुक्ततया चतुर्दिङ्मुखेषु यावत्समाप्ता भवति | यत उक्तम् -

द्वाभ्यां त्रिचतुराभिर्वाप्यङ्गहारस्तु मातृभिः इति (ना. शा. ४-३१) 
पुनस्तेनैव योगेन गात्रमानम्ये त्यनेन मध्ये वैचित्र्याच्चक्रमण्डलेन 
(ना. शा. ४-११४) व्यवहितेयं करणपरम्परा प्रयोज्येत्याह |

प्रलम्बिताभ्यां बाहुभ्यां यद्गात्रेण नतेन च |
अभ्यन्तरापविद्धं स्यात्तज्ज्ञेयं चक्रमण्डलम् || (ना. शा. ४-११४)

आनम्येत्यादिरन्तर्भावितण्यर्थः | प्रयोग एवं प्रयोज्यः | 
प्राग्वदुरोमण्डलं कटिच्छिन्नं च |

(१८) आच्छुरितः |

नूपुरमित्यादि | त्रिकन्तु परिमितं नूपुरं परिवर्तयेदित्यनेन भ्रमरकम् - 
आक्षिप्तः स्वस्तिकः पादः ..... त्रिकस्य वलनं चैव | (ना. शा. ४-९९) इति | 
व्यंसितेन त्विति व्यंसितम् - आलीढं स्थानकं यत्रेति (ना. शा. ४-१०९) | 
ततोऽलातकम् - अलातं चरणं कृत्वा इति (ना. शा. ४-७८) | त्रिकमेवेत्येवकारेण 
नितम्बं भुजावूर्ध्वविनिष्क्रान्तौ इति (ना. शा. ४-१४६) सूचितम् | ततः 
करणद्वयं पूर्ववत् |

(१९) आक्षिप्तरेचितः |

रेचितौ स्वस्तिकावित्यादि | यत्र यत्र करणे करयोः पादयोर्वा 
रेचितस्वस्तिकसाहित्यं तत्तदिहाप्यनुजानाति पृथगभिधानेन | रेचितं 
स्वस्तिकं ह्येतेनैव ह्येतानि करणानि | स्वस्तिकरेचितं स्वस्तिकौ रेचिताविद्धौ इति 
पृष्ठस्वस्तिकं दिक्स्वस्तिकं च विक्षिप्ताक्षिप्तबाहुभ्याम् इत्यादि (ना. शा. ४-
७६-७७) कटीसमं स्वस्तिकापसृतः पाद इत्यादि (ना. शा. ४-७९) | भूर्णितम् -


प्. १५७)

उद्वृत्ताक्षिप्तके चैव ह्युरोमण्डलमेव च 
नितम्बं करिहस्तं च कटिच्छिन्नं तथैव च || २३९ ||

आक्षिप्तरेचितो ह्येष करणानां विधिः स्मृतः |
विक्षिप्तं करणं कृत्वा हस्तपादं मुखानुगम् || २४० ||


वर्तितघूर्णितः सव्यो हस्तो वामश्च दोलितः |
स्वस्तिकापसृतः पादः | (ना. शा. ४-९३) इति 

भ्रमरकम् आक्षिप्तः स्वस्तिकः पाद इति (ना. शा. ४-९९) | वृश्चिकरेचितम् | 
वृश्चिकं चरणं कृत्वा स्वस्तिकं च इति (ना. शा. ४-१०७) | पार्श्वनिकुट्टकम् | 
हस्तौ तु स्वस्तिकौ पार्श्व इति (ना. शा. ४-११०) उरोमण्डलकम् | स्वस्तिकापसृतौ इति 
(ना. शा. ४-११५) | सन्नतम् | उत्प्लुत्य चरणौ कार्यावग्रतः स्वस्तिकौ स्थितौ (ना. 
शा. ४-१३६) इति सिंहाकर्षितकम् | पृष्ठप्रसारित इति (ना. शा. ४-१५१) | 
नागापसर्पितम् | स्वस्तिकापसृतौ पादौ इति (ना. शा. ४-१६७) | वक्ष-स्वस्तिकादौ तु 
रेचनं नास्तीति न सङ्गृहीतम् | परे त्वङ्गपरिवर्तनक्रमेण तत्रापि 
रेचितमिच्छन्तस्तदपि सङ्गृह्णते |

एवं हस्तपादस्वस्तिकश्च (कञ्च) तद्रेचितश्च (तञ्च) वैचित्र्येण विधाय 
तेनैव विधिनेत्यत्रुटितेनाङ्गेनोत्क्षेपणं हस्तपादस्य कार्यम् | अनेन यत्र 
यत्रैतदस्ति तत्तत्करणं सूचयति | तद्यथा दण्डपक्षम् ऊर्ध्वजानुं 
विधायाथ तस्योपरि लतां न्यसेत् इति (ना. शा. ४-९५) ललाटतिलकं वृश्चिकं 
चरणं कृत्वा इति (ना. शा. ४-१११) तलविलासितम् ऊर्ध्वाङ्गुलिततः पाद इति (ना. 
शा. ४-११७) निशुम्भितं -

पृष्ठतः कुञ्चितः पादो वक्षश्चैव समुन्नतम् |
तिलके च करः स्थाप्यः | इति (ना. शा. ४-१२५)

विद्युद्भ्रान्तं पृष्ठतो वलितं पादम् | इति (ना. शा. ४-१२६) गजक्रीडितं 
कर्णेऽञ्चितः करो वामः इति (ना. शा. ४-१२९) नितम्बं भुजावूर्ध्वं 
विनिष्क्रान्ताविति (ना. शा. ४-१४६) विष्णुक्रान्तम् ऊर्ध्वं प्रसारितः पादः इति 
(ना. शा. ४-१६१) |

प्. १५८)

वामसूचीसहकृतं विक्षिपेद्वामकं करम् |
वक्षःस्थाने भवेत्सव्यो वलितं त्रिकमेव च || २४१ ||

नूपुराक्षिप्तके चैव ह्यर्धस्वस्तिकमेव च |
नितम्बं करिहस्तं च ह्युरोमण्डलकं तथा || २४२ ||

कटिच्छिन्नं च कर्तव्यं सम्भ्रान्ते नृत्तयोक्तृभिः |
अपक्रान्तक्रमं कृत्वा व्यंसितं हस्तमेव च || २४३ ||


तत उद्वृत्तमित्यूरूद्वृत्तम् | (ना. शा. ४-१५९) अत्र समाक्षिप्तकरणमध्ये तस्य 
दृष्टत्वात् करणमावृत्य तत्करणमिति | आक्षिप्तं हस्तपादं च इत्याक्षिप्तम् 
(ना. शा. ४-११६) | स्वस्तिकापसृतौ पादौ इत्युरोमण्डलम् (ना. शा. ४-११५) 
साहचकाराच्च (साहचर्याच्चकाराच्च) कटिच्छिन्नमप्यन्ते केचिदिच्छन्ति ||

(२०) सम्भ्रान्तः |

विक्षिप्तमित्यादि | विक्षिप्तहस्तपादं च इति (ना. शा. ४-११९) विक्षिप्तम् | 
हस्तपादं मुखानुगम् इत्यञ्चितं गण्डसूची गङ्गावतरं चेति दर्शयति | 

व्यावृत्तपरिवृत्तस्तु स एव तु करो यदा |
अञ्चतो नासिकाग्रे | इति (ना. शा. ४-८३)

सूचीपादोन्नतं पार्श्वम् इति (ना. शा. ४-१३२) गण्डसूची |

ऊर्ध्वाङ्गुलितलः पादस्त्रिपताकावधोमुखौ |

हस्तौ च सन्नतौ (ना. शा. ४-१६९) इति गङ्गावतरणम् |

वामसूचीसहकृतमित्यनेनार्धसूचीं दण्डपादं च दर्शयति | अलपद्मः 
शिरोदेशे (ना. शा. ४-१३८) इत्यर्धसूची |

नूपुरं चरणं कृत्वा दण्डपादं प्रसारयेत् |
क्षिप्राविद्धकरम् (ना. शा. ४-१४३) इति दण्डपादम् |


प्. १५९)

कुर्यादुद्वेष्टितं चैव ह्यर्धसूचीं तथैव च |
विक्षिप्त सकटिच्छिन्नमुद्वृत्ताक्षिप्तके तथा || २४४ ||

करिहस्तं कटिच्छिन्नं कर्तव्यमपसर्पिते |
कृत्वा नूपुरपादं च द्रुगमाक्षिप्य च क्रमम् || २४५ ||


एतच्च वामेनाङ्गेन | सव्य इति दक्षिणे वक्षसि | वामस्योपयोगित्वात् | अनेन 
चतुरं करणं सूचयति -

अञ्चितः स्यात्करो वामः सव्यश्चतुर एव च |
दक्षिणः कुट्टितः पादश्चतुरं तत्प्रकीर्तितम् || इति (ना. शा. ४-१००) |

वलितं त्रिकमिति भ्रमरकम् - आक्षिप्तः स्वस्तिक इति (ना. शा. ४-९९)

त्रिकं सुवलितं कृत्वा इति (ना. शा. ४-९७) नूपुरम् | आक्षिप्तं हस्तपादं च | 
इत्याक्षिप्तम् | (ना. शा. ४-११६) |

स्वस्तिकं चरणं कृत्वा कटिहस्तं च दक्षिणम् |
वक्षःस्थाने तथा वाममर्धस्वस्तिकम् || (ना. शा. ४-८२)

इत्यर्धस्वस्तिकम् | नितम्बादिचतुष्कं पूर्ववत् | (२४२)

(२१) अपसर्पितः |

अपक्रान्तमित्यादि | अपक्रान्तं -

कृत्वोरुवलितं पादमपक्रान्तक्रमं न्यसेत् |
प्रयोगवशगौ हस्तावपक्रान्तम् || (ना. शा. ४-१४०) इति |

व्यंसितमिति आलीढं स्थानकं यत्र करौ वक्षसि इति (ना. शा. ४-१०९) | अतो 
व्यंसितात्करणात्करक्रियामेव गृह्णीयादित्येवकारेणाह | एकवचनं जातौ | 
उद्वेष्टितमिति करिहस्तकरणं निर्दिशति -

वामो वक्षःस्थितो हस्तः प्रोद्वेष्टिततलोऽपरः | इति (ना. शा. ४-१४८) | अलपद्मः 
शिरोदेशे सूचीपादः (ना. शाः ४-१३८) इत्यर्धसूची | विक्षिप्तं हस्तपादं च 
इति (ना. शा. ४-११९) विक्षिप्तम् | पर्यायशः कटीच्छिन्ना इति (ना. शा. ४-७१) 
कटिच्छिन्नम् | उरूद्वृत्तमिहोद्वृत्तशब्देनोक्तम् | (ना. शा. ४-१५९) | प्राग्वदन्ते 
(त्रीणि) करणानि | (२४४) अथार्धसूची -

प्. १६०)

पादस्य चानुगौ हस्तौ त्रिकं च परिवर्तयेत् |
निकुट्य करपादं चाप्युरोमण्डलकं पुनः || २४६ ||

करिहस्तं कटिच्छिन्नं कार्यमर्धनिकुट्टके |
द्वात्रिंशदेते सम्प्रोक्ता ह्यङ्गहारा द्विजोत्तमाः || २४७ ||


(२२) अर्धनिकुट्टकः |

कृत्वा नूपुरपादमित्यादि | त्रिकं सुवलितं कृत्वा - इति (ना. शा. ४-९७) 
नूपुरपादम् | द्रुतमाक्षिप्येत्यादिना विवृत्तं करणमाह -

आक्षिप्तं हस्तपादं च त्रिकं चैव विवर्तितम् |
रेचितौ च तथा हस्तौ विवृत्ते करणे द्विजाः || इति (ना. शा. ४-१२२)

निकुट्येत्यनेन करपादनिकुट्टितं यत्र तानि करणान्याह 
निकुट्टितार्धनिकुट्टकादीनि | उरोमण्डलकादित्रयं पूर्वाङ्गहारवत् |

ये यऽङ्गहारास्तेषां प्रतिकरणं गुरुपरिमाणं 
कलानिवर्तनकालस्तावता सम्यक्करणं वर्तनाक्रमेण शक्यम् | तत्र ये 
षड्द्वादशचतुर्विंश(ति)रित्यादिकरणात्मका एकेन द्वाभ्यां 
वाऽभ्यसितेन युक्तास्ते त्र्यश्रमानेन बोद्धव्याः | एकस्य द्वयोर्वा मध्ये तु 
प्रवेशयितुं तालकलाद्यभिसन्धानेन शक्यत्वात् | ते च षोडशात्र सन्ति | 
पूर्ववदेवाष्टषोडशादिकरणात्मका एकेन द्वाभ्यां वाऽभ्यसितेन 
किंचिदधिका वा ते चतुरश्रतालविषया द्रष्टव्याः | तेऽपि षोडशैव एकस्य 
क्वचिदूनत्वेऽपि कस्यचित्पुनः क्रियया तालहरण शक्यमिति मन्तव्यम् |

तत्रापविद्ध उद्घट्टितो विष्कम्भस्तदपसृतः स्वस्तिकरेचितो वृश्चिकापसृतो 
मत्तस्खलितो गतिमण्डलः परिवृत्तकरेचितः परावृत्तकोऽलातक उद्वृत्तको रेचित 
आक्षिप्तरेचितः सम्भ्रान्तोऽर्धनिकुट्टकश्चेति त्र्यश्रतालकाः षोडश | एषां 
चतुरश्राश्रयास्तावन्तः | तत्र द्विभेदभिन्नेष्ववान्तरभेदेन षोडशसु 
पूर्वरङ्गाङ्गेषूत्थापनादिप्ररोचनान्तेषु बहिर्यवनिकागतेषु प्रयोगात् 
द्वात्रिंशद्रूपतेत्येवं केचित् | 

एके त्वाहुः - चतसृणां नर्तकीनां प्रतिप्रयोगं चत्वार इति पुनः 
पिण्डीरेचकन्यासापन्यासश्चतुर्धेति द्वात्रिंशत् | एतच्च पूर्वेरङ्ग(ना. शा. 
५) व्याख्याने स्पष्टयिष्याम इत्यलम् |


प्. १६१)

चतुरो रेचकांश्चापि गदतो मे निबोधत |
पादरेचक एकः स्यात् द्वितीयः कटिरेचकः || २४८ ||

कररेचकस्तृतीयस्तु चतुर्थः कण्ठरेचकः |
(रेचिताख्यः पृथग्भावे वलने चाभिधीयते ||
उद्वाहनात्पृथग्भावाच्चलनाच्चापि रेचकः |
पार्श्वात्पार्श्वे तु गमनं स्खलितैश्चलितैः पदैः ||


अन्ये तु गीतकानामङ्गनिबन्धानां वस्तुनिबन्धानां च वस्तु त्रिविधम् | 
बद्ध(वर्ध)मानकारणानि(नव) | चत्वारि आसारितानि | पाणिकैकप्रकारा | 
इत्येवंभूतं च यतो ब्रह्मगीतिवैचित्र्यं द्वात्रिंशद्भासितं 
तस्मात्तत्प्रयोगानात्मनोऽङ्गहारेऽपि तावदेवेत्याहुः | अन्ये तु 
परमेश्वरभाषितत्वादि यथा (दियता?) सफलसम्पत्तिहेतुत्वमित्याहुः | 
एतन्मनसि कृत्वोपसंहरति पुनः - द्वात्रिंशदेत इति | (२४७)

अथ रेचकानाह - पादरेचक इति | पादयोरेव चलनं न च 
पार्ष्णुभूतयोरन्तर्बहिश्च सन्नतं नमनोन्नमनह(व्यं)सितं 
गमनमङ्गुष्ठाग्रस्य च | हस्तयोरेव चलनं हंसपक्षयोः पर्यायेण 
द्रुतभ्रमणम् | ग्रीवायास्तु रेचितत्वं विधुतभ्रान्तता | सर्वतो 
भ्रमणाच्चापि विज्ञेयं तु रेचिताङ्गक इत्यादिसङ्ख्योपादानात्पृथगेते 
वैशाखमण्डलादिस्थानकस्थेन प्रयोज्या इति दर्शयन् वैशाखरेचितेन 
करणेन सङ्गृहीतत्वमेषां दर्शयति | पृथगदृष्टार्थताख्यापनार्थं 
चैषां करणाङ्गहारान्तर्भूतानामप्युपादानम् | 
सुकुमारगीतवाद्यप्रधाने च प्रयोग एषां प्रयोगः |

तुम्बुरुणेदमुक्तम् -

अङ्गहारादिमध्यान्तकरणै रेचकान्विदुः (इति) | इहाष्येतन्मुनेर्मतमिति 
लक्ष्यते | यत्सहशब्देन तत्र तत्र निर्दिशति व्याख्यास्यामि सरेचकान् (ना. शा. 
४-१९) इति | नन्वेवं करणाङ्गहाररेचकाः किं पूर्वरङ्गानेव(ङ्ग 
एव)वैचित्र्यकारित्वमात्रे (णै) वोपयुज्यन्ते | नेह प्रस्तुमः (नेति ब्रूमः) |


प्. १६२)

विविधैश्चैव पादस्य पादरेचक उच्यते |
त्रिकस्योद्वर्तनं चैव कटीवलनमेव च ||

तथाऽपसर्पणं चैव कटिरेचक उच्यते |
उद्वर्तनं परिक्षेपो विक्षेपः परिवर्तनम् ||

विसर्पणं च हस्तस्य हस्तरेचक उच्यते |
उद्वाहनं सन्नमनं तथा पार्श्वस्य सन्नतिः ||

भ्रमणं चापि विज्ञेयो ग्रीवाया रेचको बुधैः |)
रेचकैरङ्गहारैश्च नृत्यन्तं वीक्ष्य शङ्करम् || २४९ ||

सुकुमारप्रयोगेण नृत्यन्तीं चैव पार्वतीम् |
मृदङ्गभेरीपटहैर्भाण्डडिण्डिमगोमुखैः || २५० ||


कथं तर्हि | देवतापरितोषकत्वेनापि | तदपि च वैचित्र्यमात्रात् | 
यावत्तत्तद्देवताध्वजप्रतिकृतिभूतपिण्डीबन्धनिष्पत्तिद्वारेणेत्यभिप्रायेण 
पिण्डीबन्धावतारणाय भरतमुनिः पुराकल्पमाह श्लोकचतुष्टयेन-
रेचकैरङ्गहारैश्चेत्यादिना | इह चत्वारश्चकाराः | तत्रैको हेतावन्ये 
समुच्चये | तत्रैवमभिसम्बन्धः | 
यस्मात्प्रहर्षपरवशप्रमथाभिहतैर्मृदङ्गादिभिरुपलक्षिते दक्षयज्ञे 
निहते प्रहर्षवशान्नर्तिनि | नृत्यं नृत्यन्तीमिति धातुसम्बन्धे प्रत्यया 
इत्यनेन प्रयोगः | अन्यथा नृत्तवन्तमित्यादि स्यात् | सन्ध्याकाले दिनात्यय इति 
प्रमोदविकासमये | तत एव पुण्यात्मके | सततमतिशयेन भृशं च नृत्यति 
तद्धेतोः | रेचकैरङ्गहारैश्चैव न तु सुकुमारं प्रणृत्यन्तं शङ्करं 
वीक्ष्य सुकुमारप्रयोगमेव कृत्वा तु अर्थतत्त्वेन नृत्यन्तीं भगवतीं च 
वीक्ष्य | तत एवेति तावतामेव | अङ्गहारा रेचकाश्चेति | 
तद्धेतुकान्पिण्डीबन्धान्दृष्ट्वा नन्दी तथा भद्रमुखवीरभद्रप्रभृतयो 
नन्दिभद्रदेवतागणास्तत्प्रमुखाः पिण्डीबन्धनाम चक्रुः | 
आकारसादृश्येऽयं (नः) च पिण्डीबन्धं प्रयोगं चक्रुः | सलक्षणं 
लक्षणपर्यन्तम् | अन्तवचनेऽव्ययीभावः | अङ्गहारप्रयोगनान्तरीयकतया 
आकारविशेषसम्पत्तिं दृष्ट्वा सम्यक्प्रयुज्य लक्षणं विदधिर इति यावत् | 
द्वयोः प्रयोक्तृतया सुकुमारावृत्त -

प्. १६३)

पणवैर्दर्दुरैश्चैव सर्वातोद्यैः प्रवादितैः |
दक्षयज्ञे विनिहते सन्ध्याकाले महेश्वरः || २५१ ||

नानाङ्गहारैः प्रानृत्यल्लयतालवशानुगैः |
पिण्डीबन्धांस्ततो दृष्ट्वा नन्दिभद्रमुखा गणाः || २५२ ||

चक्रुस्ते नाम पिण्डीनां बन्धमासां सलक्षणम् |
ईश्वरस्येश्वरी पिण्डी नन्दिनश्चापि पट्टसी || २५३ ||


नृत्तयोः समकालप्रयोगेण पिण्डीबन्धनिष्पत्तिं सूचयति - नन्दिभद्रमुखा 
गणा इति | अनेन चतुष्प्रभृतिप्रयोजतामप्याह - नन्दिभद्रनामैव गण इति | 
नन्दिकेश्वरनियतस्थानं मृदङ्गः | मुरजः भेरी 
कांस्यशकलान्तःपूर्णा महर्षकाभङ्गमर्दलः | ड्ण्डिमः करटिका | 
गोमुखा धङ्गी(ण्डी) | अन्तरीयुक्तस्ततन्त्रीयुक्तः पटहः पणवो दर्दुरो 
महाघटिकाधार इति सर्व एते चर्मावनद्धभेदाः | लयो 
दुतमध्यविलम्बितात्मा | तस्य यस्तालः प्रतिष्ठा | अपि च तत्त्वं 
विशिष्टवर्धमानगीतकादिनियतवैणवस्वरविशेषात्मकधातुवाद्यशेष-
भूतशुष्कप्रयोगप्रकृतिकावनद्धवाद्यगीतिनियतप्रतिष्ठितलयात्मकत्वम् | 
नाट्ये च प्रयोज्यचित्तवृत्तिपरिवृत्तानुसारेणान्यथाभावेन | तस्य यो वशः 
सामर्थ्य तस्यानुषङ्गं कृत्वा तदनुसारित्वेनानुगम्यमानः अनुसृतं 
कृत्वेत्युभयथा तन्त्रेण द्रष्टव्यम् | लयतालवशस्यास्य लयतालवशत्वानुगो 
यत्रेति |

ननु च नाट्य एवाङ्गानुसारित्वेन लयादि | न तु नृत्त एव | आङ्गिके नाट्यस्य 
भेदः | उच्यते - इहादृष्टविशेषसम्पत्तिहेतुत्वं वर्धमानादिप्रयोगस्य 
सोपकरणनृत्तप्रयोगस्य च | तत्र गुणप्रधानभावं प्रति कामचारः | 
यदा गीतकादेः प्राधान्यं तदा तदनुसार्यङ्गं भवति | 
तदभिप्रायेणैव यद्वक्ष्यति -

गत्या वाद्यानुसारिण्या तस्याश्चारीं प्रयोजयेत् | इति (ना. शा. ४-२८१) |

प्. १६४)

यदा तु नृत्तस्यादृष्टसम्पादकत्वे प्राधान्यं क्रियते तदा तदनुसारेण 
गीतकादेराश्रयणम् | यदाश्रयेण वक्ष्यति -

गीतानां मद्रकादीनां योज्यमेकं तु गीतकम् |
वर्धमानमथापीह ताण्डवं यत्र युज्यते || (ना. शा. ५-१३) इति |

अनेन हि चतुर्थेन पादेन ताण्डवस्य प्राधान्यं तदुपयोगित्वं च 
गीतकादेरुक्तम् | न च नाट्यात्तु भेदः | नाट्ये ह्यङ्गं गीतकं 
चेत्युभयमप्यप्रतिष्ठितम् | तथा च करचरणचारीमण्डलादि 
यत्तत्राङ्गोपयोगि तत्स्वरूपेण लयादिव्यवस्थया वा नियतमेव यथारसं 
प्रयुज्यमानत्वेन विपर्ययात् | एवं ध्रुवागानादावपि द्रष्टव्यम् | सैव हि 
ध्रुवा कदाचित् द्रुता प्रयुज्यते कदाचिद्विलम्बितेति द्वयमपि (कुत्रचित्) | तत्रापि 
गीतं च प्रयोज्यचित्तवृत्ति (परिवर्तत्वं तन्त्रम्) (?) | इह तु गीतमङ्गं च 
द्वयमपि स्वप्रतिष्ठितम् | तथा हि यस्य यादृशं लययतिस्वरूपादिकं 
निरूपितं तन्न विपर्येति मन्त्रादिवत् | वेदवत् न वा (इह तु) 
योज्यतयाऽङ्गाङ्गिभावः | तथा हि - अपविद्धं द्रुतं चैव (ना. शा. ४-२०७) 
इत्यङ्गहारे गीतकादावपि मध्ये स्त्रोतोगतलयादिरित्यादिकं नान्यथा क्रियते | 
तेन प्रधानमनुभिद्य(बध्य)न्ते गुणाः इत्येतदिह सङ्कोचयति | किन्तु 
स्वप्रतिष्ठितेऽपि द्वये येन यत्संमेलनयोग्यं तत्तत्र प्रयुज्यत 
इत्येतावानङ्गाङ्गिभावः | एवं 
शत्रुज्वलनप्रवृत्तामर्षा(त्तसा)भिमाननरपतिद्वितयवत् | अत एव प्रयुज्यत 
इत्युक्तम् | तेनैव तथाकरणं सूच्यते |

तत्र दक्षयज्ञे निहते मृदङ्गादिवाद्यं प्रमथैः प्रवर्तितमिति तदनुगं 
नृत्तम् | सन्ध्याकालेषु हृदयभूतानन्दोल्लासात्मकेषु 
भगवन्नृत्तप्राधान्ये स्थिते वाद्यादिप्रवृत्तिः | 
एतदर्थमेवेत्थंभूतलक्षणतृतीयया साधारण्येनार्थोऽभिहितः | 
अवसरद्वयाभिधानं चैतदर्थमेव लक्षणमर्थत्वे तथैव दृश्यते ?  
तथा हि - गीतमेव तदाऽन्यार्थं तदन्यगत्वेन नृत्तादि यथा डोम्बिकादौ | 
तत्र हि परिष्कर(क्रम)णाद्यपि सुकुमारेणैवाङ्गेन | तत्रापि 
वर्णाङ्गप्राधान्यं क्वचित् | यथा प्रस्थानादौ | 
क्वचिद्गीयमानरूपकाभिधेय - प्राधान्यं यथा त्रिपुरदाहडिमादौ 
(शिल्पकादौ) क्वचिद्वाद्यप्राधान्यं भाणकादिषु 
भग्न(ण्ड)तालपरिक्रमणादौ | क्वचिन्नृत्तप्राधान्यं यथा 
डोम्बिकादिप्रयोगानन्तरं हुडुक्कावाद्यावसरे |


प्. १६५)

चण्डिकाया भवेत्पिण्डी तथा वै सिंहवाहिनी |
तार्क्ष्यपिण्डी भवेद्विष्णोः पद्मपिण्डी स्वयम्भुवः || २५४ ||

शक्रस्यैरावती पिण्डी झषपिण्डी तु मान्मथी |
शिखिपिण्डी कुमारस्य रूपपिण्डी भवेच्छ्रियः || २५५ ||

धारापिण्डी च जाह्नव्याः पाशपिण्डी यमस्य च |
वारुणी च नदीपिण्डी याक्षी स्याद्घनदस्य तु || २५६ ||


अत एव तत्र लोकभाषया चिल्लिमार्ग इति प्रसिद्धिः | चारीमार्गो 
ह्यसावङ्गप्राधान्यात् | तत्रापि वैचित्र्येण मध्ये मध्ये गीतवाद्यादेरपि 
प्राधान्यम् | वाद्यस्यापि कूप (क्वचित्) सुषिरावनद्धभेदेन प्राधान्यं 
यथायोगं विवेचनीयमित्यलं बहुना |

तत्रैते पिण्डीबन्धा आधाराङ्गप्रयोगसाधकतमभेदाद्बहुप्रकारं 
भिद्यन्ते | तत्र भूमिर्देश आकाशद्वयभेदात्सप्तसप्तभेद एकैक 
इत्याधारभेदाः सप्त(?)| हस्तौ पादौ (अक्षिणी) शिर इत्यङ्गभेदा अपि 
सप्तेत्येकान्नपञ्चाशत् | एकोऽनेको वा प्रयोक्ता | सोऽपि समप्रयोगो 
विषमप्रयोगो वेति चतुर्धाकरणेन सम्पाद्यते अङ्गहारेण 
वेत्यष्टाभिरेकान्नपञ्चाशतो गुणनात् द्विनवत्यधिकं त्रिशतं 
पारमेश्वराः (पिण्डीबन्धाः) |

कल्पापायनिशान्तसान्ध्यसमये सद्व्योमरङ्गं गणः (ङ्गाङ्गणं)
सम्प्राप्य प्रतताङ्गहारवलनावैचित्र्यचित्रस्थितिः |
आकाशे स्ववपुष्यके(?)च विविधां सृष्टिं समासूत्रयन्
त्रैलोक्यस्थपतिस्त्वमेव भगवन्विश्वाकृतिर्जृम्भसि || इति |

अनया च (दिशा) पिण्डीबन्धानां 
तत्तद्देवताप्रकृतिमद्भागादिसूचनद्वारेण केवलमपि करणं 
प्रयुज्यमानमेव हर्षदायि भवति | एवं तत्र प्रधानदेवतोद्देशेन 
तावत्पिण्डीबन्धान्दर्शयति श्लोकपञ्चकेनेश्वरस्येत्यादिना | भगवत एव 
र्पाधान्यात् परितोषणीयतेति तस्याव्यक्तं यदीश्वरशब्दवाच्यं 
निर्विशेषं रूपं तस्य तादृश एव शिवलिङ्गाकृतिः पिण्डीबन्धः |

प्. १६६)

हलपिण्डी बलस्यापि सर्पपिण्डी तु भोगिनाम् |
गाणेश्वरी महापिण्डी दक्षयज्ञविमर्दिनी || २५७ ||

त्रिशूलाकृतिसंस्थाना रौद्री स्यादन्धकद्विषः |
एवमन्यास्वपि तथा देवतासु यथाक्रमम् || २५८ ||


पिण्डी आधाराङ्गादिसङ्घातः | तथा बध्यते बुद्धौ प्रवेश्यते 
तनुभावेन वा व्योमादाविति पिण्डीबन्ध आकृतिविशेषः | 
तस्यैकदेशाभिधानं पिण्डीति | यदि वा पिण्डीविशिष्टान्येव तान्याहेति | 
आबाध्यते पुनरनेनेति पिण्डीबन्धः करणाङ्गहारादिः | अन्ते च भगवत 
एव व्यक्तरूपस्य पिण्डीबन्धो भविष्यति |

परमेश्वरानन्तरं च प्रधानभूतस्य पिण्डीबन्धलक्षणविधायिनो 
नन्दिनः | पट्टसः उभयत्र त्रिशूलाकृतिरायुधविशेषः | तदनन्तरं 
भगवत्याः | सिंहश्चासौ वाहनञ्च तस्यैवमिति | आक्रान्ततया | भूमिर्वा 
लिङ्गस्य सिंहः | तदाकृतिकत्वं दर्शयति | तदनन्तरं विष्णोर्रह्मणश्च | 
ऐरावतीति गजाकारा | रूपपिण्डी स्वा(पद्मा)कारा | धारापिण्डी पुनः पुनः 
प्रयुज्यमाना नदीपिण्डी भवति | याक्षी वैश्रवणायुधः मुद्गराकारा |

एवं प्रतिपाद्यानभिधायान्यत्रापि दर्शयत्येवमित्यादिना | अन्यास्विति | 
तृतीयाध्याये पूज्यत्वेन निरूपितासु | तदभिप्रायेणैव यथाक्रममित्युक्तम् | 
ध्वजपूजाहुत्यायुधवाहनविशेषरूपाः | सचिह्नका इत्यनेनापि 
केनचित्कर्मादि(क्रमादि)सूचकेन रूपेणोपलक्षिताः |

एतदुक्तं भवति - या काचिद्देवतेत्युच्यते तस्याः पश्चान्नृत्तेन परितोषणं 
कार्यम् | तन्मध्ये च तदीयायुधवाहनकर्मभावाभ्य(द्य)नुकारी 
अङ्गप्रयोगो विधेयः | अत एव पादाग्रस्थितया (रत्ना १-१) इत्यत्र 
तलपुष्पपुटकरणेन कर्मणा विशेषसूचकेन भगवत्याः परितोषणं 
सम्पाद्यते | तिलके च करः स्थाप्य (६४ करणम्) इत्यभिनयेन भगवतः 
परितोषः | निकुट्टितौ यदा हस्तौ (९ करणम्) इत्यनेन त्रिशूलाकृतिर्या 
कायसम्पत्तिः | गरुडप्लुतकेन तार्क्ष्याकारगतिसूचनम् | गङ्गावतरणेन 
धारापिण्डी | नागापसर्पितेन 


प्. १६७)

ध्वजभूताः प्रयोक्तव्याः पिण्डीबन्धाः सुचिह्निताः |
रेचका अङ्गहाराश्च पिण्डीबन्धास्तथैव च || २५१ ||


भोगिपिण्डी | प्रसार्योत्क्षिप्य च करौ इत्यङ्गहारेण (ना. शा. ४-१७४) 
आका(धा)रीयभौमत्रिशूलशिवलिङ्गादिपिण्डीनिष्पत्तिः | रेचितेनाक्षिप्तरेचितेन 
च समस्तानामुक्तानां चारा(चाधारा)द्यनन्तभेदानां निष्पत्तिः | तथा 
च नन्दिमत उक्तम् -

रेचिताख्योऽङ्गहारो यो द्विधा तेन ह्यशेषतः |
तुष्यन्ति देवतास्तेन ताण्डवे तं नियोजयेत् || इति ||

एवमन्यदप्यूह्यमित्यनुपयोगात्समस्तं न लिखितम् | 
आगमभ्रंशरक्षणाय तु दिङ्निरूपिता |

एतदुपसंहरति - रेचका इति | पिण्डीबन्धग्रहणेन 
शिखिपिण्डिप्रभृत्युपायमयूरललितादिकरणसङ्ग्रहः | अत एवानया 
केवलस्यापि करणस्य देवता परितोषणेनादृष्टार्थं प्रयोगः | यथा 
विष्णुक्रान्तस्य चक्रमण्डलस्य च वैष्णवक्रीडासूचकस्य सः | 
एवकारेणाङ्गहारप्रयोगनान्तरीयकपिण्डीबन्धसम्बन्धः | अङ्गहारा 
एव पिण्डीबन्धाः तथान्येऽपि पिण्डीबन्धा इति केवलकरणसंग्रहः | 
चकारात्पिण्डीबन्धनिष्पत्त्युपायत्वं करणद्वयस्यापि यदा विद्यते अन्यस्य 
करणसमूहात्मनः कल्पितस्याङ्गहारस्य वा | तस्यापि प्रयोगे 
प्रत्यनुज्ञानमाह | एतदर्थमेव नृत्तमातृकाया लक्षणमङ्गहाराणां 
च सामान्यलक्षणं प्रणीतम् | (२४८-२५९)

सृष्ट्वेति | ननु स्मृतं नृत्तं सन्ध्याकालेष्वित्यनेनैतद्विरुद्ध्यते | न | 
स्थानकचारीनृत्तहस्तभ्रूताराकर्मादीनां वर्णानामिव 
प्रवाहानादित्वेऽपि विशिष्टपरमात्मना (नः) शोभाविशेषेण भगवता 
पुनः निर्माणं वेदानामिवेत्यविरोधः | वेदरचनापि हि वर्णानादि - 
नित्यत्वेऽपि 
प्रतिप्राणिस्थानकरणाभिघातसम्पत्त्यभिव्यक्तपौर्वापर्यनिबन्धना 
कृतका | सा परं पूर्वपूर्वरचनासजातीयत्वप्रवाहेण नित्या | तथा 
नृत्तमपीति न कश्चिद्विरोधः |

दत्ता इति | या तन्द्र्या(स्वातन्त्र्य)मनुजानानो निजबुद्धिकृतं यत्तेन तत्र 
वैचित्र्यमनुप्रवेशितं न तद्दृष्टप्रतिघातीति दर्शयति | तेन 
शोभाप्राधान्यमेवात्र ज्याय इत्यनद्यतन इति यावल्लक्ष्यं न विरूपमिति 
मन्तव्यम् | मुनये इत्यूहापोहादिकुशलाय |


प्. १६८)

सृष्ट्वा भगवता दत्तास्तण्डवे मुनये तदा |
तेनापि हि ततः सम्यग्गानभाण्डसमन्वितः || २६० ||


हि यस्मात् अर्था यतो दत्ताः अतो नृत्तात्मकः प्रयोगः सम्यग्वैचित्र्येण | 
स्प(सृ)ष्टः | सम्यगिति समञ्चिततालसाम्यातिका(त्मिका)सङ्गेति (अञ्चन्ति) 
गच्छन्तीति सम्यग्भूतं यद्गानं गीतम् | भाण्डं भणति शब्दं करोतीति 
भडितव्याण्ण(?) इत्यनया वा पुष्कराध्यायोदितया व्युत्पत्त्या(तदादि)तदिति | 
इह तद्गीतं वाद्यं च सम्यगञ्चितं तदनुसारि | तत्प्रधानतया 
नृत्तप्रधानत्वेन गीतेन वाद्येन च समन्वितः | अत एव तण्डोरयं ताण्डव 
इति वैयाकरणैः स्मृतम् | (२६०)

अत्र भरतमुनिरेव परकीयामाशङ्कामुपनिबध्नाति | अनभिज्ञानाच्च 
मुनीनामभिनयादीनामप्यविदुषां कथम् | अभिनयः कृत इति 
गीतकार्थेऽभिहितेष्वासारितेष्विति च न वचनोपपत्तिस्स्यात् | तस्मान्मुनिरेवेदं 
स्वयमाशङ्कते | पूर्वपक्षत्वेन वा शङ्केयमिति प्रकटयितुं 
सुकुमारमिति(रमतिभिः)मध्ये ऋषय ऊचुः इति प्रक्षिप्तम् |

तत्रेत्थमाशङ्का | नृत्तं नाट्याद्भिन्नमभिन्नं वा | भिन्नत्वेऽपि 
सप्रयोजनमप्रयोजनं वा | न तावद्भिन्नम् | 
अङ्गविक्षेपनृत्तगीतवत्त्वेनावैलक्षण्यात् | अभिनयप्रयोगस्य 
नीयमानपदार्थवाक्यार्थगतनाट्यार्थगतविषयत्वे भाव्यविकलस्य 
दर्शनमस्ति तावत् | अवान्तरवैलक्षण्यं च दशरूपके न विद्यते | 
एकपात्रहार्ये त्वसन्निहितेऽपि च प्रियतमसखीप्रभृतौ 
तद्विषयोक्तिप्रत्युक्त्यादिप्रयोगो नाट्येऽपि | आकाशभाषितादौ भाणरूपके च 
विद्यते | यथाह राहुलः -

परोक्षोऽपि हि वक्तव्यो नार्या प्रत्यक्षवत्प्रियः |
सखी च नाट्यधर्मोऽयं भरतेनोदितं द्वयम् || इति |

तथा भाणे चैकाकी वा यो योज्योऽनेकाङ्गहारिणि | मुनिना हि वक्ष्यते 
भाणकवच्चैकहार्यं स्यात् इति | वार्तिककृताऽप्युक्तम् -


प्. १६९)

वाच्यानुगतेऽभिनये प्रतिपाद्येऽर्थे च गात्रविक्षेपैः |
उभयोपरि हि समाने को भेदो नृत्तनाट्यगतः(योः) ||

अत्रोच्यते | (यदि) साक्षाद्बुद्ध्यभावान्न नाट्यं तदसत् | इयं 
प्रियतमगुणकीर्तनपरा नृत्यति | खण्डिता नृत्यति | कलहान्तरिता नृत्यति - इति 
बुद्धेः सम्भवात् | यदाह -

या चैवंविधगुणकीर्तनवचनेषु प्रियतमस्य संरक्ता |
सख्याः समक्षमुच्चैः प्रमदा सैवानुकार्याऽत्र ||

एतेनोत्साहगातव्यानामर्थेऽनुकार्यत्वं दर्शितम् |

अथ गीयमानरूपकाभिनयदर्शनात् नाट्यतो वैलक्षण्यं न तत्तावत् | 
वैलक्षण्यमात्रप्रयोजकावान्तरभेदस्य सर्वत्र सम्भवादिति ह्युक्तम् | न 
चेदं वैलक्षण्यम् | नाट्येऽपि तस्य भावात् | वक्ष्यते 
चाङ्गोपाङ्गकशारीराभिनयलक्षणविधौ

स्थाने ध्रुवास्वभिनयो यत् क्रियते हर्षशोकरोषाद्यैः |
भावरससंप्रयुक्तं ज्ञेयं नाट्यायितं तच्च || इति || (ना. शा. २२-४७)

उपरञ्जकमपि तत्र गीतं नाट्ययितं रूपकं वाच्याभिनययोश्च व्यक्त इति | 
तत्प्रयोगस्य(श्च) सर्वत्र | 
.
दोम्बिकाप्रस्थानषिद्रकभाणकभाणिकारागकाव्यादेर्दशरूपकलक्षणेन्
आसङ्ग्रहान्नाट्याद्भेद इति चेत् | तदैकान्तिकम् | 
तोटकप्रकरणिकारासकप्रभृतेस्तदसङ्गृहीतस्यापि नाट्यरूअपत्वात् | 
कोहलस्तु ब्रवीति इति च परिहारस्य समानत्वात् | वाचिकोऽप्यभिनय 
आसीनपाठ्यादौ क्वचिदस्त्येव | अहो गाणगाणबुल्लिभाण इत्यादौ | आहार्यस्तु 
प्राधान्येनैकः कृतः भाणादावपि न क्षणे क्षणे परिवर्तते | 
सात्त्विकोऽप्यङ्गीकृत एव कोहलाद्यैः सत्त्वतिरिक्तोऽभिनयः 
इत्यादिवचनमालिखद्भिः | आङ्गिकस्तु शुट एव | अस्त्री(अन्यस्त्री) 
डोम्बिअकषिद्गकानामन्योन्यानन्वितत्वं वाक्यानामिव | समवकारेऽपि 
अङ्गानामस्त्रीप्रधानेऽर्थे तत्रान्वय इति चेदिहापि समानम् | देवतास्तुतेः 
स्त्रीपुंभावाश्रयस्य च शृङ्गारस्य सर्वत्रानुगमात्तस्यैव च 
प्राधान्याद्वक्ष्यति - देवस्तुत्याश्रयकृतं स्त्रीपुंभावसमाश्रयम् | इति | 
अत एव च चूडामणिडोम्ब्कायां प्रतिज्ञातं बिंदुगुणं वमि सहि 
इहोदिवचो अमिदुणधं | महसारकः गेते उं (?) | अत एव सहृदयाः स्मरन्ति 
वध(स) मचूडामणि-आ (इति | तस्मान्नृत्तं नाट्यादभिन्नं 
तल्लक्षणोपेतत्वात् |

प्. १७०)

नृत्तप्रयोगः सृष्टो यः स ताण्डव इति स्मृतः |

ऋषय ऊचुः -

यदा प्राप्त्यर्थमर्थानां तज्ज्ञैरभिनयः कृतः || २६१ ||


एतदाह - यदा प्राप्त्यर्थमिति | यतो हेतोरर्थानां काव्यार्थानां 
प्राप्त्यर्थ साक्षात्कारबुद्ध्या स्वीकारार्थं तज्ज्ञैः 
प्रयोक्तृभिराङ्गिकाद्यभिनयः कृतः | तत्र तस्मादेतन्नृत्तं कृतम् | 
नृत्तशब्देन व्यपदिष्टम् | न तु नाट्यशब्देनैवेत्यर्थः | भवतु वा भिन्नं 
तथापि कं स्वभावं लक्षणमपेक्षते च स्वात्मन्यङ्गीकरोति | लौकिकत्वं 
लोकोत्तरत्वं वा ? लौकिकत्वे घंटादिवस्तुतुल्यत्वं तदनुकारत्वं 
प्रतिबिम्बादिरूपता वा | तत्रापि नाट्यच्छायात्मकतैव | नाट्यस्यैव ह्यमी 
भागनिष्यन्दाश्चित्रपुत्रिकापुस्तप्रभृतयो ग्रन्थकारकल्पिताः 
साक्षात्कारकल्पप्रत्ययसम्पदा कथापर्यन्तम् | तथा लोकोत्तरत्वे तु 
नाट्यस्यैवावान्तरभेदमात्रं तत् |

तथाविधमपि च तन्न निष्प्रयोजनम् | तद्भावाद्युपलक्षणीयं स्यात् | 
असिद्धमेतत् - चतुर्वर्गोपदेशस्य राघवविजयादिकरागकाव्येषु दृष्टत्वात् | 
डोम्बिकादु तु कामस्यैव प्रच्छन्नरागपरमरहस्योपदेशात् | 
यद्वामाभिनिवेशित्वम् (ना. शा. २२-१९९) इत्यनेन सामान्याभिनये 
प्रच्छन्नरागस्यातीव देव(मन्मथ)सारसर्वस्वत्वेनाभिधानात् | 
सिंहसूकरभल्लुककासरादिवर्णनेनापि 
भाणप्रेरणभाणिकादावप्रस्तुतप्रशंसार्थान्तरन्यासदृष्टान्तादिना 
पुरुषार्थस्यैवोपदेशदर्शनादिति प्रयोजनभेदादपि न भेदः | तदाह - 
यदा प्राप्त्यर्थमिति | यदा यतोऽर्थानां धर्मादि प्रयोजनानां 
प्राप्त्यर्थं तज्ज्ञैः कविभिरभिनय इत्यभिनीयमानो रागकाव्यादिः कृतः | 
तस्मात्कस्माद्धेतोरेतन्नृत्तं न नाट्यम् | नाट्यं च कस्मान्न नृत्तम् | 
गात्रविक्षेपात्मकं हि तदपि | तुल्ये च तथाऽर्थे कं भेदकं 
स्वभावमपेक्षते | नास्त्यसौ भिन्नस्वभाव इति यावत् | यद्वार्तिकम् -

एवमवान्तरवाक्यैरुपदेशो रागदर्शनीयेषु |
सिंहादिवर्णनिर्वा क्वचिदप्यर्थान्तरन्यासात् || इति ||

तस्मात्स्वभावस्य प्रयोजनस्य चाभेदान्नृत्तं नाट्यादभिन्नमिति |

अथोच्यते (राघवविजयादि)रागकाव्यादि प्रयोगो नाट्यमेव | अभिनययोगात् | 
यत्त्वभिनयादिशून्यं केवलं 
वलनावर्तनाभ्रूक्षेपताराचलनचरणधारणकम्पस्फुरितकटिच्छे-

प्. १७१)

दरेचकादि तदस्माकं नृत्तं भविष्यति | यत्र नाट्यशङ्कापि नास्ति | ननु 
किं तेन मो(प्रे)क्षितेन प्रयोजनम् | ननूक्तं नाट्योपयोगित्वं -

तस्य शाखा च नृत्तं च तथैवाङ्कुर एव च |
वस्तून्यभिनयस्य इति (ना. शा. ८-१५) |

एतद्दूषयति - यदा प्राप्त्यर्थमिति | इह योऽयं स्वभावो लोकस्य इति (ना. शा. 
१-११९) लक्षणेन नाट्यं लक्षितम् | तत्राभिनयानामुपयोग 
उक्तार्थाभिमुख्यप्राप्तिः | नृत्तस्य तूक्तरूपस्य न किञ्चित्प्रयोजनम् | 
उपरञ्जकतया गीतवाद्यादिवदुपयोग इति चेत् गीतस्य तावत् -

यत्तु काव्येन नोक्तं स्यात्तद्गीतेन प्रसाधयेत् || इति 

यानि वाक्यैस्तु न ब्रूयात् इति न तैरेव तु वाक्यार्थैः इति न्यायेन 
प्रकृतिचित्तवृत्तिकथावस्थादि सूचयतोऽस्त्युपयोगः | वाद्यस्यापि 
गीतसाम्याक्षिप्तततालोद्दीपकत्वेन | एतन्मध्यात्तु नृत्तं कर्तृ कं 
स्वभावमपेक्षते | न युद्धनियुद्धगतिपरिक्रमादावस्योपयोग इत्युक्तम् | 
तत्रापि कं स्वभावं लौकिकमलौकिकं वाऽपेक्सते | लौकिकत्वे प्रयोज्यत्वेन 
लोकधर्म्या सङ्ग्रहोऽस्य | चारीमण्डलादिक्रमेण च तस्याङ्ग एव 
निरूपणं भविष्यति | अथाप्यलौकिकस्तथापि सिद्धम् | ऊर्ध्वेन तु कुर्यात् 
इत्यादि चतुरहस्ताभिनेतव्यविषयविभागन्यायेनाभ्यधिकं 
सुन्दरोपरञ्जकभागानुप्रवेशेन नाट्यधर्म्यनुप्रवेशे पुनरपि 
नाट्यादभ्यधिकता |

अथोच्यते - पूर्वरङ्गप्रयोगस्य वैचित्र्यसिद्ध्यै तदेतदिति | तत्रापि 
पूर्वरङ्गप्रयोज्यया ब्रह्मगीत्या साकम् | अस्या(था)ङ्गाङ्गिभावेन वा | 
तत्राद्ये पक्षे स्यादसामञ्जस्यम् | अन्त्ये तु पक्से 
कथमाहित(ङ्गिक)हस्तचार्याद्यभावः |

तदुक्तम् -

महागीतेषु चैवार्थान् सम्यगेवाभिनेष्यसि | इति (ना. शा. ४-१५) | 

अत्राह - यदा प्राप्त्यर्थमिति | अर्थानां गीतकपदाभिधेयानां 
प्राप्त्यर्थमभिमुखं नयनार्थम् | यद्ययं नृत्ताभिमतोऽभिनयो 
विहितस्तत्कस्मादभिनयत्वे तुल्ये नृत्तमेतन्न नाट्यम् | तथाहि - 
गीतकार्थाभिनये कर्तव्ये 
कमन्यमाङ्गिकहस्तका(चा)र्याद्यभिनयव्यतिरिक्तं स्वभावमपेक्षते | न 
कञ्चिदन्यमित्यर्थः |


प्. १७२)

कस्मान्नृत्तं कृतं ह्येतत्कं स्वभावमपेक्षते |
न गीतकार्थसम्बद्धं न चाप्यर्थस्य भावकम् || २६२ ||

कस्मान्नृत्तं कृतं ह्येतद्गीतेष्वासारितेषु च |
(भरतः) - अत्रोच्यते न खल्वर्थं कंचिन्नृत्तमपेक्षते || २६३ ||

अथोच्यते - न गीतकादिपदार्थाभिनयतयाऽस्योपयोग इति | किन्तर्ह्यन्यथा 
गीतकादावस्योपयोग इति | तत्राह - न गीतकार्थसम्बद्धं न चाप्यर्थस्य 
भावकमिति | इह गीतकार्थास्तदारम्भकाः वस्त्वङ्गप्रभृतयः | तेषु न 
संबद्धं तन्मध्ये न परिगणितमित्यर्थः | यदि 
ह्यङ्गवस्त्वादित(अ)न्मध्यपरिगणनमस्य भवेन्न 
तद्भवेदप्यन्यतदुपयोगस्तदारम्भकत्वात् | नचैतदुपगतम् | न च युक्तम् | 
नृत्तस्य गीतद्वितीयजातीयत्वात् |

ननु यथा तत्सुषिरादिवाद्यं तदङ्गसम्बद्धमपि तत्रोपयोगि तथेदं 
भविष्यतीत्याशङ्क्याह - न चाप्यर्थस्येति | अर्थ्यते प्रधानतया गीतकादौ 
निरूप्यत इत्यर्थः स्वरूपपदतालादिः | तस्याप्येतद्भावकं प्रापकं न 
भवति |

एतदुक्तं भवति - स्वरात्मके भागे प्रतिबिम्बरूपतया लग्नस्वरत्वेन 
स्थानप्रदायितया स्वरपरमार्थप्रापकतया स्वरात्मगीतिभागे स्तुतः 
सुषिरोपयोगः | अवनद्धस्यापि तत्साम्योपायतालांशप्रापकत्वेन 
पदपातादभिधेयोपयोगित्वेऽप्यभिनयरूपया(पतया) नाट्यादभेद एव 
स्यादित्युक्तम् |

अथोच्यते रेचकाङ्गहारनिबन्धात्मकं यन्नृत्तं न तेन 
कश्चिदर्थोऽभिनीयते | अपि तु यथा विशिष्टैर्मन्त्रैः 
भावनाविशेषैश्चाभ्युदयसिद्धिः तथा | 
विशिष्टदेवतासूचकैर्मन्त्रैस्तथा तद्गीते चाभ्यधायि | गीतेष्वासारितेषु चेति 
| भावारम्भगीताङ्गवस्तुषु सप्तविंशतिसङ्ख्येष्वासारितेषु 
वर्धमानारम्भकेषु चतुर्षु चकारात्पानिकायमित्येतेषु(न?) 
सम्बद्धमेतदङ्गहारात्मकं द्वात्रिंशत्प्रकारं नृत्तमिति 
तत्संबन्धश्चेदानीं न किञ्चित् | एवं पृथङ्निवृत्त(नृत्त)काव्यादौ 
नाट्यरूपतैव | नाट्योपयोगित्वेनापि नृत्ततालगीतकाद्युपयोगोऽपि दुर्घट इति 
त्रिधा पूर्वपक्षसंक्षेपः | 

एतत्परिहर्तुमाह - अत्रोच्यत इत्यादिश्लोकत्रयेण | अस्मिन्पूर्वपक्षे तूच्यते 
प्रत्युत्तरमिति शेषः | तत्र 
यदुक्तमङ्गविक्षेपनृत्तगीतमयत्वान्नाट्यादेर्भेदो(दभेदो)

प्. १७३)

रागकाव्यादिनृत्तस्येति तदनैकान्तिक(त्व)मस्य हेतोः लौकिकनृत्तेऽपि स्फुटम् | 
नाट्यादिलक्षणसहगोपने तु लोकिके गात्रविक्षेपणं(णे) 
पठ्यमानमभिनीयमानं वा यावत्पदजातमर्थो नाभिनीयते इति कि 
नानुसन्धीयते | किं वा न साक्षात्क्रियायोग्यतां नीयते | 
प्राप्यकल्पोऽसिद्धः | लोकेऽपि 
सौमनस्याभावादङ्गोपाङ्गपरिक्षेपानुयातस्य वाक्यादीरितस्य दृष्टवात् | 
गीयता (गायतां) पदार्थसंवादकृततन्मयीभावदग्धा(बद्धा)याश्च 
स्फुटमेव सात्त्विकाङ्गतावलोकनात् |

अथापरः पक्षस्तु नृत्तेऽपि समानम्(नः) | तथाहि - नृत्तकाव्ये डोम्बिकादौ 
वर्णच्युतादिव वर्णादिप्रयोगे तावदभिनयकथैव नास्तीति किं तत्र विचार्यते 
| केवलं नृत्तस्वभावमात्रमपि तत्केवलं 
भावितकाव्यार्थगतार्थतत्त्वसौकुमार्यकृतमङ्गस्य तथात्वमिति निर्णेष्यत 
इत्यास्तां तावदेतत् |

तदनन्तरं तु धारापरिक्रमपूर्वकलयप्रयोगावसरे पा-आल-
अलोससाहिणिहुजयजय लच्छिमच्चमलि-आ इत्यादि यद्गीयते तत्कस्योक्तिरूपम् | यदि 
तावन्नर्तितुमागताया लौकिक्या डोम्बिकाप्रवृत्तनर्तक्याः तदा 
सैवेदानीमेवंभूतं वस्तुरूपं लौकिकं वचनमभिधत्ते | 
गायनादिस्वक्रमिकस्ववाक्यत एकवाक्यतः साक्षात्कारकल्पार्थः | 
साक्षात्कारकल्पानुव्यवसायगोचरकार्यत्वं च नाट्यस्य 
लक्षणमित्यवोचाम |

तेन यथा कश्चित्कंचिदन्यापदेशगानादिक्रमेण 
वस्तूद्बोधनकरणद्वारेण वा छन्दानुप्रवेशितया वा 
कस्यचिन्मनस्यावर्जनातिशय विधत्ते | नृत्यन्नपि गायन्नपि तद्वदेव 
डोम्बिकादौ द्रष्टव्यम् | विडम्बिडोम्बीत्यादावपि (?) वचसि सैव डोम्बिका | 
नरपतिपरितोषकार्थाभिधायिवचननिष्ठेन गीतेन नृत्तेन वान्येन (वाद्येन) 
च राजानमनुरञ्जयितुं गृहीतो मन्त्रित्वेन पूर्वं स्थित्वा मध्ये 
काचिदीदृशी चौर्यकामुककेलीवासमनासाद्य कापि पुनरेवंविधा 
कश्चिदेवम्भूतश्चौर्यकामुकैः कोऽप्येवम्भूतस्तत्र काचिदेवम्भूता 
प्रौढदूतीत्येवमादि राजपुत्रहृदयानुप्रवेशयोग्यं तत्प्रसादेन 
धनार्जनोपायमभिदधती तमेव राजपुत्रं परत्वेन तथैव वा 
धनमुद्दिश्यान्यदपि चेष्टितमभिधीयते | डोम्बिकाकृत्यमेवोपसंहरति 
गुणमालायां जामि हरार्धातुं गि-अपुण्णं चिसमि इत्यादौ | तत्र सा 
नृत्यती डोम्बिका च बहुतरोपरञ्जकगीतादिपटुचेटकपरिवृता त्वां 
प्रत्येवमहमुपश्लोकितवतीति तन्मध्यवर्तिगायनमुखसङ्क्रमितनिजवचना 
लौकिकेनैव रूपेण तद्गीयमानरूपकगतलयतालसाम्येन तावन्नृत्यति | 
तद्गीयमानपदार्थस्य च 

प्. १७४)

सातिशयमावर्जनीये राजादौ हृदयानुप्रवेशितां दर्शयितुं 
लौकिकव्यवहारगतहस्तभ्रूकर्मरोमाञ्चाक्षिविकारतुल्ययोगक्षेमतयैवाऽऽ
न्गविकारादिसंभवमप्याक्षिपति |

एवं गीतेन रञ्जनं प्राधान्येन विधाय तदुपयोगिनं चाङ्गिनं 
चाङ्गव्यापारं प्रदर्श्य नृत्तेन पुनस्तच्चित्तग्रहणं कुर्वती नृत्तं 
प्रधानभावं गीतं च तदुपसर्जनभावं नयन्ती तत एव 
तदभिनयमनाद्रियमाणा 
तद्गीयमानांद्भावाद्विक्षिप्ततदुदितभावमेवाङ्गविक्षेपंकरोति 
लयपरिष्वक्तकरणादौ | तत्रेयत्यंशे 
लौकिकमातस्वभावरामनटादिव्यवहारवत् क्व 
प्रयोज्यप्रयोजकभावाशङ्का | कस्य वा सामाजिकस्य 
व्युत्पादनमाभिसंहितम् | तदनन्तरं च यथैव सा गीतनृत्तादि प्रायुङ्क्त 
तथैव सदृशं न नर्तकी प्रयुङ्क्ते | न तु डोम्बिका साक्षात्कारकल्पेन 
दर्शयति तदीयाहार्यादिना स्वात्मरूपप्रच्छादनाद्यभावात् | तत एव न 
डोम्बिकां साक्षत्कारकल्पेन सा दर्शयति | अपि तु तथैव नृत्तं साभिनयं 
केवलं च र्पदर्शयति तेन नाट्याङ्गतायां यत् दृष्टं पताकादि 
तद्दर्शनमात्रतया | अतो नाट्यं संस्कारकं नृत्तस्येत्यङ्गादिव्यपदेश 
इत्युपचारादुच्यते |

नाट्यस्य प्रस्तावनाप्राणप्रतिबिम्बकल्पं नृत्तमित्ययमपि व्यवहारस्ततस्त्य 
एव | नाट्यस्यात्र नामाप्यस्ति पदमूर्ध्वादौ चातुरश्र्यभङ्गाभावे (?) 
तद्भावाद्ययोगात् नाट्यरूपत्वे हि 
साक्षात्कारकल्पानुव्यवसायसम्पत्त्युपयोगिनः पात्रं प्रति 
भाषानियमस्य छन्दोऽलङ्कारादिनियमोऽवश(श्य)रूपाद्योगयोगिन 
आहार्यविशेषस्य जात्यंशकादे(रि)ति परिक्रमादेश्च स नास्यैवोपयोगो भवेत् 
| न वैवमस्ति | मूलभूतस्य च पाठ्यस्य 
सम्भावनानुषक्तमाकाशभाषितमपि स्यात् | पादताडितकादि भाणरूपक 
इव | इह तु मूलत एव न केनचित्किञ्चिदुच्यते | अहो गाणेत्यादि गायनं 
यच्चोक्तं प्रमदा सैवानुकार्यात्र इति तदप्यनेन प्रतिसमाहितं नर्तक्याः 
स्वरूपानाच्छादनात् | कलहान्तरितेयं खण्डितेयं नृत्यतीति व्यवहार 
औपचारिकः | तदर्थगीयमानरूपकगतगीतवाद्यानुसारित्वात्तन्नृत्तस्य | न 
तु मुख्यः | 
लम्बालकत्ववेणीधारणमङ्गलवलयापरिग्रहादितदुचितवेषादिपरिग्रह-
वैकल्यात् | यच्च नाट्यायितत्वमाशङ्कितं तदस्थाने भ्रान्तम् | 
सह्ड्रयैर्नाट्यायितमिति हि तावन्तं गीयमानमभिनीयते असाङ्गत्यापत्तेः | 
अपि तु यादृशा लयतालादिना यादृगर्थसूचनयोग्याभिनयः 
सात्त्विकादिप्रधानरसानुसारितया प्रयोगयोग्यस्तदुचितार्थपरिपूरणं 
ध्रुवागीतेन क्रियते | सूच्या(क्ष्मा) ह्यमी पल्लवप्रकारा अङ्कुरादयो 
निवृत्त्यङ्कुरान्ता ये विघायितवच्च नाट्यायैतम् | एतच्च स्वक्षेत्र एव 
वितनिष्यामः |

एवं नाट्यायितशङ्काऽप्यत्र न काचित् | मूलभूतस्याभिनयस्यैवाभावात् | 
तद्भावे यथा - मुंच-इ वलवि अंअ-अ इरो-अगुहंसणलिण अग्नि चिङज इत्यादौ 


प्. १७५)

किं तु शोभां प्रजनयेदिति नृत्तं प्रवर्तितम् |
प्रायेण सर्वलोकस्य नृत्तमिष्टं स्वभावतः || २६४ ||


मूर्च्छादिसाक्षात्कारः शययायाश्चाङ्गनिपतनादिबाहुस्तथा 
नृत्तकाव्येऽपि स्यात् | होशं दणषक हमहुमा-इषक इत्यादौ | 
नचैवमस्तीत्युक्तमसकृत् | एतेन प्रयोजनभेदोऽपि प्रत्याप्तः (त्युक्तः) | नहि 
सामाजिकाः प्रीयन्तां व्युत्पद्यन्तां वेत्यभिसन्धिना नृत्तप्रयोगः | 
तत्संपत्तिस्तु नान्तरीयकत्वाद्भवतु | 
ज्योतिष्टोमादिप्रयोगसङ्गीतापनोदादिवददृष्टविशेषोद्देशेनैव हि तस्य 
प्रयोगः | डोम्बिकादेर्दृष्टोद्देशेन राजपुत्रादिप्रीतये यद्यपि प्रवृत्तिर्लौकिकी 
सा | अद्यत्वे तु न द्वयम् | नर्तक्याः प्रवृत्तिः प्रवर्तना वा 
देवतापरितोषणफलैव | यथोक्तं तत्र -

यत्किञ्चिल्लास्यमेतेन देवस्तु(वी तु)ष्यति नित्यशः |
यत्किञ्चित्ताण्डवं तेन सोमः सानुचरः शिवः || इति ||

मूले च सूदादेरिव वस्तुभूतरूपरसादिमध्यपातिविषयविशेषयोजनया 
कृता प्रीतिः साध्या | 
डोम्बिकावर्णनगतस्यैवालौकिकरूपान्तरप्रादुर्भावान्तरस्येति 
व्युत्पत्त्यभिसन्धानं चानुभवतीति केयं सम्भावना गेयेऽपि | नाट्ये तु 
तदेव प्रधानं भरतमुनिप्रभृतीनां तथैव मूलतः प्रवृत्तेः | अन्यत्वे 
तु जीविता (का) पर्यवसितत्वमिति 
पुरुषमि(म)तिपुरुस्ऽदौरात्म्यमेतद्धर्मादिचतुष्टयोपदेशि 
पुराकल्पोपदेशनमिव पुस्तकवाचकानां मूलेन प्रवर्तनात्तत्र 
व्युत्पत्त्यभिसन्धेरेवेति फलभेदः |

अन्योऽपि लक्षणभेदो 
नाट्यरूपताशङ्कापराकरणहेतुग्रन्थव्याख्यानावसर् वक्ष्यते | 
तन्नाट्यलक्षणप्रयोजनाभेदादित्यसिद्धो हेतुः | तदाह नृत्तं कर्तृ 
कंचिदर्थमर्थ्यमानं साक्षात्कारं प्राप्यमानं नाट्यवेदं 
नापेक्षते येन लक्षणाभेदः स्यात् | तथा न कश्चिदर्थः सामाजिकान्प्रति 
व्युत्पादनीयधर्माद्युपायान्यतमं व्यपेक्षते येन प्रयोजनाभेदोऽपि 
स्यादित्यतो हेतोरेतन्नृत्तं प्रवर्तितं नृत्तवाचोयुक्त्यैव व्यवहृतम् | ननु(तु) 
नाट्यमिति |

किञ्चिदपि शुद्धं ना.याङ्गं पूर्वरङ्गादिकं वेति पाठो वा इयता तदनु 
प्राप्त्यर्थमित्यादि प्रतिसमाहितम् | ननु भवत्वेवंभूतं नृत्तं नाट्ये तु 
कथमस्योपयोग इत्युक्तं गीतकस्यापि कथमुपयोगः |

प्. १७६)

मङ्गल्यमिति कृत्वा च नृत्तमेतत्प्रकीर्तितम् |
विवाहप्रसवावाहप्रमोदाभ्युदयादिषु || २६५ ||

विनोदकारणं चेति नृत्तमेतत्प्रवर्तितम् |
अतश्चैव प्रतिक्षेपाद्भूतसङ्घैः प्रवर्तिताः || २६६ ||


उक्तं - यानि वाक्यैस्तु न ब्रूयात् इति यत्तु काव्येन नोक्तं स्यात् इति | 
ध्रुवायास्तु सम्पाठमात्रमेवास्तु | अलं 
वर्णालङ्कारयोजनात्मकगानक्रियादिप्रसारायासेन |

ननु रामरावणादिगत(ता)ग्राम्यत्याज्यरूपचरितार्थडम्बरस्य 
हृदयानुप्रवेशद्वारभूतं हृद्यं तत्सूचीकल्पं स्वयं 
हृदयानुप्रवेशित्वादित्युक्तं प्राक् | स एव तर्हि नृत्तस्य 
वलनावर्तनादेरन्तरङ्गेऽस्य नाट्य उपयोगः | विशेषतो हि 
तद्विनाऽलातचक्रप्रतिमत्वे तैर्बुद्धिग्राह्यमेव नाट्यं न स्यात् | तत एव 
विमलाभिनयमाणिक्यगुम्फविधायिसूत्रस्थानीयं 
वलनादिरूपनृत्तसजातीयत्वान्निकटत्वादन्तरङ्गगीतादिव्यापि नाट्यम् |

तदेतदाह - किन्तु शोभां प्रजनयेदिति | नृत्तं प्रवर्तितं प्रकृष्टमत्रुटितं 
वर्णनाविलासवलनादिदक्षिणं यद्वर्णितं कायावयवानां कायस्य च 
विलासचेष्टावस्थानात्मकं वर्तितं तदात्मकं यन्नृत्तं तच्छोभां 
रञ्जनायोग्यत्वं शोभानान्तरीयकचमत्कारं प्रकर्षेण 
गानादिवैलक्षण्येन जनयेदिति नृत्तं प्रवर्तितमित्यन्तेनाभिसम्बन्धः | हेतौ 
लिङ् |

ननु रञ्जकत्वं भोजनादीनामप्यस्ति | 
तत्तदनुप्रवेशनीयमत्रेत्याशङ्कां मध्येऽपाकरोति - प्रायेणेति | 
विवाहप्रसवावाहादिषु सर्वस्य लोकस्य स्वभावतः 
स्वभावेष्वात्माभिमतेषु स्वदेहेनात्मना नर्तनमिष्टं वल्लभम् | सर्वोऽपि 
जनो स्वभावतः स्वाभिमते विवाहादौ नृत्यति योऽपि वादयन्नृत्यपि तेनापि | 
दुर्दुरूटेनापि मङ्गल्यमिति | विवाहो वध्वा आनयनम् | तत्पूर्वकः सर्व 
उत्सवः | पुत्रजन्म प्रसवः | ततो जामातुः सवधूकस्य सर्वत्र 
श्वशुरभवनगमनमावाहः | प्रमोदा राज्ञामर्थकरणादयः | 
अभ्युदयो मनोरथप्राप्तिरभिलषितस्योदय इति | 
आदिग्रहणेनानाकाङ्क्षितशुभप्राप्त्यादि | एतेन निनिमिति 
(विनोदनमिति)श्लोकत्रयस्य सम्बन्धः | एतच्च कैशिकीमपि योजय (ना. शा. १-४२) 
इत्यत्र दर्शितम् |

कं स्वभावमपेक्षत इति प्रतिसमाधातुमाह - अतश्चैवेति | अतश्च 
कारणान्नृत्तं प्रवर्तितम् | प्रारम्भे पूर्वरङ्गे लक्षणवर्तितं योजितमिति 
संबन्धः | एवकारो हेतौ 


प्. १७७)

ये गीतकादौ युज्यन्ते सम्यङ्नृत्तविभागकाः |
देवेन चापि सम्प्रोक्तस्तण्डुस्ताण्डवपूर्वकम् || २६७ ||


यस्मात्प्रतिक्षेपात् | ज्झण्टुमाद्याः शुष्काक्षराः देवैः प्रतिक्षिप्तत्वात् 
भूतसङ्घैश्च दैत्यादिभिः प्रवर्तिताः | (२६६)

निर्गीतं तु सवादित्रमिदं गृह्णीमहे वयम् | (ना. शा. ५-३५)

इति वक्ष्यते |

अत एवम्भूता गीतानां मद्रकादीनामादौ 
सम्यङ्नृत्तस्याभिनेयपदार्थाभावेनाभिनयशून्यतया 
नाशा(तयाश)ङ्किता नाट्याङ्गस्य शुद्धस्य विभागका विभागप्रापका 
आदौ प्रयुज्यन्ते | एतदुक्तं भवति - गीतकानां यान्युपोहनानि तत्र 
तावन्नृत्तं शुद्धमेवं कर्तव्यम् | यद्वक्ष्यति -

तत्रावतरणं कार्यं नर्तक्याः सर्वभाण्डकम् |
क्षेपप्रतिक्षेपकृतम् | इति (ना. शा. ४-३००)

तद्गत(तत)श्च गीतकाङ्गमध्ये तु प्रवेशाभावोऽसि(भावस्सि)द्धः | 
विचारणीयस्य चावापनिष्क्रामादेरगीतकाङ्गत्वमस्त्येव | यद्यपि 
महागीतेषु ऐवार्थान् (ना. शा. ४-१५) इत्युक्तं वक्ष्यते च ततोऽभिनयमाचरेत् 
(ना. शा. ४-२९०) इति प्रथमत्वेऽभिनयनेऽस्यापि तथापि तत्र न मुख्यो 
नाट्यप्रसिद्धोऽभिनयार्थ इत्युक्तम् |

किञ्चाभिनेयत्वेन नाट्याङ्गत्वदशायामवलोकनात् तथा वाचोयुक्तिः | 
लौकिककथास्विवाङ्गव्यवहारादावभिमुखीभावमात्रनयनश्चापि 
स्वार्थो यथावाच्यमभिनीतः | नहि तत्र 
साक्षात्कारकल्पतापादनमभिनयार्थः | किन्तु तल्लयाद्याहारित्वमात्रम् | 
एवमत्रापि तदर्थानुसारित्वमात्रं परप्रतिपत्तिमात्रं स्यात् |

.....डस्थेनैवाङ्गभूतत्वेऽप्यनुगयिते(गमित)कालात्पृथग्भूत एवादौ 
प्रयुज्यमानो लोकप्रसिद्धप्रथमगीयमानाक्षिप्तडोम्बिकाप्रायः 
प्रचुरस्तुतिपदयुक्तो गीतिविशेषप्रतिक्षेप इत्याह | इदं भरमुनिना न 
क्वचिल्लक्षितम् |

अन्ये तु गीतान्ते प्रयोज्याश्छन्दकादय एवं नृत्तवैचित्र्याश्रया यथारुचि 
प्रतिक्षिप्यमाणाङ्गकाः प्रतिक्षेपाः | आदिशब्दश्च 
व्यवस्थायामासारितादिसङ्ग्रहार्थः प्रयुक्तः | सतीति चाध्याहार इति | 
मुनिमतं चाद्य तयोरनुग्राहकम् |


प्. १७८)

गीतप्रयोगमाश्रित्य नृत्तमेतत्प्रवर्त्यताम् |
प्रायेण ताण्डवविधिर्देवस्तुत्याश्रयो भवेत् || २६८ ||


एवं नाट्याङ्गता नृत्तस्य गीतादिवदुपयोगश्च समर्थितः | अधुना 
नृत्तप्रधानरागकाव्यादिर्विषयः काव्यं च नाट्याङ्गमिति 
दर्शयन्पुराकल्पच्छायया प्रकारान्तरमपि नृत्तस्य समर्थयितुमाह - 
देवेनेत्यादि | चकार एवकारार्थे | देवेनैव महेश्वरेणैव | तण्डुः 
सन्तोषपूर्वकं प्रकर्षेणादरेणोक्तः | किमित्याह - गीयत इति गीतं काव्यम् | 
तस्य यः प्रकर्षेण योगस्तदर्थानुप्रवेशलक्षण(स्त)माश्रित्य न छायाम् | 
आसमन्ताच्छ्रित्वा | अङ्गविक्षेपिताङ्गत्वं सामरस्यलयसत्वादिना नृत्तं 
तच्छब्दस्वभावमपि यदभूत्ताण्डवप्रभृति (नृत्तं 
तद्गीयमानरूपकगतवर्णालङ्कारलयपदार्थवाक्यार्थसम्मिलितं 
यतत्प्रवर्त्यताम् |) तदुक्तं कोहलेन -

सन्ध्यायां नृत्यतः शम्भोर्भक्त्याऽर्द्रो नारदः पुरा |
गीतवांस्त्रिपुरोन्माथं तच्चित्तस्त्वथ गीतके ||

चकाराभिनयं प्रीतस्ततस्तण्डुं च सोऽब्रवीत् |
नाट्योक्त्याभिनयेनेदं वत्स योजय ताण्डवम् || इति ||

अथशब्दान्न केवलमिदं शुद्धमेव | नापि गानक्रिया | 
भाण्डवाद्यमात्रसम्बन्धमेव यावद्गीत्याधारपदानुसार्यपि | 
तदर्थानुसरणाच्च तदनुसारणमिति |

ननु किं तत्ताण्डवप्रवृत्तिनिमित्तमित्याशंक्याह - प्रायेणेति | ताण्डवमिति 
सर्व नृत्तमुच्यते | लास्यशब्देन सन्निधौ गोबलीवर्दन्यायेन प्रवर्तते | तत्र 
विधीयतेऽस्मिन्नृत्तमिति विधिः विधीयमानं काव्यं सदैव(यद्दैव) स्तुतिं 
वर्णनीयत्वेन चाश्रयति | तेन धर्मवीरप्रधानं तत्र काव्यम् | तत्र 
रसान्तरमप्यस्ति | नाट्ये शृङ्गारः | प्रयुज्यत इति प्रयोगः काव्यं सुकुमारो 
मसृणोऽनुसृतो यस्य तं दर्शयति | शृङ्गाररसस्य सम्भवो 
विद्यमानत्वमस्मिन् | शृङ्गाररसाच्च परिपूर्णात्सम्भवो यस्य 
कामावस्था मनसोऽस्मिन्नस्तीति | शृङ्गारेण पूर्णापूर्णरूपेण 
मसृणप्रयोगोपलक्षणम् | यद्यपि च नाट्यान्नान्यत्र रस इति वक्ष्यते तथापि 
काव्यं नाट्यनिष्यन्द एवेत्यस्ति रसानुप्रवेशः | अनेन च रसाङ्गं नृत्तस्य 
नाट्यम् | प्रायेणेति वचनान्नरपतिचाटुकाद्यपि सङ्गृहीतम् | 
चकारान्मसृणमप्यद्धतमिश्रमुद्धतं मसृणमिश्रमित्यादिकमपि 
सङ्गृहीतं भविष्यतीति सर्वं लक्ष्यमनेन सूचितम् | तथाहि - डोम्बिकासु 
नरपतिचाटुप्राधान्येन प्रवृत्तासु सुकुमारमेव 

प्. १७९)

शुद्धं रूपम् | भाणकेषु नृसिंहादिचरितवर्णनमुद्धतमेव | 
यत्पुनर्मसृणेऽप्युद्धतं प्रविशति तत्तदुचितमेव  अत्राप्यल्पत्वबहुत्वकृतो 
भेदः (पूर्वः प्रस्थानप्रबन्धः | उत्तरः षिद्गकभेदः) उद्धते तु 
मसृणानुप्रवेशाद्भाणिकाभेदंः | अन्यदपि 
प्रेरणरामाक्रीडकरासकहल्लीसकादिकमल्पत्वबहुत्ववैचित्र्यकृतमितीहैव 
प्रविष्टं वेदितव्यम् |

तदुक्तं चिरन्तनैः -

छन्नानुरागगर्भाभिरुक्तिभिर्यत्र धूपतेः |
आवर्ज्यते मनः सा तु मसृणा डोम्बिका मता ||

नृसिंहसूकरादीनां वर्णनां कल्पयेद्यतः |
नर्तकी तेन भाणः स्यादुद्घताङ्गप्रवर्तितः ||

गजादीनां गतिं तुल्या कृत्वा प्रवसनं तथा |
अल्पाविद्धं सुमसृणं तत्प्रस्थानं प्रचक्षते ||

सख्याः समक्षं भर्तुर्यदुद्धतं वृत्तमुच्यते |
मसृणं च क्वचिद्धूर्तचरितं षिद्गकस्तु सः ||

वालक्रीडानियुद्धादि तथा सूकरसिंहजा |
ध्वजादिना कृता क्रीडा यत्र सा भाणिका मता ||

हास्यप्रायं प्रेरणं तु स्यात्प्रहेलिकयाऽन्वितम् |
ऋतुवर्णनसंयुक्तं रामाक्रीडं तु भाष्यते ||

मण्डलेन तु यन्नृतं हल्लिसकमिति स्मृतम् |
एकस्तत्र तु नेता स्याद्गोपस्त्रीणां यथा हरिः ||

अनेकनर्तकीयोज्यं चित्रताललयान्वितम् |
आचतुष्षष्टियुगलाद्रासकं मसृणोद्धतम् || इत्यादि 

एते प्रबन्धा नृत्तात्मकाः न नाट्यात्मकनाटकादिविलक्षणाः | 
राघवविजयमारीचवधादिकं रागकाव्यम् | एतच्च ग्रन्थविस्तारभीत्या 
बहुतरं यथासम्भवं न लिखितमनुपयोगाच्च | यत्तुपयोगि 
तद्यथावसरं वर्णयिष्यामः |

एष तावत्पदगते चोद्यकप्रकारः | तत्र तु परस्परमसङ्गतिदोषोऽयं 
कैश्चिदुद्भाव्यते |


प्. १८०)

सुकुमारप्रयोगश्च शृङ्गाररससम्भवः |
तस्य तण्डुप्रयुक्तस्य ताण्डवस्य विधिक्रियाम् || २६९ ||


स पूर्वादिनैव प्रतिसमाहितः | एष एव तु प्रकारः कलाविधिना निबध्यमानो 
राघवविजयमारीचवधादिकं रागकाव्यभेदमुद्भावयतीति | यथोक्तं 
(कोहलेन) -

(लयान्तरप्रयोगेण रागैश्चापि विवेचितम् |)
नानारसं सुनिर्वाह्य कथं काव्यमिति स्मृतम् ||

लयतश्चास्य गीत्याधारत्वेनाप्राधान्ये गीतेरेव प्राधान्यमिति न 
काव्यार्थविपर्यासवशेन रागभावादिविपर्यासो नाट्य इव |

तथा हि राघवविजयस्य हि ठक्करागेणैव विचित्रवर्णनीयत्वेऽपि निर्वाहः | 
मारीचवधस्य ककुभग्रामरागेणैव | अत एव रागकाव्यानीत्युच्यन्त एतानि | 
रागो गीत्यात्मकत्वात्स्व(कः स्व)रस्य तदाधारभूतं काव्यमिति | एवमिदं 
च नृत्तं सप्तकृतिप्रकारैर्भगवत एव प्रसृतम् | तथाहि - शुद्धमेव नृत्तं 
रेचकाङ्गहारात्मकम् | ततो गीतकाद्यभिनयोन्मुखम् | ततोऽपि 
गानक्रियामात्रानुसारि वाद्यतालानुसारि च | 
(बाहु)प्रेङ्खणोरःकम्पपार्श्वनमनोन्नमनचरणसरणस्फुरितकम्पितभ्र्
ऊतारापरिस्पन्दकटिच्छेदाङ्गवलनमात्ररूपम् | यत्रो(च्चो)क्तं-

तण्डुनापि ततः सम्यग्गानभाण्डसमन्वितः |
नृत्तप्रयोगः | इत्यादि | (ना. शा. ४-२६०)

गीतिर्गानमिति ह्यत्र व्युत्पत्तिरुक्ता | 
ततोऽप्युद्धतसुकुमारमिश्रात्मकभेदचतुष्टयभिन्नकाव्यार्थानुसारितया 
चतुर्विधम् | तत्र प्रथमो भेदो लौकिके स्वतन्त्रनृत्ते देवतातोषणादौ वा | 
द्वितीयः पूर्वरङ्गविधौ परिशिष्टनृत्तलक्ष्यतया वास्य ताण्दवादि विश्वं 
व्याप्तमितीह पूर्वमुक्तम् -

प्रयोगमङ्गहाराणामाचक्ष्व भरताय वै | इति (ना. शा. ४-१८)

भगवता तत्र तण्डुनाऽङ्गहाराः सप्रयोगाः प्रोक्ताः | 
तत्रैवंभूतास्तावदङ्गहारा मह्यं प्रोक्ता इति रेचकैः पिण्डीबन्धैश्च 
सहितं मुनिना निरूपिताः | करणान्यपि 
तदुपयोगित्वेनाशङ्कितचोद्यनिराकरणप्रसक्तानुप्रसक्तं नृत्तस्वरूपं 
दर्शितम् | अधुना तु प्रयोगः कीदृशोऽङ्ग


प्. १८१)

वर्धमानकमासाद्य संप्रवक्ष्यामि लक्षणम् |
कलानां वृद्धिमासाद्य ह्यक्षराणां च वर्धनात् || २७० ||


हाराणां प्रोक्त इति प्रकृतमेवानुसन्धातुमाह - तस्य तण्डुप्रयुक्तस्येति | 
तत्र पूर्वरङ्गोचितत्वायाङ्गहारप्रयोग इत्युक्तम् | तत्र च ताण्डवं यत्र 
युज्यते | (ना. शा. ५-१३) इति वर्धमानकताल एव ताण्डवयोगयोग्य इति पूर्वं 
वर्धमानं गृह्णाति | तदनन्तरं तु गीतकादिविषयो विधिर्वक्ष्यते | तस्येति 
व्यवहितानुसन्धानार्थः परामर्शः तण्डुप्रयुक्तग्रहणं 
समनन्तरोक्तनृत्तकाव्यादिविषयताण्डवशङ्कां निरस्यति | विधीयतेऽनेनेति 
विधिः गात्रम् | तत् दृष्ट्वा येयं क्रिया प्रयोगः सैव लक्षणम् | अन्यतो 
व्यवच्छेदकत्वात् | तत्र क्रियात्मकं लक्षणं वक्ष्यामीति सम्बन्धः | (२६९)

ननु सा क्रियोक्ता करणाङ्गहारविषया | सत्यम् | गीततालसंमिश्रा तु नोक्ता | 
इह तु वर्धमानाख्यं तालमासाद्य साम्यापादनायोपायतां नीत्वा 
तत्प्रमितिगीत्याधारत्वाच्च वर्धमानशब्दवाच्यं देवं देवैः 
संस्तुतमीशम् | (ना. शा. ३१-९८) 
इत्यादिवाक्यसमूहमासाद्याभिनेयतयाश्रित्य तदाक्षिप्तञ्च 
गीतविशेषमासाद्याङ्गस्य 
वलनावर्तनादिगतद्रुततारादिनियमकारित्वेनावलम्ब्य वक्ष्यामीति 
सम्बन्धः | वर्धमानकगीततालाभिनयसम्बन्धतयोदितं ताण्डवं 
वक्ष्यतीति यावत् |

तत्र वर्धमानस्य भविष्यल्लक्षणानुवादेन (ना. शा. १-३१) 
ताण्डवोपयोगाभिधानायाद्यरूपमाह - कलानामित्यादि | सप्तदशकलः 
कनिष्ठासारितकः | स एव द्विगुणलयो लयान्तरः | त्रयस्त्रिंशत्कलो मध्यमः 
| पञ्चषष्टिकलो ज्येष्ठः | तेन कलानां लयद्वारेण सङ्ख्याद्वारेण च 
वृद्धिः | तद्वृद्ध्यैव च हीयमानपदवृद्धिराक्षिप्ता | यद्वक्ष्यति - 
चत्वारस्तु गणा युग्मे ओजे इत्यादि (ना. शा. ३२-९७) | इह त्वक्षराणि तेषां 
वृद्धिः कलानुसारेणैव नर्तकीनां च वृद्धिः | एका हि प्रथमासारिते नृत्ते 
प्रयोक्त्री | द्वितीये द्वे इत्यादिक्रमेण | अतो वृद्धियोगाद्वर्धमानकम् | 
संज्ञायां कन् | कण्डिकानां च दशपरिवर्तक्रमो भविष्यति | प्रयोगे 
यथा यथाक्षरं विनिवृत्तमित्यपि यो भेदो भविष्यति तेनापि क्रमेण 
कलादीनां वृद्धिः | अतोऽत्राङ्गहारप्रयोगस्य परिपूर्णस्य च 
पिण्डीबन्धविधेः सम्यङ्निष्पत्तिर्भवतीति तात्पर्यम् | (२७०)


प्. १८२)

लयस्य वर्धनाच्चापि वर्धमानकमुच्यते |
कृत्वा कुतपविन्यासं यथावद् द्विजसत्तमाः || २७१ ||


एवं लक्षणानुवादेन ताण्डवोपयोगमभिधाय विधिदृष्टां क्रियां 
प्रतिज्ञानपूर्वमाह - कृत्वेत्यादि | पूर्वरङ्गविधौ वक्ष्यते -

कलापातविभागार्थं भवेदासारितक्रिया |
कीर्तनाद्देवतानां च ज्ञेयो गीतविधिस्तथा || (ना. शा. ५-२१) |

तत्र प्रथमार्धेन शुष्काक्षरैररासारितप्रयोगमाह | तथा च वक्ष्यति -

एतानि तु बहिर्गीते त्वन्तर्यवनिकागतैः || इति (ना. शा. ५-११) |

बहिर्गीतशब्देन द्वितीयार्धेन सार्थकपदयुक्तमासारितप्रयोगमाह | तत्रैव 
चोच्यते -

ततः सर्वैस्तु कुतपैः संयुक्तानीह कारयेत् |
विघाट्य वै यवनिकां नृत्तपाठ्यकृतानि तु ||

गीतानां मद्रकादीनाम् | (ना. शा. ५-१२) इत्यादि |

तस्मिन्नवसरेऽयं नृत्तप्रयोग इति तमेवावसरं दर्शयति - कृत्वेत्यर्धेन | 
कुतं शब्दं पातीति चतुर्विधमातोद्यं कुतपं तत्प्रयोक्तृजातञ्च | तस्य 
विशेषेण न्यासः व्यवस्थापनम् | तत्र विशेषेण न्यासो यथायोगं 
स्वरताललयकलादिनिवेशनम् | स एव प्रत्याहारादिरासारितक्रियान्तः 
परिपूर्णो विन्यासः | आसारितक्रिययाभिघातातोद्ये तत्प्रयोक्तरि च 
प्रयोक्ष्यमाणासारितगतकलापातप्रस्ताव एवं क्रियत इत्युक्तम् | स च 
परिपूर्णो विन्यासो यथावच्छब्देन दर्शितः | अनुपूर्वश इति पाठे 
प्रत्याहारावतरणाद्यङ्गजातं सूचयति | तेन (ए)तदुक्तं भवति - 
अन्तर्यवनिकागते 
शुष्काक्षरप्रयोगप्राणभविष्यदातोद्यप्रयोगप्रस्तावनात्मके दृष्टफले 
दैत्यादिपरितोषणया तद्विघ्नशमनशास्त्रीयफले च 
प्रयुक्तेऽङ्गकलापेऽयं प्रयोगविधिः | आसारितप्रयोग इति सार्थकपदं य 
इत्यर्थः | प्रयोक्तृभिरित्यातोद्यान्तरसाहित्यं बहुवचनेनाह |

प्रयोगक्रमं दर्शयति - तत्र त्वित्यादिना | उपोहनं शुष्काक्षरं 
कनिष्ठासारिते पञ्चकलम् | उपोह्यन्ते समासव्यासतः 
पदकालतालमभिहिताः स्वरा यस्मिन्नङ्गे तत्तथोक्तम् | गानं सुषिरातोद्यं 
गीयते यतः स्थानस्वरादिति स्वराणि सादिनादीति | 

प्. १८३)

आसारितप्रयोगस्तु ततः कार्यः प्रयोक्तृभिः |
तत्र तूपोहनं कृत्वा तन्त्रीगानसमन्वितम् || २७२ ||

कार्यः प्रवेशो नर्तक्या भाण्डवाद्यसमन्वितः |
विशुद्धकरणायां तु जात्यां वाद्यं प्रयोजयेत् || २७३ ||

गत्या वाद्यानुसारिण्या तस्याश्चारीं प्रयोजयेत् |
वैशाखस्थानकेनेह सर्वरेचकचारिणी || २७४ ||

पुष्पाञ्जलिधरा भूत्वा प्रविशेद्रङ्गमण्डपम् |
पुष्पाञ्जलिं विसृज्याथ रङ्गपीठं परित्य च || २७५ ||


तेन घनावनद्धातोद्यद्वयस्यात्र निरासः | उपोहनसमाप्तौ नर्तक्याः 
प्रवेशः | तत्र भाण्डवाद्यं पुष्करवाद्यं तच्च विशुद्धकरणजातौ | सा 
च मध्यस्त्रीणां लक्ष्यते | तत 
एवात्रानुकारसाक्षात्कारशङ्कानिराकरणम् |

तथा हि - सति परमेश्वरस्य रामादिवत्प्रयोज्यत्वे 
प्रथमप्रकृत्यादिचित्तजातिप्रसङ्गः |

तत्र -

एकाक्षरं विशुद्धायां वाद्यं स्यात्सर्वमार्गकम् |
द्धं धां खो खो णा णादि या विहितवाक्या |
सा शुद्धा विज्ञेया मध्यस्त्रीणां समा जातिः || इति | (ना. शा. ३४-१३६-१३८)

विशुद्धमेकाक्षरवाच्यम् | करणमङ्गहारम् | आद्यत्वे अयमेव वर्णस्तत्तत् 
रुन्दहि रुन्दहि इत्यादि | तथाविधवाद्यानुसारिणी या गतिः तदुपलक्षणचारीति 
संबन्धः | करणाङ्गहारान्प्रयुञ्जीत इति भाण्डवाद्यस्यानुप्रयोज्यता 
प्रधान्येनोक्ता | यथोक्तं भवति भट्टतोतेन - पर्यायशस्त्रस्यास्य प्रयोगः 
इति | तदनन्तरं प्रयोगमाह - वैशाखस्थानकेनेत्यादि | 
वैशाखरेचितकरणमनेन लक्षयति -

रेचितं हस्तपादं च कटिग्रीवं च रेचितम् | इति (ना. शा. ४-९७) (२७४) 
पुष्पाञ्जलिधरेति | तलपुष्पपुटकरणमनेन लक्ष्यते - विसृज्येति | 
पुष्पाक्षेपमङ्गप्रक्रमेण प्रदर्श्येत्यर्थः |


प्. १८४)

प्रणम्य देवताभ्यश्च ततोऽभिनयमाचरेत् |
यत्राभिनेयं गीतं स्यात्तत्र वाद्यं न योजयेत् || २७६ ||

अङ्गहारप्रयोगे तु भाण्डवाद्यं विधीयते |
समं रक्तं विभक्तं च स्फुटं शुद्धप्रहारजम् || २७७ ||


अन्ये तु सद्य एव पुष्पाञ्जलिं तन्मोक्षं चाहुः - रङ्गपीठे यः परिगमः 
समन्ततः परिष्वङ्गकरणं मध्य एव देवतानां पूर्वपूजितानां 
प्रणामाभिनय इत्येककालत्वं चशब्देनोक्तत्वात् द्वयं 
चाचरेदित्येतदुपेक्ष्यम् | पौर्वकाल्यमाश्रित्य ततोऽभिनयमिति | भक्त्यतिशयेन 
तदर्थभावनया विशिष्टविषयतां प्रदर्शयितुम् | आसारितवाक्यस्य 
पदार्थवाक्यार्थविषयोऽभिनयः स्वात्मन्याभिमुख्यनयनात् | न तु 
सामाजिकान्प्रति |

यत्रेति निपातो यतो हेतोरित्यर्थे | तेन यतो गीतमिति गीयमानं वाक्यमभिनेयं 
स्वात्माभिमुख्यं नेयम् | तच्च गानं 
वर्णालङ्कारलक्षणमाभिमुख्यमङ्गसाम्यं नेयम् | ततो हेतोस्तस्यैव 
प्राधान्यात्तस्मिन्कालेऽवनद्धवाद्यं तदाच्छादनकारि भवतीति 
स्वातन्त्र्येण न योजयेदतिशयेन न नयेत् | यत्रेति च वीप्सया परिभाषां 
सार्वत्रिकीमाह | (२७६)

अनुवादमुखेन परिशिष्टं प्रयोगमाह - अङ्गहारप्रयोगेत्विति | तुशब्द 
एवकारार्थे अङ्गहारस्य शुद्धस्यैवाभिनयशून्यस्य प्रयोगे 
नृत्तप्राधान्ये तदनुसारि वाद्यम् | विशेषेणान्तरयोगा(नन्तरयोगा)पेक्षया 
स विधेयो विधीयते धार्यते | अत एव चानुपादानात् -

तदेव हि पुनर्वस्तु भूयो नृत्तेन योजयेत् | (ना. शा. ४-२८४)

इति वक्ष्यमाणस्य नर्तक्या समाकर्षणे पुनरासारितगाने शुद्धनृत्तमिति 
वाद्यस्य गीयमानसहितस्य गानस्य नृत्तस्य च क्रमेण प्राधान्येन प्रयोगो 
दर्शितः |

भाण्डवाद्यं विधीयत इत्युक्तम् | तदीदृशमिति दर्शयति सममिति | 
अक्षराङ्गताललययतिपाणिग्रहन्यासविकृतमष्टविधकालेदेशसमतात्मक.
म् साम्यं पुष्कराध्याये च वक्ष्यते | तत्र षोढा तालकृतम् | द्विधा 
स्वरोच्चारणस्थानदेशकृतम् | तद्योगात् समरक्तभावः शब्दस्य 
हृद्यस्वरूपता | सा च मायूर्यादिमति(मत्रि)विधमार्जनायोगात् | तेन 
सम्यङमार्जनायोगात् रक्तं विभक्तम् | आहत्यानन्तरं च पीडितयोगेन 
विच्छेदप्रतिभा-

प्. १८५)

नृत्ताङ्गग्राहि वाद्यज्ञैर्वाद्यं योज्यं तु ताण्डवे |
प्रयुज्य गीतवाद्ये तु निष्क्रामेन्नर्तकी ततः || २७८ ||

अनेनैव विधानेन प्रविशन्त्यपराः पृथक् |
अन्याश्चानुक्रमेणाथ पिण्डी बध्नन्ति याः स्त्रियः || २७९ ||


समानाक्षरम् | स्फुटमिति कादिवर्णानामनुहारो यत्र स्पष्टो भवति | 
प्रहारजा वर्णान्ते शुद्धविशुद्धका(क)रणान्ते स्थिताः | यदि वा 
आलिप्तिकादिमार्गादन्यतम एव मार्गे स्थिताः | यत्र नृत्तमङ्गहारात्मकं 
तदङ्गानीव करणानि | यदि वा गीताङ्गानि मुखादीनि गृह्णाति 
समया(तया)स्वीकुरुते एतच्च सममिति गतार्थम् | 
तेनायमर्थःनृत्तकर्मभूतमङ्गकर्तृभूतं यद्वाद्यं ग्राहयति 
नृत्तं तन्नृत्यतेति यदङ्गानि प्रयुङ्क्त इव स्वयं 
वैचित्र्यप्रयोगात्सविलासमिव श्रूयमाणमेव यद्बलादङ्गानि नर्तयतीति 
तत्तथोक्तम् | तद्यथा 
कर्तृककतकणककुन्दन्तरकरहतत्तततर्हिकटिच्छिदशतहीत इति चञ्चत्पुटे | 
यदेवंविधं वाद्यं पुष्कराध्याये वक्ष्यते तत्तण्डवे इहावसरे योज्यम् | 
पुष्कराध्याये त्वीदृश एव श्लोको भविष्यति (ना. शा. ३४-१७२) | तत्र 
विध्यनुवादाविह द्वौ विपर्यसनीयौ | ताण्डवमुक्तं प्राक् | तत्रैवंविधं 
वाद्यं कार्यमिति |

एवं प्रथमासारितस्य प्रयोगमुपसंहरत्यर्धेन - प्रयुज्येत्यनेन | एषां 
च प्रयोगे प्रथमं परिभाषां करोति श्लोकत्रयेण - अनेनैवेत्यादिना - 
करणान्वितमित्यन्तेन | गानमिति गीयते च गीतम् | गीतवाद्ये 
प्रधानतयावस्थिते नर्तकी नृत्तेन प्रयुज्य तथा स्वरागतो नृत्तप्राधान्यं 
तदौचित्याय गीतवाद्यं प्रयुज्य स्वानुसारिणीकृत्य | नर्तकी न तु नाट्य इव 
साक्षाद्रामादिरूपताप्रच्छन्नात्मिका | सा निष्क्रामेदपसरेत् | न तु 
सर्वथैव निर्गच्छेत् | द्वे द्वितीयमिति (ना. शा. ४-२८६) वक्ष्यमाणत्वात् | अपराः 
किं युगपत्प्रविशन्ति नेत्याह | पृथक् एकैकक्रमेण प्रविशेदित्यर्थः |

ननु कियत्यस्ता अपरा या अनेनैव विधिना प्रविशन्तीत्याशङ्क्याह - अन्याश्चेति 
| अनुक्रमेण कनिष्ठादिषु चतुर्ष्वासारितेषु यथासङ्ख्यं 
वक्ष्यमाणाश्चतुरः पिण्डीबन्धप्रकारान् या अन्याः बध्नन्ति ताः अपराः 
| अनेन चतस्र एवेत्युक्तं भवति | पिण्डीमिति जातावेकवचनम् | (२७९)


प्. १८६)

तावत्पर्यस्तकः कार्यो यावत्पिण्डी न बध्यते |
पिण्डीं बध्वा ततः सर्वा निष्क्रामेयुः स्त्रियस्तु ताः || २८० ||

पिण्डीबन्धेषु वाद्यं तु कर्तव्यमिह वादकैः |
पर्यस्तकप्रमाणेन चित्रौघकरणान्वितम् || २८१ ||


एवं प्रवेशपृथक्त्वं परिभाष्य परिभाषान्तरमाह - तावत्पर्यस्तक इति | 
यावत्पिण्डी न बध्यते इति पाठः | तावद्यावदिति भिन्नक्रमः | 
यावत्पर्यस्तकः केवलासारिताभी (भिहि)-तलक्षणः प्रयोगः कार्यः तावन्न 
पिण्डी बध्यते | तावत्पिण्डीबन्धो न कार्यः | तदनन्तरं तु कर्तव्य इत्यर्थः | 
पूर्वप्रविष्टया नर्तक्या परिवर्ज्यते | महावाक्यानुसारादेकघन एव 
वाहिन्यात्मकोऽङ्गविक्षेपो यत्र प्रयोगे स पर्यस्तको नृत्ताचार्यभाषया 
पर्यस्तक इति प्रसिद्धः | अभिनयशून्य(आ)ङ्गिकविधिः पर्यस्तकः | स च 
पिण्डिबन्धे न कार्यः | तदनन्तरं तु कर्तव्य इत्यर्थः | पूर्वप्रविष्टाया 
नर्तक्याः शिक्षार्थमित्याद्यसङ्गतमेव कैश्चिदुक्तं तदुपेक्ष्यमेव | 
यावच्च पिण्डीबन्धोपयोगि नृत्तं न प्रवर्तते 
तावत्प्रविष्टनर्तकीनिवर्तनेनैकाकिन्यैवासारिताभिनयः प्रयोक्तव्यैति 
परिभाष्यते |

परिभाषान्तरमाह - पिण्डी बध्वेति | तस्यासारितस्य नृत्तप्रयोगं कृत्वा 
सर्वास्ता निष्क्रामेयुरपसरेयुः | अत एवैतत्स्थानोपजीविभिरेव 
श्रीराणकादिकविभिर्डोम्बिकादौ चतुरपसारकः प्रयोगः | (२८०)

परिभाषान्तरमाह - पिण्डीबन्धेष्विति | यावदेव पर्यस्तक 
आसारिताभिनयप्रयोगे वाद्ये तावदेव तदन्तरतापि(पाति)नि 
पिण्डीबन्धोपयोगिन्यङ्गहारप्रयोगे | किन्तु चित्रं विचित्रं नानाप्रकारं 
प्रयोजितमोघे च वाद्यविधौ (ना. शा. अ-३४) वक्ष्यमाणानि यानि करणानि 
क्रिया याभिवेध्या भगवत्यारूपास्ताभिरन्वितम् (?) | द्विमात्रा यत्र कला स 
चित्रमार्ग ओघशब्दादेव लब्धः | तत्रैव ह्योधो लक्ष्यते | (२८१)

एवं पृथक्प्रवेश एकाकिन्या अभिनयप्रयोगः सम्भूयाङ्गहारप्रयोगः 
तदनन्तरमपसारस्तावत्कालता नृत्तस्य वाद्यस्य वैचित्र्यमिति 
परिभाषाषट्कं कृवा द्वितीयस्य 

प्. १८७)

तत्रोपवहनं भूयः कार्यं पूर्ववदेव हि |
ततश्चासारितं भूयो गायनं तु प्रयोजयेत् || २८२ ||

पूर्वेणैव विधानेन प्रविशेच्चापि नर्तकी |
गीतकार्थ त्वभिनयेद् द्वितीयासारितस्य तु || २८३ ||

तदेव च पुनर्वस्तु नृत्तेनापि प्रदर्शयेत् |
आसारिते समाप्ते तु निष्क्रामेन्नर्तकी ततः || २८४ ||

पूर्ववत्प्रविशन्त्यन्याः प्रयोगः स्यात्स एव हि |
एवं पदे पदे कार्यो विधिरासारितस्य तु || २८५ ||


लयान्तरस्यासारितप्रयोगमाह - तत्रोपवहनमिति | तत्रैवं परिभाषयति 
तावत् | यत्रेति पूर्वं कनिष्ठासारितं प्रयुक्तम् | भूय इति बहुतरं 
षट्कलमित्यर्थः | भूय इति लयाधिकत्वात्कथंचिदभ्यधिकमित्यर्थः | 
पूर्वेणैवेति | तत्र तूपोहनमित्यादिना | अपिशब्दात् गत्या वाद्यानुसारिण्या 
इत्यादि प्रणम्य देवतां च इत्यनन्तरमुद्दिष्टम् | ततः सा द्वितीया नर्तकी 
आसारितस्य तालविशेषसंबन्धि यद्गीतकं गीयमानं च वाक्यं 
तस्यार्थमभिनयेत् | पुनस्तदेव लयान्तरासारितलक्षणं वस्तु | सा द्वितीया | 
चकारात्पूर्वप्रविष्टा च | नृत्तेन च 
केवलाङ्गहारात्मनाऽभिनयस्तत्साम्येन प्रदर्शयेत् | 
आसारितप्रयोगानन्तरं तया सह साऽप्यपसरेत् | (२८४)

अथ तृतीयचतुर्थयोरासारितयोरतिदेशेन प्रयोगमाह - पूर्ववदिति | 
पृथक्त्वेनेत्यर्थः | स एवेति | तत्र तूपोहनं कृत्वेति य उक्तो यश्च 
परिभाषाषट्केनोक्त इत्यर्थः | 

अथ यदैकमेवापसारितं प्रयुज्यते तदायं प्रयोगवैचित्र्यक्रम् इत्यतिदेशेन 
दर्शयति - एवमित्यादिना | एकवचनमतन्त्रम् | एकमप्यासारितं यदा 
प्रयुज्यते तदास्य यानि 


प्. १८८)

भण्डवाद्यकृते चैव तथा गानकृतेऽपि च |
एका तु प्रथमं योज्या द्वे द्वितीयं तथैव च || २८६ ||

तिस्रो वस्तु तृतीयं तु चतस्रस्तु चतुर्थकम् |
पिण्डीनां विधयश्चैव चत्वारः सम्प्रकीर्तिताः || २८७ ||


पदानि छेदाश्चत्वारो मुखप्रतिमुखशरीरसंहरण(ना. शा. ३१-८०) 
लक्षणास्तदाश्रयेणायं वर्धमानवच्चतुरपसारप्रयोगो 
भाण्डवाद्यक्रियायां गीतिक्रियायां च कार्यः | यद्वक्ष्यति इत्येवं 
चतुरङ्गानि इति (ना. शा. ३१-८२) | एतदेव स्पष्टयत्येकं त्वित्यादिना (एका 
त्वित्यादिना |) वस्त्वित्यङ्गम् | युञ्ज्यादि (योज्या इ)ति नृत्तेनेति शेषः | 
त्रिमात्रादिकं यदत्र वस्तु केचित् द्विः कुर्वते तदसदेव | अन्ये त्वेवं पदे पद 
इत्यादि सार्धश्लोकमुपसंहारवाक्यं वर्धमानप्रयोगस्येति 
वर्णयाञ्चक्रुः | अपरे पुनराहुः - आसारितस्य पदमभिव्यक्तिस्थानं 
कण्डिकानां दश परिवर्तितेन प्रयोगः | तथा हि- विशाला सङ्गता सुनन्दा 
सुमुखीति चतस्रः कण्डिका वक्ष्यन्ते (ना. शा. अ. ३१-१२०) क्रमेण नवाष्टौ 
षोडश द्वात्रिंशत्कला | तस्य विशालामनु सङ्गता अनुविशालं सुनन्दा 
सङ्गता विशालामनु सुमुखी सुनन्दा सङ्गता विशालेति दश परिवर्ताः | तत्र 
विशालादिपरिवर्तत्रये सङ्गताः परिवर्ताः काकाक्षिवदुभयत्र संबन्ध इति 
सप्तदशकलस्य द्विः प्रयोगे कनिष्ठलयान्तरितयोः स्थानं भवति | ततः 
सुनन्दादिपरिवर्तत्रये त्रयस्त्रिंशत्कलस्य मध्यमासारितस्य स्थानं भवति 
| ततः सुमुख्यादिचतुष्टये पञ्चषष्टिकलस्य ज्येष्ठासारितस्य | 
एवमासारितस्य पदेषु स्थानेषु कण्डिकादिपरिवर्तेषु चतुरपसारको 
नर्तकीप्रयोगः | तदाहैकापीति (एका त्विति) | वस्त्वासारितस्थानमित्येवं 
कण्डिकावर्धमान(परिवर्तन?)स्यायं प्रयोगोऽतिदेश इति 
तृतीयव्याख्यानतात्पर्यम् | द्वितीये तु व्याख्याने न किञ्चिदधिकमुक्तमिति 
तदुपेक्ष्यमेव |

पिण्डीबन्धप्रकारा अनुक्रमेणासारितेषु प्रयोज्या इत्युक्तम् | के त इत्याह - 
पिण्डीनामित्यादि | विधयः प्रकाराः | तत्र विशेषान्तरहृद्यमेकप्रयोज्यं 
पिण्डीबन्धरूपमित्येकः प्रकारो 
विशेषनामधेयविरहात्सामान्यशब्देनोक्तः | तदाह - पिण्डीबन्धः 
पिण्डत्वादिति |


प्. १८९)

पिण्डी शृङ्खलिका चैव लताबन्धोऽथ भेद्यकः |
पिण्डीबन्धस्तु पिण्डत्वादुल्मः शृङ्खलिका भवेत् || २८८ ||

जालोपनद्धा च लता सनृत्तो भेद्यकः स्मृतः |
पिण्डिबन्धः कनिष्ठे तु शृङ्खला तु लयान्तरे || २८९ ||

मध्यमे च लताबन्धो ज्येष्ठे चैवाथ भेद्यकः |
पिण्डीनां विविधा योनिर्यन्त्रं भद्रासनं तथा || २९० ||


नर्तकीप्रयोज्यः परस्परसंबन्ध एव पिण्डीबन्धः द्विप्रकारः | सजातीयो 
वा एकता(ना)लावबद्धकमलयुगलवत् विजातीयो वा 
हंसवदनपरिगृहीतनालनलिनवत् गुल्मः शृंखलिकाशब्दवाच्यः | 
नर्तकीत्रयप्रयोज्यस्तु ततोऽपि वैचित्र्यसहिष्णुत्वाज्जालवद्विचित्रतां 
गच्छत्पूर्ववत्सजातीयविजातीयात्मा लताबन्धः | चतुष्टयप्रयोज्य 
स्तुगतो(ते)ऽत्र रूपत्रयो (य) महावाक्ये तावद्भिः प्रकारैर्भेदनीय इति तेभ्य 
एकसत्त्वयोजनाच्चाज्ञातो भेद्यकः | महावाक्यार्थ इति वैकस्यां 
योजनायां प्रविष्ट इत्यर्थः | स तूक्तविधैस्त्रिभिः नृत्तैः सह वर्तते | (२८८)

एकादिप्रयोज्यत्वं स्पष्टयति - पिण्डीबन्धः कनिष्ठेत्वित्यादिना | ननु 
कथमेते पिण्डीबन्धान्निष्पद्यन्त इत्याशंक्याधारादिभेदकृतां 
निष्पत्तिं दर्शयति - पिण्डीनां विविधा योनिरित्यादिना | तत्र यत्र 
पुत्रकादीनां यथा पृथग्भूताङ्गानामनुसन्धिस्तथैव 
भूमिदेहाकाशाद्याधारखण्डलकाद्यनुसन्धानं यन्त्रम् | तस्य 
भूयसा सम्भावात्पूर्वमभिधानम् | अनेन मिश्रा भेदाः सङ्गृहीताः | 
भद्रं स्फुटमेवेत्यस्यासनं स्थानं भूम्यादौ स्फुटमेव 
दर्शनादित्येकभेदसङ्ग्रहः | अनेनाधाराङ्गभेदो दर्शितः | 
प्रयोक्तृप्रयोगभेदस्तु पूर्वमेव दर्शितः इहापि चोक्तः | शिक्षायोग इति | 
करणाङ्गहारविशेषष्वङ्गविक्षेपवैचित्र्याभ्यास 


प्. १९०)

शिक्षायोगस्तथा चैव प्रयोक्तव्यः प्रयोक्तृभिः |
एवं प्रयोगः कर्तव्यो वर्धमाने तपोधनाः || २९१ ||


इति साधकतमभेदो दर्शितः | इत एवोपजीव्यास्माभिर्वितत्योक्तं 
रेचकैरङ्गहारैश्च (ना. शा. ४-२४९) इत्यादिव्याख्यानावसरे | 
विविधग्रहणेन तद्व्यायामिश्रणया भेदानन्त्यं सूचयति | तच्चास्माभिः 
पूर्वमेव दर्शितम् | (२९०)

ननु सर्वोऽयं पिण्डीबन्धप्रकार इहोपयोगी वा न वेत्याशङ्क्याह - तथा 
चैव प्रयोक्तव्य इति | तैः सर्विरेव प्रकारैः पिण्डीशृङ्खलकादिबन्धो योज्यत 
इति यावत् | यत्रच्छेद्यकर्म चर्मयन्त्रं काष्ठमयी प्रकृतिर्भद्रासनमिति 
केचिदत्र व्याख्यां कुर्वन्ति | युक्तायुक्ततां तु सहृदया एव विदुः |

एवं गीतकाङ्गवाद्यनर्तकीपिण्डीबन्धादिदर्शनादपि 
नाट्यान्नृत्य(न्नृत्त?)मभिन्नमित्यपि सूचितम् | न चायं पिण्डीबन्धप्रकारो 
लक्ष्ये विच्छिन्नः | केवलनृत्तकपक्षयोः 
पतितमहौषधिवदनवस्थितैरभ्युद्धर्तुं न शक्यते सावधानतया तु 
शक्यत एवेति नात्रालस्यं श्रयितव्यम् | अन्यथा प्रयोगमाहुः | तथा हि - 
एकं तु प्रथममित्यत्र प्रथमासारितमभिनयति | ततो द्वितीया द्वितीयासारितम् 
| तत्समकालं तु प्रथमा केवलमङ्गहारं करोतीति | एवं तृतीया 
तृतीयासारितार्थमभिनयति | तदा द्वेऽङ्गहारं प्रयुञ्जाते | चतुर्थी 
चतुर्थाभिनयं यदा करोति तिस्रोऽङ्गहारं रञ्जयन्ति | अन्य 
त्वभिनयप्रयोगेऽपि सहिततामाहुः | जालशृङ्खलिकादिपिण्डीबन्धजातं 
चान्योन्यं बाहुबन्धवैचित्र्यरचितमिच्छन्ति |

अथ वर्धमानकमासाद्येति प्रतिज्ञातमुपसंहरति - एवमित्यादिना | एवं 
प्राधान्याद्वर्धमानप्रयोगमभिधाय गीतानां मद्रकादीनाम् | (ना. 
शा. ५-१३) इति यद्वक्ष्यते तन्निर्णयाय प्रतिजानीते - गीतानामित्यादि | चकार्ऽह् 
सर्वशेषतां द्योतयति अन्वाचयं च | आसारितादिपर्यन्तप्रयोज्यानां 
छन्दकादीनां तच्छेषतयैव लक्षणं वक्ष्यते | तथाहि तालाध्याये (ना. 
शा. अ-३१) 
वर्धमानासारितकगीतकपाणिलतान्तेच्छन्दकप्रयोगश्चतुष्पदाप्रयोगश्चा
भिधास्यते |


प्. १९१)

गीतानां छन्दकानां च भूयो वक्ष्याम्यहं विधिम् |
यानि वस्तुनिबद्धानि यानि चाङ्गकृतानि तु || २९२ ||

गीतानि तेषां वक्ष्यामि प्रयोगं नृत्ताअद्ययोः |
तत्रावतरणं कार्यं नर्तक्याः सार्वभाण्डिकम् || २९३ ||

क्षेपप्रतिक्षेपकृतं भाण्डापोहनसंस्कृतम् |
प्रथमं त्वभिनेयं स्याद्गीतके सर्ववस्तुकम् || २९४ ||


सर्वेषामेव तीतानामन्ते छन्दक इष्यते |
चतुरङ्गस्ततः त्र्यङ्गो नवाङ्गो युग्म एव च || (ना. शा. ३१-२९३)

चतुष्पदा तथैकाङ्गा | इत्यादौ | तेन प्रधानतया 
तावद्गीतकादिविशेषाणां विधिस्तत्प्रयोगे न तु स्वतन्त्राणाम् | 
गीतकगतवस्त्वङ्गादि यत्र स्वेच्छया समाश्रित्यैकद्वित्र्याद्यनियमेन 
प्रयुज्यते तानि च्छन्दकानि | यान्यद्यत्वे नृत्ततालात्मना 
डोम्बिकानर्तकीलयचरणादिरूपेण प्रसिद्धानि | भूय(इति) | उक्तो हि 
वर्धमानविधिस्तताप्याधिकं वस्तु वक्ष्यते |

तत्र गीतकतालाश्रितनृत्तविधानं तावद्दर्शयितुमुपक्रमते यानीति | 
भूयांसि ख्ण्डलकादिवस्तूनि | स्वल्पानि त्वङ्गानि | तत्र वस्तुनिबन्धनानि 
त्रीणि गीतकानि - मद्रकः परान्तकं प्रकरी च | अन्यानि 
चत्वर्यङ्गान्युल्लोप्यकं रोचितकमोवेणकमुत्तरं च | तेषां क्रमेणाह - 
तेषामिति | तेषामपि नृत्ते वाद्ये च यो विधिस्तं वक्ष्यामि | तत्र गीतकेषु ये 
क्षेपाः प्रथमवस्त्वांदावुपोहनानि ये च प्रतिक्षेपाः द्वितीयवस्त्वादिषु 
प्रत्युपोहनानि मतान्तरे त्वनन्तर्भूतपृथक्कालात्मकगीतशेषरूपाणि तानि 
तन्त्रीगतानि (गा)-नयुक्तानि प्रयुज्य नर्तक्या अवतरणं भाण्डवाद्यसहितं 
पुष्कराध्यायभाविना प्रविरलचलदङ्गुलि - (ना. शा. ९-२०) 
दलाभिहन्यमानाङ्गिकप्राधान्येन कार्यम् |

एतदुक्तं भवति - प्रथमे वस्तुन्याक्षिप्तिकामुपोहनं च प्रयुज्य 
नर्तकीप्रवेशः | द्वितीयादौ प्रत्युपोहनम् | पदयोजना तु - तन्त्रीगानान्वितं 
कृत्वा क्षेपप्रतिक्षपयोः कृतं 


प्. १९२)

तदेव च पुनर्वस्तु नृत्तेनापि प्रदर्शयेत् |
यो विधिः पूर्वमुक्तस्तु नृत्ताभिनयवादिते || २९५ ||

आसारितविधौ स स्याद्गीतानां वस्तुकेष्वपि |
एवं वस्तुनिबन्धानां गीतकानां विधिः स्मृतः || २९६ ||

शृणुताङ्गनिबद्धानां गीतानामपि लक्षणम् |
य एव वस्तुकविधिर्नृत्ताभिनयवादिते || २९७ ||

तमेवाङ्गनिबद्धेषु च्छन्दकेष्वपि योजयेत् |
वाद्यं गुर्वक्षरकृतं तथाल्पाक्षरमेव च || २९८ ||

मुखे सोपोहने कुर्याद्वर्णानां विप्रकर्षतः |
यदा गीतिवशादङ्गं भूयो भूयो निवर्तते || २९९ ||


परिसमाप्तता यत्र | तादृगवतरणात्का(णं का)र्यं 
सर्वभाण्डवाद्याद्याविर्भावम् | प्रथममित्यादावित्यर्थः | वस्त्वेव 
वस्तुकम् | तत्सर्वमादावभिनेयं पुनर्नृत्तेन योज्यम् | (२९४)

कथमित्याह - यो विधिरिति | आसारितविधौ यः प्रकारः स एवात्र प्रकारः | 
यथाऽसारितेष्व(षु) सङ्ख्यानियमो नर्तकीवृद्ध्या नृत्तप्रयोगः | पूर्वं 
चैकाकिन्याऽभिनयः | नृत्ते च भाण्डवद्यादिप्रयोगः | तथात्रापि | तेन 
वस्तुसङ्ख्यां (सङ्ख्यया) नर्तक्य इहेति मन्तव्यम् |

एतदुपसंहरन्नन्यदुपक्रमते - एवं वस्तुनिबन्धानामित्यादि | वादिते च 
विशुद्धकरणायमित्यादि योजयेत् | तदेवाङ्गनिबन्धेषु योजयेत् | तथा 
सर्वशेषभूतेषु स्वतन्त्रके छन्दकेष्वपि | (२९७)

विशेषं तु दर्शयति - वाद्यमिति | घिंघिंढन् त्रन् इत्यादीनि रूपाणि 
गुरूण्यपि कदाचित्प्रयत्नशीघ्रतया ताले प्रयुक्तानि बहूनि भवन्ति | 
यथोत्साहच्छटादौ त्थीत्थीत्थीत्थन् धृत् दत्थकुदहिं - एषैका कला | अत आह 
- अल्पाक्षरमयेऽपि च भवत्यर्धादौवाद्ययोजनात्कलार्धादेश्च 
शून्यत्वात् | तथा चञ्चत्पुटे प्रथमकलायां त् हिविटा ? एव |


प्. १९३)

तत्राद्यमभिनेयं स्याच्छेषं नृत्तेन योजयेत् |
यदा गीतिवशादङ्गं भूयो भूयो निवर्तते || ३०० ||


तत्परिहारार्थमाह - वर्णानां गुरूणां विशेषेणाणुपर्यन्तं 
त्रिमात्रचतुर्मात्रतया प्रकृष्टं तद्वाद्यं कर्तव्यम् | 
मुखनाम्न्युपवहसंज्ञके वाऽङ्गे वस्तुनिबन्धेष्वप्युपोहनेऽङ्गेऽयं 
वाद्यविधिः | अङ्गाल्पत्वात्तु तत्र नाङ्गनिबन्धव्यपदेशः |

अथ वक्तव्यं सर्वशेषत्वेनाह - यदा गीतिवशादङ्गमित्यादि | 
मुख्याङ्गानि यदा पुनः पुनरावर्तन्ते | कथम् | गीतेश्चतुर्विधाया 
मागध्यादिकाया वशात्सामर्थ्यात् | वक्ष्यते हि ध्रुवाध्यायान्ते -

अ(त्रिः) निवृत्त्या पदानां तु मागधी समुदाहृता | (ना. शा. ३२-४३८) | इत्यादि | 

गीतवशादित्यपि पाठ एवमर्थः | गीतिं वा गीयमानं वा | तत्र विधिमिति | 
तालाध्याये वक्ष्यते -

यथाक्षरं द्विसंख्यातं त्रिसंख्यातमथापि च | (ना. शा. ३१-१०३) इति | 
तत्रेति | निवर्तने | आद्यमिति | आद्य आवर्तः | शेषमित्यादि | आवर्तान्तराणि 
शुद्धन्र्त्तप्रयोज्यानि | तेन न केवलं वस्त्वङ्गादिसमाप्तौ नृत्तम् | 
यावन्मध्येऽपि कदाचित्परिवर्तेषु भवतीति दर्शनम् | यत्तु 
राहुलकेनोक्तयपौनरुक्त्येनाभिनयनं तदेवंविधमेव मन्तव्यम् |

यत्तु अहं ? जलणिहिचुलु-इ मा-इमा इत्यत्र जलनिधिचुलुके मानितेन चोन्मीयत 
इत्यादि कैश्चिदुत्प्रेक्षितं तत्र सर्वत्र निर्वहतीत्यास्तां तावत् | (३००)

तत्र वाद्यविधिमाह | आवर्तमानगीतवशादङ्गं 
शाखाचारीप्रयोगात्मकं यदाऽवर्तते तदा वाद्यप्राधान्येन नृत्तमिव 
वाद्यस्य यथासंभवं वैचित्र्यं प्रदर्शनीयम् | पूर्वं हि तद्वैचित्र्यं 
काव्यार्थेन नियन्त्रितम् | अधुना तु सङ्कोचोऽस्य नास्ति | तथा च लक्ष्ये 
प्रावेशिक्यां पात्रकृतसङ्कोचाद्यभावं मन्यमाना गीताचार्याः 
त्रितयप्रयोगमाहुः | एतच्च विचारयिष्यत इत्यास्तां तावत् |

समपाणिरुपरिपाणिरर्ध(रव)पाणिश्चेति (ना. शा. ३१-३२९) त्रिधापाणिः तालः 
| तदभिव्यङ्ग्यत्वात् | सङ्गीतनृत्ताभ्यां सह या (वा) पुर्व वेति त्रिधा | 
छन्दोऽक्षरपदानां 


प्. १९४)

त्रिपाणिलयसंयुक्तं तत्र वाद्यं प्रयोजयेत् |
यथा लयस्तथा वाद्यं कर्तव्यमिह वादकैः || ३०१ ||

(ततं चानुगतं चापि ओघं च करणान्वितम् |
स्थिरे तत्त्वं(त.) प्रयोक्तव्यं मध्ये चानुगतं भवेत् ||

भूयश्चौघः प्रयोक्तव्यस्त्वेष वाद्यगतो विधिः |
छन्दोगीतकमासाद्य त्वङ्गानि परिवर्तयेत् ||

एष कार्यो विधिर्नित्यं नृताभिनयवादिते |
यानि वस्तुनिबद्धानि तेषामन्ते ग्रहो भवेत् ||

अङ्गानां तु परावृत्तावादावेव ग्रहो मतः ||)


साम्यं लयः | कलाकालान्तरकृतो द्रुतादिभेदस्त्रिविधः (ना. शा. ३१-३२६) | 
एतच्च त्रैविध्यं यतिमार्गादिभेदस्याप्युपलक्षणम् |

ननु प्रथम आवर्ते कीदृशं वाद्यमित्याशंक्याह - यथा लय इति | प्रथमे 
ह्यावर्ते काव्यार्थाभिनयवशादङ्गस्य य उचितो लयो द्रुतादिस्तदनुसार्येव 
वाद्यं कार्यम् | अन्य तु यथातथाशब्दावविचार्यास्य पूर्वशेषत्वेनैव 
श्लोकार्थं गमयन्ति - यथा वाद्यं त्रिपाणिलयवैचित्र्ययुक्तं तथाङ्गस्य 
गीतस्य च लयः कार्य इति | (३०१)

नचैवं तद्व्ययतिक्रमणीयमिति सहेतुकं दर्शयति पादोनेन श्लोकेन - 
एवमेव इति | हि यस्माद्देवस्य भगवतो महादेवस्य स्तुतिनिमित्तं 
परितोषणप्रयोजनमेतन्नृत्तमतो हेतोरुन्नीयमाना दृष्टसम्पत्त्यै | एष एव 
गीतकासारितेषु च तच्चैषु (तच्छेषेषु) च छन्दकेषु विधिः | पाणिका तु 
परिमितशरीरत्वात्स्वयं ताण्डवभाजनं न भवति | सा हि सुकुमारे 
पूर्वरङ्गे लास्यप्रधाने तत्सत्तावैदग्ध्यायोक्ताल्लास्यस्वरूपादेव 
निश्चीयते | अन्यथा पूर्वरङ्गोपयोगे प्रकान्ते तत्राध्याये लास्यस्य 
कोऽवसरः | वाद्याङ्गमात्रे तदनुपयोगीति चेत् तत्र दशाङ्गस्य 
चेत्प्रयोज्यतादेरतिप्रसङ्गः | स च निषेत्स्यते | तदप्रयोगे कृतानि 


प्. १९५)

एवमेष विधिः कार्यो गीतेष्वासारितेष्वपि |
देवस्तुत्याश्रयं ह्येतत्सुकुमारं निबोधत || ३०२ ||

स्त्रीपुंसयोस्तु संलापो यस्तु कामसमुद्भवः |
तज्ज्ञेयं सुकुमारं हि शृङ्गाररससम्भवम् || ३०३ ||


गेयपदानीति न मिन्मः | तालाध्याये चैतद्भविष्यति | गीतकादिशेषत्वे तु 
छन्दकसङ्गृहीतैवेति नात्रोक्ता | गीतकं च स्वतन्त्रेऽप्यासारिते भवति | 
ताण्डवप्रयोगस्तु यदा त्वेष पिण्डीबन्धैर्विकल्प्यते 
प्रत्येकमङ्गविन्यासस्तदा तेषां पृथक्पृथग्गति 
त...डोतातिदेशेनासारितेष्यप्येवमेव | मुख्यान्यङ्गचतुष्टयविभागेन 
नर्तकीक्रमप्रवेशादिप्रयोगः | एतदर्थमेव वर्धमानेऽप्युक्ते 
पुनरासारितसङ्कीर्तनम् | परपूर्वरङ्गे चापिशब्दात्तत्सङ्ग्रहो व्याख्येयः 
|

सर्वेषामेव गीतानामन्ते इत्युपक्रम्य 
चतुष्पदा तथैकाङ्गा...युग्नौ यौ वा प्रमाणतः |
तथा शृङ्गारभूयिष्ठा त्रिलया वा (ना. शा. ३१-२९३)

इति निरूप्य दशाङ्गं लास्यं तालाध्याये (ना. शा. ३१) निरूपयिष्यते | 
मुनेश्चतुश्चदान्तर्भूतं लास्यगानमित्यादि भूयो भविष्यत ए(त्ये)व | 
विशाखिलादिप्रणीतं लस्यगानान्तरं मुनिनाऽभिहितचतुष्पद एव 
सङ्गृहीतत्वात् | सा चतुष्पदा गीतकानामन्ते पाणिकान्ते वा प्रयोज्येति दर्शितम् 
| तदभिप्रायेणोपक्रममाह - सुकुमारं निबोधएतेति | तु शब्द 
उत्तरतोऽपेक्षणीयः सुकुमारं त्विति यावत् | अत एवोक्तरञ्जकताविधिं 
निजयोहापोहधिया कल्पयति | तत्रापि ह्यङ्गवृद्ध्या नर्तकीवृद्धिरित्यादि 
सर्वमुन्नेयमित्यर्थः | (३०२)

ननु किं तत्सुकुमारमित्याह - स्त्रीपुंसयोस्त्विति | एकस्तुशब्दः पूर्वत्र नीतः | 
द्वितीयः सुकुमारकं विशेषयति | तदेव हि सुकुमारं न तु 
करुणहास्यादिमयम् | किं तदित्याह | स्त्रीपुंसयोर्यः कामः | स्त्रियाः 
पुरुषस्य कामना | पुंसो वा स्त्रियाः | 
तस्मात्कविहृदयस्थिताद्विवक्षाक्रमेण समुद्भवो यस्य लापस्य 
काव्यव्यु(त्पादकवा)क्यस्य तत्सुकुमारम् | तत एव परस्परहेतुकत्वं भवति | 
अत एवाह - शृङ्गाररसस्य परस्परहेतुकत्वे 
संभवमात्रमयोगव्यवच्छेदनं यत्र | तेन 
तदवस्थामात्रोपनिबन्धोऽपि डोम्बिकादिकविरुद्धषिद्गकादौ 
चावगन्तव्योत्साहादौ शृङ्गाररसस्याव्यापत्तिबन्धः | परमेश्वरे 


प्. १९६)

यस्यां यस्यामवस्थायां नृत्तं योज्यं प्रयोक्तृभिः |
तत्सर्वं सम्प्रवक्ष्यामि तच्च मे शृणुत द्विजाः || ३०४ ||

अङ्गवस्तुनिवृत्तौ तु तथा वर्णनिवृत्तिषु |
तथा चाभ्युदयस्थाने नृत्तं तज्ज्ञः प्रयोजयेत् || ३०५ ||

यत्तु संदृश्यते किञ्चिद्दम्पत्योर्मदनाश्रयम् |
नृत्तं तत्र प्रयोक्तव्यं प्रहर्षार्थगुणोद्भवम् || ३०६ ||


हि तपस्यति(न्ती)भगवती तदेकहृदया बभूवेति तावति 
परस्परास्था(नु)बन्धात्मकरत्यभावे कामावस्थामात्रकम् | 
परतस्त्वर्धशरीराक्रमाणादौ शृङ्गारहास्ये इत्येवं परमेश्वरचरिते 
सुकुमारस्य वि(द्वि)शाखत्वेनाप्रसरात्तस्यैवाद्यापि पक्षे स्थितिः | 
करुणादिर्भगवति न सम्भवति | नापि तत्तत्र समुचितमिति न तत्सुकुमारम् |

यत्तु राघवविजयादौ भी(सी)तामूर्च्छादिव्यावर्णनान्तं ताण्डवम् | न च 
तत्र (सी)तारचितसुकुमाराङ्गहारात्मकनृत्तयोजना | अपि तु 
गीतकार्थभावनान्यायेन रौद्रस्य चैव यत्कर्म स करुण इति प्रसक्त्या तत्र 
तथाविधाभिनययोग इत्यलं बहुना | (३०३)

वक्तव्यशेषमाह - यस्यां यरषामित्यादि | सुकुमारं यत्काव्यं 
तदाश्रितं गानमपि तथा | अन्तर्लग्नं नृत्तमपि | तत्र यदुक्तं -

तदेव हि पुनर्वस्तु (ना. शा. ४-२९५) इति तथा यदा गीतिवशादङ्गम् (ना. शा. ४-
२९९) इति | नृत्तयोजनं तु तदनुवादपूर्वकं नियम इति | (३०४)

अङ्गवस्तुनिवृत्तौ त्विति | तुर्भिन्नक्रमोऽवधारणे | वर्णानां स्थाययादीनां 
गीतक्रियाविस्ताररूपाणां निवृत्तिर्यथा परान्तकादौ | प्रतिशाखायां 
यद्वक्ष्यते - प्रतिशाखाद्यपि च इति तेनाङ्गवस्तुवर्णापरावर्तेषु 
यत्तथाभूतेनैववाद्यादिवैचित्र्यप्रकारेण नृत्तमुक्तं 
तदध्यायाभ्युदयस्थानभेदभावज्ञो नृत्ताचार्यः प्रयोजयेत् | (३०५)

तदनु(तदु)दाहरति - यत्तु संदृश्यत इति | यत्काव्यखण्डं दम्पत्योः 
स्त्रीपुंसयोः कामकृतं वाच्यत्वेन श्रूयते अन्यच्च 
प्रहर्षार्थगुणोद्भवम् | प्रहर्षप्रयोजनो यो गुणः 


प्. १९७)

यत्र सन्निहिते कान्ते ऋतुकालादिदर्शनम् |
गीतकार्थाभिसंबद्धं नृत्तं तत्रापि चेष्यते || ३०७ ||

खण्डिता विप्रलब्धा वा कलहान्तरितापि वा |
यस्मिन्नङ्गे तु युवतिर्न नृत्तं तत्र योजयेत् || ३०८ ||

सखीप्रवृत्ते सलापे तथाऽसन्निहिते प्रिये |
नहि नृत्तं प्रयोक्तव्यं यस्या वा प्रोषितः प्रियः || ३०९ ||


आस्थाबन्धो वचनं दूतीवचनाकर्णनादिरशस्तदुद्भवं तदाब्धं तत्र 
नृत्तं योज्यमिति कामावस्थासु मन्तव्यम् | शृङ्गारेऽप्यनेन 
वासकसज्जाभिसारिकाविषयं नृत्तमुक्तम् | (३०६)

स्वाधीनभर्तृकाविषयमाह - यत्र सन्निहित इति | यस्मिन्नङ्गे गीतकस्य 
गीयमानस्य काव्यस्यार्थत्वेन वाच्यत्वेन संबन्धः | कान्तसन्निधाने 
ऋतोर्वसन्तादेः कालस्य चन्द्रोदयादेरवलोकनं भवति तत्र नृत्तम् | (३०७)

नियमफलं दर्ऽऽअयितुमाह - खण्डितेत्यादि |

व्यासङ्गादुचिते यस्या वासके नागतः प्रियः |
सा खण्डिता (ना. शा. २२-२०९) 

यस्या दूतीं प्रियः प्रेष्य दत्त्वा सङ्केतमेव च |
नागतः कारणेनेह विप्रलब्धा तु सा | (ना. शा २२-२१०)

ईर्ष्याकलहनिष्क्रान्तो यस्या नागच्छति प्रियः |
साऽनुतापवशप्राप्ता कलहान्तरिता | (ना. शा. २२-२०८)

अङ्ग इति | तदाधारभूते काव्यखण्डे | किमियत्येव न नृत्तमित्याशङ्कयाह 
- सखीप्रवृत्त इति | तथा असन्निहिते प्रिये 
यद्विषयकसल्लापतत्समागमोपायपर्यालोचनादिरूपवृत्त(त्तान्त)स्तत्रापि न 
नृत्तं योज्यम् | अनेन विरहोत्कण्ठिता लक्षिता | वासकसज्जा प्रियानागमने 
तथोक्ता | खण्डिता ज्ञाततदीयव्यलीकेति विशेषः | यस्या वा प्रोष्तितः प्रिय इति | 
प्रोषितभर्तृकावस्थाष्वपि यदा प्रियोऽसन् दुर्लभः खि(ख)लो वेति 
हृदये(य)निहितो वेति तदा(न)नृत्तम् | तत्र हि करणानन्तरमेव परिसमाप्तिः |


प्. १९८)

(दूत्याश्रयं यदा तु स्यादृतुकालादिदर्शनम् |
औत्सुक्यचिन्तासंबद्धं न नृत्तं तत्र योजयेत् ||)

यस्मिन्नङ्गे प्रसादं तु गृह्णीयान्नायिका क्रमात् |
ततःप्रभृति नृत्तं तु शेषेष्वङ्गेषु योजयेत् || ३१० ||


तथा विधेय(यं) यथा क्षरत्वात्तत्र तदेवाश्रयणीयम् | न तु 
द्विसङ्ख्यातं त्रिसङ्ख्यातं वेत्युक्तं भवति | व्यतिरेकलब्धेऽप्युदाहरणे 
प्रदर्शितोऽप्यर्थो नृत्तस्येह प्राधान्येनाभीष्टत्वान्न स्वेन कण्ठेनोच्यते | 
(३०९)

यस्मिन्नङ्ग इति | प्रसादमिति | प्रसन्नहृदयत्वं येन प्रकारेण युवतिर्लभेतेति 
| तेन(न)खण्डिताविषयमेवैतदपि तु सर्वविषयं मन्तव्यम् | ततः प्रभृति 
शेषेष्वङ्गेष्वित्यस्यायं भावः | एतस्मिन्प्रकरणे नाट्यगतानि 
नाटकोदाहरणानि कैश्चिद्दत्तानि तान्ययुक्तानीति मन्तव्यम् |

खण्डितादयो नायिका यत्र साक्षात्क्रियन्ते तत्र वलनावर्तनादिरूपनृत्तं न 
योज्यमिति यदुच्यते तदनवकाशमेव | तथाइ -

चिन्तानिश्वासखेदेन हृद्दाहाभिनयेन च |
सखीभिः सह संलापैरात्मावस्थावलोकनैः ||

ग्लानिदैन्याश्रुपातैश्च रोषस्याभिनयेन च |
निर्भूषणामृजात्वेन दुःखेन रुदितेन च ||

खण्डिता विप्रलब्धा च कलहान्तरितापि च |
तथा प्रोषितनाथा च भावानेतान्प्रयोजयेत् || (ना. शा. २२-२१४-२१६)

इति सामान्याभिनये वक्ष्यते |

विषण्णे मूर्च्छिते भीते जुगुप्साशोकपीडिते |
ग्लाने सुप्ते विहस्ते च निश्चेष्टे तन्द्रिते तथा ||

मत्ते प्रमत्ते चोन्मत्ते चिन्तायां तपसि स्थिते |
व्याधिते रुग्ज्वरार्ते च भयार्ते शीतविप्लुते ||

न हस्ताभिनयः कार्यः कार्यः सत्त्वसमाश्रयः (ना. शा. ९-१७६-१७८)

प्. १९९)

देवस्तुत्याश्रयकृतं यदङ्गं तु भवेदथ |
माहेश्वरैरङ्गहारिअरुद्धतैरतत्प्रयोजयेत् || ३११ ||

यत्तु शृङ्गारसंबद्धं गानं स्त्रीपुरुषाश्रयम् |
देवीक्र्तैरङ्गहारैर्ललितैस्तत्प्रयोजयेत् || ३१२ ||

चतुष्पदा नर्कुटके खञ्जके परिगीतके |
विधानं सम्प्रवक्ष्यामि भाण्डवाद्यविधिं प्रति || ३१३ ||

खञ्जनर्कुटसंयुक्ता भवेद्या तु चतुष्पदा |
पादान्ते सन्निपाते तु तस्या भाण्डग्रहो भवेत् || ३१४ ||


इत्याङ्गिकाभिनये वक्ष्यति |

तदेवं स्थिते हस्ताभिनयस्यैवात्रावकाशो नास्तीति कस्तत्र तत्संमेलनात्मनो 
वलनावर्तनादेराशङ्कावकाशो यन्निषेधोऽत्र वचनीयः स्यात् | न चेह 
नाट्यं प्रकृतमित्यास्ताम् | एवं गीतकादेरन्ते च्छन्दकं पाणिकायास्तु 
लास्यगानस्वीकारिणी चतुष्पदा प्रयोज्या | इयता गीतकादि पूर्णं प्रयुक्तम् | 
एतदर्थमेव वीक्ष्य शङ्करम् | सुकुमारप्रयोगेण नृत्यन्तीं चैव पार्वतीम् | 
(ना. शा. ४-२४९) इत्युपक्रमात्प्रभृति द्विशाखत्वेनैव 
नृत्तस्वरूपमुपदर्शितम् | (३१०)

तदत्र द्विविधे नृत्तविभागमाह श्लोकत्रयेण | देवस्तुत्याश्रयमिति | 
यदङ्गमिति | छन्दकसम्बन्धि | उद्धतैरिति | 
विद्युद्भ्रान्तगरुण्दप्लुतकादिप्रधानैः | अत्र हेतुर्यतस्ते महेश्वरप्रयुक्ताः 
| यत् द्वितीयचतुष्पदासंबन्धि | ललितैरिति | 
तलपुष्पपुटलीननितम्बाद्यारब्धैः | अत्र हेतुः यतस्ते देवीकृताः | (३१२)

एवं नृत्तविधिश्चतुष्पदायां सलास्यगानस्वीकारिण्यामुक्तः | अधुना 
भाण्डविधिर्वक्तव्यः | तत्र चतुर्भिः पादैर्ध्रुवा क्रियते | ते च पादौ 
शुष्काक्षरैर्झण्टुमादिभिः (दिग्ल इत्यादिभिर्वा) यद् वक्ष्यते -

आसनेषूपविष्टैर्यत्तन्त्रीगानसमन्वितम् |
गायनैर्गीयते शुष्कं तद्गेयपदमुच्यते || (का. मा. ना. शा. १८-१८५)


प्. २००)

या ध्रुवा छन्दसा युक्ता समपादा समाक्षरा |
तस्याः पादावसाने तु प्रदेशिन्या ग्रहो भवेत् || ३१५ ||

कृत्वैकं परिवर्तं तु गानस्याभिनस्य च |
पुनः पादनिवृत्तिं तु भाण्डवाद्येन योजयेत् || ३१६ ||


इति | सार्थकपदैर्वा | तत्रापि वर्णवृत्तकृता पादा मात्रावृत्तकृता वा | ते 
समा अर्धसमाः विषमा वा | ते च प्राधान्येन 
खञ्जनर्कुटकवृत्तैर्योज्यन्ते | यद्वक्ष्यते ध्रुवाध्याये अष्टौ 
नर्कुटकानां तु | तिस्रः खञ्जकजातयः | (का. माणा.शा. ३२-२८०; ३०१)
								इत्युपक्रमय

आभ्यो विनिस्सृताश्चान्या युग्मौजा विषमास्तथा | इति (ना. शा. ३२-३०८) 
एतद्विषयं भाण्डवाद्योपक्रमं | चतुष्पदा नर्कुटक इति | चतुष्पदापि 
सन्निधानाच्चतुष्पदायां परिगीतमपि ध्रुवाध्याये त्रिवृत्तकं यदि वा 
शुष्कगीतं तत्रैव | तदेतेषु त्रिषु प्रकारेषु भाण्डवाद्यस्य 
पुष्करवाद्यस्य विधिं वक्ष्यामि |

खञ्जकजात्या नर्कुटकजात्या वा या चतुष्पदा ध्रुवा क्रियतेऽस्यां 
प्रथमपादस्य यावदुपा (न्त्या) (कला) तावच्च श्रीवंशान्वितं गानम् | 
अन्ये(न्या) तु या सन्निपाताख्या हस्तद्वयसमायोगशब्दपरिच्छेद्या कला 
तद्गानसमये भाण्डवाद्यमारम्भणीयम् | येषामर्ध 
(एषोऽर्ध)समविषमो(म)वृत्तात्मकं(को) 
नर्कुटकखञ्जकजात्यारब्धायां चतुष्पदायां विधिः | (३१४)

वर्णवृत्तसमवृत्तात्मकतज्जात्यारब्धायां तु विधिमाह - या ध्रुवेति | 
समपादा चतुष्पादा | तदयमर्थः - या चतुष्पदा | छन्दसा युक्तेति | युक्ता 
जातिगतवर्ण वृत्तयोजिता | समाक्षरेति | तज्जातिकसमवृत्तमयी | तस्याः प्रथमे 
पादे परिसमाप्ते द्वितीयपादे या प्रदेशिनी तर्जनी तदुपलक्षिता या 
चातीतकलमप्र(चात्र त्रिकलप्र)भृति भाण्डवाद्यं योज्यम् | तत्र युग्मेन 
मानेन यदा चतुष्पदा भवति - यद्वक्ष्यते युग्मौजा वा प्रमाणतः | (ना. 
शा. ३१-२९३) इति त्रि(द्वि)कलश्च मार्गः तदा द्वितीयपादे सप्तमी | या 
निष्क्रामकला सा तर्जनीप्रयोज्यत्वार्तर्जनी | चतुष्कलमाने तु त्रयोदशी |

प्. २०१)

अङ्गवस्तुनिवृत्तौ तु वर्णान्तरनिवृत्तिषु |
तथोपस्थापने चैव भाण्दवाद्यं प्रयोजयेत् || ३१७ ||

येऽपि चान्तरमार्गास्स्युः तन्त्रीवाक्करणैः कृताः |
तेषु सूची प्रयोक्तव्या भाण्डेन सह ताण्डवे || ३१८ ||


आवापकालतर्जनी | यदा तु त्र्यश्रेण मानेन तदा द्विकले पञ्चमी | कनिष्ठा 
निष्क्रामकला तर्जनी | चतुष्कले तु नवमी | आवापकला तर्जनी |

एतच्च तालाध्याये वक्ष्यते - कनिष्ठाङ्गुलिनिष्क्रामः इत्याद्युपक्रम्य 
तर्जनीकृतो निष्क्रामः (ना. शा. ३१-४१ ४२) इत्यादिना | दत्तिलाचार्येण तु 
संक्षिप्योक्तमेतत् -

आद्यद्वितीयमध्यान्तात्पादभागाद्विदुः क्रमात् |
कनिष्ठानामिकायुक्तो मध्यमादेशिनीकृतात् ||

अयुग्ममध्यहीनः स्यात् इति |

एवं तर्जनीप्रयोज्यो योऽसौ द्वितीयपादे कलापातः त(तस्त)त्र 
भाण्डग्रहस्तदुपलक्षितश्च नर्तकीप्रवेश इत्युक्तं भवति | अन्ये 
त्वाकाशग्रहासु निश्शब्दकलातो ग्रहं मन्यमानाः 
सन्निपातप्रकरणात्सशब्दात्पातादेव ग्रह इहेति वदन्तः प्रदेशिनीशब्देन 
तदुपलक्षितपादभागगमनं सशब्दमेव पादग्रहावधिकेनाचक्षते | 
पञ्चपाणिप्रपाता ये पुष्कराध्याये वक्ष्यन्ते तन्मध्यात्प्रदेशिनीपातेन 
भाण्डग्रह इति व्याख्यानं सन्निपातोऽनुग्रहः इति र्पकरणेन तथा 
ध्रुवाध्याये वक्ष्यमाणेन चतुर्ग्रहा ध्रुवा इत्युपक्रम्य

सन्निपातग्रहाः काश्चित्तथा काशग्रहाः पराः |
प्रदेशिनीग्रहास्त्वन्यास्तथैवान्याः समग्रहाः || (ना. शा. ३२-४२३)

इति विधिना विरुद्धमित्युपेक्षितं लक्ष्यवेदिभिः (३१५)

नन्वेवं नर्तकी प्रविष्टा ततः प्रभृत्यभिनयं तावत्करोति | 
यस्त्वसावाद्यः पादस्ततोऽधिकोऽपि वा भागस्तत्र नर्तकी नैव प्रविष्टेति वा 
(का) तत्र वार्तेत्याशङ्क्याह - कृत्वैकमिति | योऽसौ शुद्धविभागः पूर्व 
गीतः स परावर्तनीयो भाण्डवाद्येन 


प्. २०२)

महेश्वरस्य चरितं य इदं सम्प्रयोजयेत् |
सर्वपापविशुद्धात्मा शिवलोकं स गच्छति || ३१९ ||


सहाभिनेतव्य इति पश्चादसौ प्रयोज्य इत्युक्तं भवति | 
पादग्रहणमुपलक्षणम् | तेन यावान्भागो भाण्डवाद्येन 
प्राङ्नियोजितोऽत एव नाभिनीतस्तावतो निवृत्तिः परावर्तनं कार्यमित्युक्तं 
भवति | (३१६)

अथात्र चतुष्पदायां भाण्डवाद्यविशेषाभिधानव्याजेन नृत्तस्थानं 
दर्शयति - अङ्गवस्तुनिवृत्तौ त्विति | तुर्भिन्नक्रमोऽवधारणे | अङ्गस्यैकस्य वा 
वस्तुनो वा सर्वस्य ध्रुवाशरीरस्य स्थाययादिविशेषस्य वा प्रतिशाख 
न्यायेन तत्परावर्तनं यच्चोपस्थानमूहा(?)(पस्थापना)त्मकं तेषु 
प्रकर्षेण भाण्डवाद्यं वैचित्र्ययुक्तं योजयेत् | तद्वशाच्च तत्र 
नृत्ताङ्गहारयोजनां कुर्यादित्यर्थः | (३१७)

अथ शुष्काक्षरायाश्चतुष्पदाया विधिर्वक्तव्यः | सा च पूर्वमेव 
प्रयुज्यते आसनेषुपविष्टेषु इत्युक्तत्वात् | अत एव गेये गातव्ये काव्ये 
पदमवगमयन्त इति तत्पीठबन्धरूपत्वं तस्याः | तथा चान्यत्वे 
षिद्गकेषु गातव्यात्पूर्वं तावतीति नाका(रे?) | अत एव गेये ध्रुवागीते गेयं 
गातव्यमिति ह्येकोऽर्थः | तं विधिमाह - येऽपि चान्तरमार्गा इति | अन्तरं 
परस्परवैलक्षण्यं मार्ग्यते येनोपायेन सोऽन्तरमार्गः | 
संवाद्यनुवादिन्या स स्वर उपलक्षणात्मकोऽर्थप्राधान्याभावाच्च 
तेनैव व्यपदेशः | अत एवाह तन्त्रीक्रियया वाक्क्रियया | तदे(ए)व निरर्थकतया 
योजितास्तेषु समग्रहत्वेनैव भाव(ण्ड)प्रयोगः | नर्तक्या 
रचहाद्वि(रचनाद्धि)लास्याङ्गगतकाव्यार्थानुसारिहस्ताभिनयशून्यः 
सात्त्विकाङ्गवलनादिमात्रेण सूच्याभिनयः | यद्वक्ष्यति -

वाक्यार्थो वाक्यवस्त्वङ्गैर्योज्यते यदा पूर्वम् | इति | पश्चाद्वाचाऽभिनय 
इत्ययं त्वङ्ग इहोपलक्ष्यः | एतच्च गातव्यप्रयोगे 
त्रिप्रकारकृततावन्मात्रतालगानसूच्याऽभिनयनमद्यापि दृश्यते |

एवं वर्धमानकप्रयोगो गीतकप्रयोगो वा छन्दकप्रयोगेन 
चतुष्पदाप्रयोगेन च सहेतुकः परिपूर्णो भवति | अत एव तालाध्याय 
इत्यु(एतदु)पक्रमानुसारेणैव वर्धमानासारितकगीतकच्छन्दकचतुष्पदा 
तदन्तर्भूतलास्यगानस्य विधेः क्रमेण निरूपणं भविष्यती-


प्. २०३)

एवमेष विधिः सृ(र्दृ.)ष्टस्ताण्डवस्य प्रयोगतः |
भूयः किं कथ्यतामन्यन्नाट्यवेद्विधिं प्रति || ३२० ||

इति भारतीये नाट्यशास्त्रे ताण्डवलक्षणं नाम चतुर्थोऽध्यायः ||


तीयता गीतानां मद्रकादीनाम् (ना. शा. ५-१३) इति पूर्वरङ्गाध्याये श्लोको 
भविष्यति | तस्यार्थः पुरस्तादेव निर्णीतः | तेन 
तदपसारेणैतदप्यालोच्योदीरितोऽयमर्थोऽनुष्ठेयः | (३१८)

नन्वत्र पूर्वरङ्गगतप्रधानफलेनैव किं फलवत्ता उत 
फलान्तरमप्यस्तीत्याशङ्क्याह - (महेश्वरस्येति) | पृथक्फलवत्त्वं च 
दर्शयन् स्वातन्त्र्येण प्रयोज्यमिदमिति दर्शयति - महेश्वरस्येति | चरितमिति 
चेष्टितम् | प्रयोजयेदिति स्वार्थे हेतुमति च तन्त्रेण णिचि | तेन प्रयोक्तुं(क्तुः) 
प्रेक्षाप्रवर्तयितुश्चार्थपतेः सामाजिकवर्गस्य च पापविशुद्धिः 
शिवलोकगतमनन्तफलं नृत्तस्येति 
नान्य(ट्य)दृष्टैकप्रयोजनाद्भिन्नप्रयोजनत्वमुक्तम् | स्वातन्त्र्येण प्रयोगे च 
छन्दकानां चतुष्पदायाश्च केवलत्वेनापि प्रयोगो ह्यनुज्ञातो भवति | 
तदङ्गानां च पुनः पुष्पाञ्जलिधरा भूत्वा इत्याद्यनुसारेण 
वर्णानां लोके प्रयोगः | तस्याः पादावसाने तु इत्याद्यनुसारेण 
धारापरिक्रमादेः यदा गीतवशात् (ना. शा. ४-३००) इत्यनुसारेण 
द्विगुणाद्यर्थ - गुणालकवारणकगुञ्जियकादेश्चतुरपसारकादिविधा च 
डोम्बिकादिषु क्रमेण नर्तकीवृद्धिराचार्यैराधेया(?) | तालानुसारेण च 
त्रिपाणिलयसंयुक्तम् इत्याद्यनुसारेण धारापरिक्रमादेः 
लयपरिष्वङ्कितलयतालपरिक्रमादेः | (३१९)

तदेतत्सर्वमीश्वरपरितोषकार्येवेति 
तथैतदुपसंहारपूर्वकमध्यायान्तरावकाशं करोति - एवमेष 
इत्यादिना | एवं पूर्वोक्तेन प्रकारेण | प्रयोगत इति | प्रयोगं 
नाट्यात्मकमपेक्ष्य ततोऽन्यस्तद्विलक्षणो विधिः प्रकारो दृष्टः | तथा 
नाटकादिसा(दौ सा)माजिकवत्प्रयोक्तृतन्मयीभाववशेन नाट्यं 
संस्कारमपेक्ष्याभिनयादिविधिर्दृष्टो न तु 
साक्षात्कारकल्प्यनाट्यरूपताऽत्रास्ति | 
चतुर्विधाभिनययोगाभावाद्रसभावाप्राधान्याद्गीतवाद्यनृत्तानां 
यथेष्टं प्राधान्यं नर्तकीवृद्धेः | काव्ये 
वस्त्वपेक्षत्वान्नाट्यप्रस्तावनाप्राणप्रतिबिम्बात्मकता 
त्रिविधत्वान्मदमूर्च्छादौ तत्त्वापत्त्ययोगाद्गीतकादेश्च 
नियमादृष्टप्रयुक्तत्वाद्गीतादिप्राधान्येनैव 
प्रयोगात्कुलकाच्छेद्यात्मनः काव्यस्य गीत्याधारतानान्तरीयकत्वमात्रेण 
गमनपिण्डीबन्धप्रकारवैचित्र्यान्ते नृत्तमात्रविश्रान्तेः 
प्रयोक्तृप्रवर्तयितृगातृदृष्टफलप्राधान्याच्च तद्विलक्षणं नाट्यं 
तद्वृत्तिर्भिद्यत इति एवं शब्दस्यार्थ इत्युपाध्यायमतम् |

प्. २०४)

रसभावदृष्टिहस्तशिर आद्यं यद्यङ्गं पूर्णं वाऽपूर्णं वा 
कृ(कु)त एव नाट्यनृत्तयोर्भेदस्तुल्यानुकारत्वे इति हर्षवार्तिकम् | 
शिक्षार्हस्वेच्छान्यनृत्तकतिपयनाट्याङ्गकृतं नृत्तमभ्यासफलम् | इति 
भट्टयन्त्रः | समयमात्रमित्यादिमङ्गलवद्विवाहादौ इति भट्टलोल्लटः | 
दशरूपकभेदवल्लास्यताण्डवप्रयोगो नाट्यभेद एव | तत्र पूर्णानुकार 
- रूपत्वात् |

तथाहि - प्रवेशेऽश्वत्थाम्नः सूचीविद्धोर्ध्वजान्वादि | 
पुरूरवसोऽलपल्लवसूची | गरुडस्य गरुडप्लुतकम् | रावणस्य पुष्करो 
वैशाखरेचितकः | वत्सराजस्याग्निसम्भ्रमोऽ(तिक्रा)न्तः | जटायुषो 
गृध्रावलीनकमेलकाक्रीडितं चेति चित्राभिनयेन बाल्ये(वान्ये)न 
करणप्रयोग एव | अभिनेयपदादीनां च नाट्येऽपि सक्ते(क्तते)ति 
नाट्यमेवेदमिति कीर्तिधराचार्यः |

एतच्च (वञ्च) स्वमतानुसारेण एवं शब्दार्थमाहुः | युक्तायुक्ततां तत्र 
परीक्षका एव विदुरित्यलं बहुना |

प्रसङ्गाङ्ग(ग)तया नृत्ततया (वार्तया) प्रसक्तानुप्रसक्तत्वेन 
नृत्तगतमेवान्यत्किञ्चित्प्रसिद्धिः(द्ध)प्रकृता(त)नाट्यगतानां(गतता मा) 
विच्छेदीत्यभिप्रायेणाह - नाट्येति | नाट्यमेव वेदस्तस्य यो विधिः 
प्रयोगस्तं प्रतीति शिवम् | (३२०)

रविशशिहुतभुक्कल्पितनयनत्रयकिरणदलिततिमिरततिः |
अभिनवगुप्तस्ताण्डवमेनं व्यवृणुत तत्(?)स्पष्टम् ||

इति माहेश्वराचार्याभिनवगुप्तविरचितायामभिनवभारत्यां 
नाट्यशास्त्रविवृतौ ताण्डवविधानाध्यायश्चतुर्थः ||

प्. २०५)

श्रीः 

अथ पञ्चमोऽध्यायः |

भरतस्य वचः श्रुत्वा नाट्यसन्तानकारणम् |
पुनरेवाब्रुवन्वाक्यमृषयो हृष्टमानसाः || १ ||

यथा नाट्यस्य जन्मेदं जर्जरस्य च सम्भवः |
विघ्नानां शमनं चैव देवतानां च पूजनम् || २ ||

तदस्माभिः श्रुतं सर्वं गृहीत्वा चावधारितम् |
निखिलेन यथातत्त्वमिच्छामो वेदितुं पुनः || ३ ||

पूर्वरङ्गं महातेजः सर्वलक्षणसंयुतम् |
यथा बुद्ध्यामहे ब्रह्मंस्तथा व्याख्यातुमर्हसि || ४ ||


संसारनाट्यनिर्माणे याऽवकाशविधानतः |
पूर्वरङ्गायते व्योममूर्तिं तां शाङ्करीं नुमः ||

अध्यायसङ्गतिं कर्तुं पुराकल्पेनोपक्रमते - भरतस्येति | नाट्यसन्तानम् | 
नाट्यस्य सन्तानं नृत्तकथया विच्छेदाशङ्कानिरासेनाविच्छेदः | नाट्ये 
पृष्टे दैववशात् महाफलं नृत्तमपि तद्विवेकेन ज्ञातम् | तज्ज्ञानाच्च 
तद्विभक्तं नाट्यमपि सुष्ठु ज्ञातम् | तदनुरक्तं च नाट्यं 
हृदयावर्जकमिति हृष्टमानसत्वम् | 
स्वगत(त)त्त्वग्रहणधारणादिसामर्थ्यात्मकशिष्यसम्पद्दर्शनायत्त?
गुरुप्रोत्साहनमित्यभिप्रायेणाहुः तथेति | पूजामध्य एव नृत्तं 
प्रविष्टमित्यध्यायचतुष्टयतात्पर्यं प्रत्यनुभाषितम् | 
ऊहापोहविज्ञानादिकमपि दर्शयति - गृहीत्वेति | चकारात् 
धारयित्वाऽवधारितं निश्चितम् | निखिलेन साकल्येनेति |


प्. २०६)

तेषां तु वचनं श्रुत्वा मुनीनां भरतो मुनिः |
प्रत्युवाच पुनर्वाक्यं पूर्वरङ्गविधिं प्रति || ५ ||

पूर्वरङ्गं महाभागा गदतो मे निबोधत |
पादभागाः कलाश्चैव परिवर्तास्तथैव च || ६ ||


यथातत्त्वमिति तत्त्वाभिनिवेशमाहुः | पूर्वरङ्गं वेदितुमिच्छाम इति 
जिज्ञासा दर्शिता | यथा सर्वलक्षणसंयुक्तं बुध्यामहे तथा 
व्याचक्ष्वेति व्यार्ख्याप्रकारविषयेऽप्याचार्यान्वेषणम् | महत्तेजो 
ज्ञानात्मकमस्य तत् | आमन्त्रणं गुरुप्रोत्साहनार्थम् |

पूर्वरङ्गे कृते पूर्वं तत्रायं द्विजसत्तमाः || (ना. शा. ४-१०)

इति जिज्ञासादर्शनपूर्वप्रयोज्यतया तथैव जिज्ञासा जाता |

पूर्वरङ्गविधावस्मिंस्त्वया सम्यक्प्रयुज्यताम् || (ना. शा. ४-१४) इति |

यस्त्वयं पूर्वरङ्गस्तु त्वया शुद्धः | (४-१५) इति परमेश्वरादरवचनेन 
सुष्ठुतरां दृढीकृता | तथैव तावदवश्योपासनीयेति तात्पर्यम् (१-५) | 
गदत इति शब्दमात्रेण तावन्निरूपयत इत्यर्थः | आश्रावणादिस्वरूपं हि 
गेयाधिकारे (ना. शा. २९) सम्यक् निर्णेष्यते | अनादरे षष्ठी | 
निगदितमनादृत्य स्वबुद्ध्या बुद्ध्यध्वम् | यद्यपि मयाऽत्र क्रमेण 
नैतदुक्तं गेयाधिकारस्यापि सुदूरत्वात् | तथापि यस्य येनार्थसम्बन्ध 
इत्यर्थक्रम आदर्तव्यो न खलु शाब्द इति गदनक्रमानादरणं गदितरि 
सङ्क्रमययोक्तम् | 

तत्र पूर्वरङ्गशब्दं निरुक्त्या तावद्व्याचष्टे - पादभागा इत्यादिना | इह 
बहिर्यवनिकाङ्गान्येव पूर्वरङ्गः | तानि च गीतकानीत्युत्थापनानि 
ध्रुवारूपाणि | तत् द्विकलचञ्चत्पुटचाचपुटतालेन विशिष्टगतिगतेनेति तदेव 
पूर्वरङ्ग इति तावत्तात्पर्यम् | तत्र मात्रायाः यः षोडशो भागः 
तदारब्धा मात्रा | तदारब्धं वस्तु | एवं वस्तुनिबन्धेषु गीयमानं 
तावत्स्वीकृतम् | भागश्च द्विकलचतुष्कलयोर्मार्गस्य चञ्चत्पुटादीनां 
सङ्गेन भवति | यथाऽक्षरेषु तु चञ्चत्पुटादिषु कलादिभागलग्ना इति 
यथाऽक्षरमार्गः कलाग्रहणेन सङ्गृहीतः | 
यथाक्षरद्विकलचतुष्कलतया सर्वमेव 

प्. २०७)

यस्माद्रङ्गे प्रयोगोऽयं पूर्वमेव प्रयुज्यते |
तस्मादयं पूर्वरङ्गो विज्ञेयो द्विजसत्तमाः || ७ ||


गीतकवर्धमानादि गानं गीयमानं मे(गे)यं रूपं सङ्गृहीतम् | 
कलाशब्देन च सप्तविधा तालकला निष्क्रामादिरुच्यते | तया समस्तो 
मानात्मकस्तालमार्गो गृहीतः | भिन्नार्थानामपि च सरूपाणामेकशेषः 
| पादा इत्यादि | एवं परिवर्तन्त इति परिवर्ताः | द्विसङ्ख्यातत्रिसङ्ख्यातादिषु 
परिवर्तैः सकलेतिकर्तव्यता परिगृहीता | चकारात्केवलं तन्त्र्यादि | एवकारेण 
केवलः प्रयोगः | तथाशब्देनाङ्गाङ्गिभावप्रयोगो यथायोगं दर्शितः | 
द्वितीयेनैवकारेण नाट्याङ्गता सूचिता | द्वितीयेन चकारेण च पाठ्यादि 
नृत्तं च | तेन गीततालवाद्यनृत्तपाठ्यं व्यस्तसमस्ततया प्रयुज्यमानं 
यन्नाट्याङ्गभूतं स पूर्वरङ्ग इत्युक्तं भवति | यस्माद्रङ्गे मण्डपे 
आधारे नाट्ये वा रङ्गे बुद्धिस्थे भविष्यति | युज्यत एव च पूर्वम् | 
प्रत्याहारादिकेन ह्यङ्गेन विना गायनादिसामग्र्यसम्पत्तेः कथं 
नाट्यप्रयोगः | न ह्यहो (ह्येव) किल तन्तुतुरीवेमादेः(विना) शक्यः पटः 
कर्तुम् | केवलं प्राङ्मुखान्नभोजनवन्नि(यमप्र)योजनत्वेऽपी(त्वमपी)ति 
वक्ष्यते | तेन पूर्वो रङ्ग इति पूर्वरङ्गः | सुप्सुपेति समासः | 
राजदन्तादित्वाद्वा परनिपातः |

श्रीहर्षस्तु रङ्गशब्देन तौर्यत्रिकं ब्रुवन् नाट्याङ्गप्रयोगस्य तस्यैव 
पूर्वरङ्गतां मन्यमानः पूर्वश्चासौ रङ्गश्च इति समासममंस्त | 
यदाह -

दृष्टा येऽवस्थार्थे नाट्ये रङ्गाय पादभागाः स्युः |
पूर्वं तं एव तु यस्मिन् शुद्धः स्युः पूर्वरङ्गोऽसौ || इत्यादि |

रङ्गस्य पूर्वो भाग इति त्वसत् | न ह्ययं मण्डपस्यैकदेशः | नापि 
नाट्यस्य | नह्यय. भावानुकीर्तनात्मकव्याख्यानानुकारस्वभावः | अपि तु 
शिक्षादिवत्पारमार्थिक एव प्रयोगसम्पत्त्युपकरणभूतो भोजनादितुल्यः 
प्रत्याहारादिरर्थः | नृत्तमप्यत्र वैचित्र्यकारित्वेन प्रविशत् नाट्यरूपगतं 
नृत्तम् इत्यङ्कुरसूचितनृत्तन्यायेनानुकारधुरारोहि | अपि तु 
देवतापरितोषणफलं सू(धू)पविलेपनादिदानवत् सत्यमेवेति पूर्वो रङ्गे 
इत्येष एव संन्या(समा)सः | (५-७)


प्. २०८)

अस्याङ्गानि तु कार्याणि यथावदनुपूर्वशः |
तन्त्रीभाण्डसमायोगैः पाठ्ययोगकृतैस्तथा || ८ ||

प्रत्याहारोऽवतरणं तथा ह्यारम्भ एव च |
आश्रावणा वक्त्रपाणिस्तथा च परिघट्टना || ९ ||


ननु प्रत्याहाराद्यङ्गसमूहः पूर्वरङ्गः | तत्कथमुक्तं गीतादिः 
पूर्वरङ्ग इत्याशङ्क्याह - अस्याङ्गानि त्वित्यादि पूर्वरङ्गे भवन्ति 
हीत्यन्तेन श्लोकसप्तकेन सार्धेन महावाक्यम् | अस्य इति | पूर्वरङ्गस्य | 
तुर्हेतौ | लक्षिष्यमाणानि प्रत्याहारादीन्यासारितान्तानि नव अन्तर्जवनिकं 
प्रयोज्यानि | ततोऽनन्तरं गीतकादीनि प्ररोचनान्तानि दश जवनिकाया बहिः 
प्रयोज्यानीत्यर्थः | यानि च यवनिकाया बहिर्गीतकप्रयोगादीइ प्ररोचनान्तानि 
दश तानि सर्वाण्य(ण्यपि) पादभागाद्युपलक्षितादिरूपस्योक्तस्य 
सम्बन्धित्वेन यस्मात्कार्याणि तस्मात् पादभागादिरेव पूर्वरङ्ग इति 
पूर्वेण सम्बन्धः | अङ्गानां न्यूनाधिकभावे हि भूयांसः 
पूर्वरङ्गभेदाः | ते च गेयाधिकारे (अ-२९)दर्शयिष्यन्ते |

इह तु दृ(तूद्दि)श्यमानास्तन्त्रभावानभिज्ञानानां सम्प्रमोहफला एव |

उक्तं च वार्तिके - नान्द्यादिषट्के च रङ्गभेदः | न तु प्रत्याहारावतरणे | 
आद्यो (द्यानि) रङ्गद्वारादीनि | पाश्चात्यानि न पादभागाद्यारब्धानि इति | 
सत्यम् | किन्तु समुदितत्वे नात्र रङ्गता रमणीयभावः सम्बन्धः | अपि तु 
सद्भावमात्रम् | तच्च सर्वत्रैव विद्यत इति वक्ष्यते | तदाह - यस्मादेतानि 
पूर्वरङ्गे संभवन्ति तस्मादस्य संबन्धित्वेन कार्याणि |

तत्र यवनिका रङ्गपीठतच्छिरसोर्मध्ये | तस्या अन्तरागतैः 
प्रयोक्तृभिर्नटैः प्राधान्यात् यदि वा वैणिकादिभिरेव प्रयोक्तृभिः 
प्रयोज्यानि प्रत्याहारादीनि | गीतकपिण्ड्या(पाठ्या)दीनि तु 
यवनिकायामपसारितायाम् | गीतानामित्यादिना श्लोकेन 
गीतकवर्धमानान्यतरप्रयोग उक्तः | अन्ये तु अथापि स्थाने (ना. शा. ५-१३) 
अतोऽपीति पठन्त उभयप्रधानमनुजानते | तच्चान्त्यपदार्थेन विरुद्धम् | 
निर्देशविधौ चैकमेवाङ्गं भविष्यति | न तु द्वे |

कीर्तनाद्देवतानां च ज्ञेयो गीतविधिस्तथा | (ना. शा. ५-२१) इति |


प्. २०९)

सङ्घोटना ततः कार्या मार्गासारितमेव च |
ज्येष्ठमध्यकनिष्ठानि तथैवासारितानि च || १० ||

एतानि तु बहिर्गीतान्यन्तर्जवनिकागतैः |
प्रयोक्तृभिः प्रयोज्यानि तन्त्रीभाण्डकृतानि तु || ११ ||

ततः सर्वैस्तु कुतपैः संयुक्तानीह कारयेत् |
विघाट्य वै जवनिकां नृत्तपाठ्यकृतानि तु || १२ ||

गीतानां मद्रकादीनां योज्यमेकं तु गीतकम् |
वर्धामनमथापीह ताण्डवं यत्र युज्यते || १३ ||

ततश्चोत्थापनं कार्यं परिवर्तनमेव च |
नान्दी शुष्कावकृष्टा च रङ्गद्वारं तथैव च || १४ ||

चारी चैव ततः कार्या महाचारी तथैव च |
त्रिकं प्ररोचना चापि पूर्वरङ्गे भवन्ति हि || १५ ||

एतान्यङ्गानि कार्याणि पूर्वरङ्गविधौ द्विजाः |
एतेषां लक्षणमहं व्याख्यास्याम्यनुपूर्वशः || १६ ||


उभयात्मकं तावदेवैकमङ्गमस्तीति केचित् | अपिशब्दाद्यानि कानि | 
उद्देशावसर एव ताण्डवं यत्र इत्यभिधानमस्याङ्गस्य नृत्ते विनियोगं 
दर्शयति | तेन नाट्याद्यङ्गानि नृत्तशून्यान्यपि भवन्तीति दर्शयतीति तदैव 
च शुद्धत्वव्यवहारः | यद्वक्ष्यति शुद्धं चित्रमथापि च | इति (८-१५)

एवं पूर्वरङ्गसामान्यलक्षणसमाना(सा)र्थेऽपि यानि प्रयोज्यान्यङ्गानि 
तेषामयमेवोद्देशो भवतीति दर्शयति - एतानीति | 
क्रमकथनेनैततत्सङ्ख्यान्येव चेत्यर्थः |


प्. २१०)

कुतपस्य तु विन्यासः प्रत्याहार इति स्मृतः |
तथावतरणं प्रोक्तः गायिकानां निवेशनम् || १७ ||


यथोद्देशं लक्षण कर्तुमुपक्रमते - एतेषामिति | तत्क्रममाह - कुतपस्य 
त्विति | नेपथ्यगृहदारयोर्मध्ये पूर्वाभिमुखो मार्दङ्गिकः | तस्य 
पाणविकदार्दरिकौ वामतः | रङ्गपीठस्य दक्षिणतः उत्तराभिमुखो 
गायनः | अस्याग्रे उत्तरतो दक्षिणाभिमुखस्थितयो गायन्यः | अस्य वामे 
वैणिकः | अन्यत्र वंशवादकावित्येवं कुतं पाति कुं तपतीति 
शब्दविशेषपालकस्य नाट्यभूमिकोज्ज्वलताधायिनश्च वर्गस्य यो विचित्रो 
न्यासः स विप्रकीर्णानामेकत्र ढौकनात्मा प्रत्याहारः |

यद्यपि कुतपस्य विन्यासमध्य एव च गायकस्याभिमुख्यो 
रङ्गपीठस्योत्तरतो गायिन्य इति गायिकानां विन्यासः तथापि त्ववतरणं 
नाम पृथगङ्गमुक्तमङ्गनागीतस्यावश्यंभावित्वं रञ्जकवर्गे 
ख्यापयितुम् | यदुक्तम् -

यद्यपि पुरुषो गायति गीतविधानं तु लक्षणोपेतम् |
स्त्रीविरहितः प्रयोगस्तथापि न सुखावहो भवति || (ना. शा. ३३-५-७) इति | यस्त्वाह 
- नारदाद्यैस्तु गन्धर्वैः (ना. शा. ५-३२) इति भाविश्लोके केवलं 
पुरुषाणां गातृत्वं वक्ष्यमाणमिहाशङ्क्य पृथगवतरणमुक्तम्(मिति) 
| तस्यैतदनवकाशम् | गन्धर्व्यश्च गन्धर्वाश्चेत्येकशेषेण 
स्त्रीगीतस्याप्यत्र संभावनात् | एवमवतरणान्तं वस्तुत एकमेवाङ्गम् | अत 
एव प्रयोग एक उभयत्र कृतो भवति | यद्वक्ष्यति पुष्कराध्याये (ना. शास्. ३४-
१९८) आसनोपविष्टेषु मार्दङ्गिकादिषु इत्युपक्रम्य प्रथमं त्रिसाम |

त्रिप्रकारं त्रिगुणितं तथैवात्राड्.इताश्रयम् |
त्रिकलं षट्कलं चैव त्रिसामत्वात्त्रिसामसु || (काशी. मु. ना. शा. ३३-२०९)

त्रिसामान्वितः |

त्रिसामाक्षरविद्धस्तु गुरुलघ्वक्षरान्वितः |
यकारश्च मकारश्च त्रिकैस्त्रिगुणितो भवेत् || (ना. शा. ३४-१५९) (काशी. - ३३-२१०)


प्. २११)

परिगीतक्रियारम्भ आरम्भ इति कीर्तितः |
आतोद्यरञ्जनार्थं तु भवेदाश्रावणाविधिः || १८ ||

वाद्यवृत्तिविभागार्थं वक्त्रपाणिर्विधीयते |
तन्त्र्योजःकरणार्थं तु भवेच्च परिघट्टना || १९ ||


यस्त्रिसामा स प्रत्याहारो यावदवतीर्णकोटीति | अवतरणकोटौ छन्दः 
सममक्षरसमं वा बहिर्गीतानुवर्ति वाद्यं 
स्त्रीबालमूर्खादिकुतूहलादिजननं प्रयोज्यम् |

अन्ये मन्यन्ते निवेशनं स्थानस्वरादौ | न तूपवेशनमत्र | तथा च 
सप्तस्वरपरिग्रहोऽवतरणादाशुगत्या (र्णामेति जात्या) दिरूपाङ्गसप्तकेन 
शुद्धसप्तकेन शुद्धसप्तकगीतिज्ञपयोज्यमिति | एतद्धनतालविधौ (ना. शा. 
३१) वितत्य विचारयिष्यते | (१६-१७)

ननु च (यावत्) परिगीतक्रियाद्यारम्भो न कृतस्तावत् त्रिसामप्रयोगोऽपि कथम् | 
सत्यम् | किञ्चिद(किम)र्थमयं प्रयोगक्रम इत्यवधार्यताम् | इह 
दृष्टार्थान्येव तावदेतान्यङ्गानि | तथा हि - पूर्वं 
उपरञ्जकवर्गढौकन रूपमवगन्तव्यमित्यर्थः | गेयत्वेन 
गीतस्योपरञ्जकस्य प्राधान्यात् | तस्य बिम्बभूतशारीरस्वरमूलभूतत्वात् 
| तदनुसन्धानात्मालापाख्य आरम्भः | ततोऽपि 
मानरूपतालप्रधानसर्वातोद्यगर्भमनुसन्धानमासमन्ताच्छ्रावयतित्त्
हाश्रावणा | ततोऽपि प्रतिबिम्बभूतवैणवस्वरस्वरूपानुसन्धानाय 
दक्षिणादिवृत्तिविभागानुसन्धानात्मा वक्त्रपाणिः | वक्त्रे प्रारम्भे 
हस्ताङ्गुलिव्यापारात् | दक्षिणादि इति | दक्षिणावृत्तिचित्राख्या वृत्तयः | 
तास्वयं विधिः | प्रधानं गीतमुभयं वाद्यं चेति यथाक्रमम् | 
गीतप्राधान्ये वाद्यगुणतायां दक्षिणा | गीतवाद्योभयप्राधान्ये वृत्तिः 
| वाद्यप्राधान्ये गीतगुणतायां चित्रेति | ततस्तु 
वृत्तिविभागगतशुष्कप्रयोगानुसन्धानात्मापरिघट्टना | घट्ट चलन इति 
पाठात् | शुष्कप्रयोग इति | निर्गीतं बहिर्गीतं शुष्कमित्युक्तम् | 
तत्रार्थप्रत्यायकपदरहितं यद् गीयते तन्निर्गीतम् | गीयमानेभ्यः 
सार्थकेभ्यःपदेभ्यो यद् बहिर्भूतं तद् बहिर्गीतम् | 
शुष्कैरक्षरैरनर्थकैः कंदुमाद्यैर्यत् प्रयुज्यते तत् शुष्कमित्यर्थः | 
पश्चाद्वीणावाद्योपजीवकत्वादवनद्धवाद्यस्यानुसन्धानं 
समपाण्यादिना प्रहारपञ्चकयोगेन क्रियत इति सङ्घोटना | घुट 
परिवर्तने | यतः पुष्कराध्यायेऽभिवक्ष्यते -

पूर्वं शरीरदुद्भूता ततो गच्छति दारवीम् |
ततः पुष्करजं च  (ना. शा. ३४-३१) इति | (१८-१९)

(समपाण्यादिना इति |

अङ्गभूता हि तालस्य यतिपाणिलयाः स्मृताः 

इति पाणिस्तालस्याङ्गभूतः | स च त्रिविधः | तथा चाह |

समपाणिश्च विज्ञेयो ह्यर्धपाणिस्तथैव च |
तथैवोपरिपाणिश्च गीतवाद्यसमाश्रयः ||

लयेन यत् समं वाद्यं समपाणिः स कीर्त्यते |
लयाद् यदर्धकृष्टं स्यात् सोऽर्धपाणिः प्रकीर्तितः |
लयस्योपरि यद्वाद्यं पाणिः सोपरि कीर्त्यते ||


प्. २१२)

तथा पाणिविभागार्थं भवेत्संघोटनाविधिः |
तन्त्रीभाण्डसमायोगान्मार्गासारितमिष्यते || २० ||

कलापातविभागार्थं भवेदासारितक्रिया |
कीर्तनाद्देवतानां च ज्ञेयो गीतविधिस्तथा || २१ ||


सोपरि इति | सोऽपि लोपे चेत् पादपूरणम् | स इत्येतस्य सोर्लोपो भवति लोपे 
चेत्पादपूरणम् | यदि लोपे सति पादः पूर्यते | प्रहारपञ्चक इति 
समप्राण्यर्धपाण्यर्द्धार्धपाणिपार्श्वपाणिप्रदेशिनीपाणिभिर्यत् 
प्रहारपञ्चकं तद्योगेनेत्यर्थः |) ततोऽपि 
प्रकृतिविकृतिमेयन्मानानुहार्यानुहर्तुरूपस्य वैणवपौष्करशब्दस्य 
परस्परसंमेलनं कार्यमिति मार्गासारितम् | मार्गे प्रकृत्यादिलक्षणे निजे 
गोचरे विकारादिरूपस्य पुष्करवाद्यस्यासमन्तात्सारणं गमनं यत्रेति | 
पश्चान्मेयमानस्वरूपे तु संहिते गेयवस्तुगततालस्वरूपोपक्षेपः | 
कलानामा(वा)पाद्यानां पातानां शम्यादीनां 
चानुसन्धिनेत्यासारितविधिः | एवं तावदन्तर्यवनिकाङ्गानां अदृष्टार्थ 
एव प्रयोगः | तान्यन्तरेण प्रयोगस्यैवासम्पत्तेः | तथा च भेज्जलनाम्ना 
कविना निजरूपक उक्तम् -

मेघाशङ्किशिखण्डिताण्डवविधौ इत्यादि |

एवं अदृष्टार्थे प्रयोगे पूर्वं कृते पश्चात् दृष्टार्थाङ्गानुसारेणैव 
बहिर्गीतविधिः | तदनुसारेण च तानि विशेषधातुवाद्ये 
(तन्निवेशगीतवाद्य)विधिः | तत्र प्रत्याहारावतरणयोस्त्रिसाम्ना प्रयोगः | 
रङ्गपीठस्य तिसृषु दिक्षु कुतपविन्यासात् |

तालस्त्रिकलस्त्वादौ शम्यैककला कलाद्वये तालाः |
वि(द्व)कला च पुनः शम्या तालो द्विकलस्तु कर्तव्यः || (ना. शा. २९-९५)

द्विकलश्च सन्निपातः पुनः पिता पुत्रकश्च षट्पूर्वः | (ना. शा. २९-१००)

चञ्चत्पुटस्तथा चेदारम्भे तालयोगस्तु |
त्रिश्शम्योपरिपाणौ तालावित्येवमेककलः |
समपाणौ द्वे शम्ये तालावप्येवमेवाथ || (ना. शा. २९-८९)

भूयश्शम्या तालाववपाणावुत्तरस्तथा चैव |
चञ्चत्पुटस्तथा स्यादेवं ह्याश्रावणातालः || (ना. शा. २९-९०)

शङ्कुकस्तु पठति उत्तरस्तथा चैव इति स्थाने उत्तरस्तथा द्विकलः इति एककल 
इत्यत्र च स्थाने निर्दिष्ट इति |


प्. २१३)

अतः परं प्रवक्ष्यामि ह्युत्थापनविधिक्रियाम् |)
यस्मादुत्थापयन्त्यत्र प्रयोगं नान्दिपाठकाः |
पूर्वमेव तु रङ्गेऽस्मिंस्तस्मादुत्थापनं स्मृतम् || २२ ||


केचिच्चाष्टाविंशेऽध्याये (२९-८६) आश्रवणायाः पूर्वमभिधानादिह 
चारम्भस्य पूर्वपाठाद् ज्ञापकाद्विकल्पमिच्छन्ति | अतः 
सर्वातोद्यस्वरूपानुसन्धिनिर्गीतालापक्रिया चेति (निर्गीततालप्रक्रियाचेति?) |

द्विकले मद्रके यत्तु शम्यातालादियोजनम् |
तत्सर्वं वक्त्रपाणौ तु कार्यमष्टकले मुखे ||

तस्याधस्तात्पुनः कार्यं पञ्चपाणिचतुष्टयम् |
वक्त्रपाणेरयं तालो मुखप्रतिमुखाश्रयः || (ना. शा. २९-९७)

केचित्तु वक्त्रवार्ध(पाण्यर्ध)गतमिच्छन्ति | तैर्वस्तुक्रमो वृत्तिशब्दश्च न 
चर्चितः | संपिष्टकवच्चास्यास्ताल (ना. शा. २९-११२) इति परिघट्टनातालः | 

तत्र - सप्ताङ्गे द्वादशकलं द्वादशाङ्गे दशैव तु |
निष्क्राममादितः कृत्वा शम्यास्तिस्रः प्रयोजयेत् || (ना. शा. ३१-२७८)

तालत्रयं ततश्चैव शम्यातालौ ततः परम् |
शम्यातालौ ततः कार्यौ सन्निपातोऽन्त्य एव च || (ना. शा. ३१-२७९)

ओवेणके तु सप्ताङ्गे सम्पिष्टकमिदं मतम् |
द्विशम्यातालयोगेन द्वादशाङ्गे कला दश || (ना. शा. ३१-२८०)

शङ्कुकस्तु - सम्पक्वेष्टकवदस्याताल (ना. शा. २९-११२) इति पठति |
तालादिस्त्र्यश्रभेदोऽन्यो ज्ञेयः पक्वेष्टको बुधैः |
गुरुपञ्चाक्षराभ्यान्तु(द्यन्त)प्लुतमात्रासमन्वितः || (ना. शा. ३१-२१) इति 
अन्ये तु पठन्ति -

गुरुपञ्चाक्षरेऽन्ते च प्लुतमात्राद्वयान्वितः || इति ||

तथा द्वौ | सम्पिष्टशब्देतुव(शब्दव)त्करणवाचकं शीर्षकवदितिवत्(?) | न 
हि तस्य 


प्. २१४)

यस्माच्च लोकपालानां परिवृत्य चतुर्दिशम् |
वन्दनानि प्रकुर्वन्ति तस्माच्च परिवर्तनम् || २३ ||


च तदानीमङ्गता | केवलप्रयोगात्प्रकरणं चात्र साक्षी | 
शीर्षकवद्वालासारितवदिति चानयोर्मध्ये पठितमेतत् |

पक्वेष्टकस्य तथैव तालाद्य(प्लुत)द्वयेत्यर्थो ? न सङ्गतः |
सङ्घोटनायां तालस्तु शीर्षवत्पञ्चपाणिना | (ना. शा. काशी २९-१४२)

अनयोरप्यङ्गयोः पूर्ववत्केचित्क्रमविकल्पमिच्छन्ति |

बालासारितवच्चैव तालोऽस्य परिकीर्तितः | (ना. शा. २९-११६)

इति मार्गासारितस्य तालः | अभिसृतपरिसृतान्यप्यत्र मार्गासारितमध्य एव 
तत्स्थाने वा विकल्पने प्रयोक्तव्यानि | लीलाकृतं नाम यत्तत्ता(दा)तोद्यविधौ 
(ना. शा. २९-११७) वक्ष्यते तदिह न सङ्गृहीतम् | आसारितानां च त्रयाणां 
स्वत एकस्तालाध्याये (ना. शा. ३१-१४६-१७३) वितत्य वक्ष्यत इत्येवं 
प्रयोगक्रमः | अत एव पूर्वरङ्गे सद्भावमात्रेण 
सप्रत्याहारका(रादा)वपि सामान्यलक्षणमनुगतमेव | अत्र च 
शुष्काक्षरधातुवाद्यविधिरष्टाविंशेऽध्याये ततातोद्यविधौ भविष्यति 
त्रिमाम्नि पुष्कराध्याये (ना. शा. ३४) तत एवावधार्यमिति | विस्तरभयात्तु न 
लिखितम् |

अत्र च वैचित्र्यार्थ समुचितमात्रमित्यादिप्रवृत्तिमपि भाविरूपकोचितं 
काव्यमपि पठ्यमानं केचिदिच्छन्ति | तथा हि सति पाठ्ययोगकृतैस्तथा (ना. 
शा. ५-८) इति न सङ्कोचितं भविष्यति | युक्तं चैतत् | यथा हि 
रमणीयात्यु(द्यु)पकरणभूतशयनविरचनादौ 
प्रतिपादुकस्तम्भधूपवस्त्रादिष्वपि 
तदुचितनायकयुगलादिप्रायविचित्राकृतियोगो युद्धोचितसन्नाहक(स)ङ्कटादौ 
च कातरजनभयभावनं नृसिंहगरुडादिरचनाकृतियोगस्तथैव 
ह्यतिरमणीये नाट्ये भविष्यन्ति (ति) यदुपरञ्जकवर्गढौकनादौ - एतदपि 
सुकुमारतदुक्तगीतपाठ्याभिनययोगेनैव कार्यम् | तच्चापसारितायामेव 
यवनिकायाम् | उत्थापनाङ्गमध्ये ह्यस्यैककलः पाठ्यसहितः प्रयोगः | 
तथा हि वक्ष्यति यस्मादुत्थापयन्ति इत्यादि | रङ्गे यः पूर्वं प्रयोगः कृतः 
प्रत्याहारादिस्तं यस्मादुत्थापयन्ति 
फलस्वरूपनिरूपकपाठ्यतदभिनयादिना स्फुटीकुर्वन्ति तस्मादित्यर्थः | 
पाठ्यावकाशदानार्थमेव चात्रेदं देवतास्तुतिगीतिफलविशेषाभिधानम् 
| अन्यथा देवतापरितोषायैतत्प्रयोज्यमिति सामान्येन वक्तव्यं स्यात् | 
विशेषोपदेशस्य प्रयोगे विफलत्वात् |


प्. २१५)

आशीर्वचनसंयुक्ता नित्यं यस्मात्प्रयुज्यते |
देवद्विजनृपादीनां तस्मान्नान्दीति संज्ञिता || २४ ||


अन्ये तु प्रत्यङ्गं पश्चात्तत्प्रयोगमाहुः | तस्तु प्रयोक्तं कस्तदेति निरूप्यम् | 
अत्र त्विदमित्यर्थः | कृतमित्युक्तिभङ्ग्या पाठ्यं तद्गीतप्रयोगः 
पदयुक्तोऽपि 
केवलमन्तर्यवनिकागतप्रत्याहारादिविषयत्वात्पाठ्ययोगादीनामप्यन्तर्य
वनिकार्थमुच्यते | एवं नवाङ्गान्युक्तानि |

अथ विघाट्य वै यवनिकाम् (ना. शा. ५-१२) इत्यादिना 
यद्गीतकविध्याद्यङ्गदशकं दर्शितं तत्क्रमेण लक्षयति - कीर्तनादित्यादि 
| कीर्तनं स्तुतिः | तस्मात्पाठ्याद्धेतोः | ततः परं 
शुष्काक्षरनिर्वृतिःगीतविधिः इति गीतकानामन्यतमं वर्धमानं वा | 
तत्र च तालस्तालाध्याये (एक)त्रिंशे वक्ष्यते | (२१)

यस्मादिति | तत्र प्रत्याहारीदीनि चेत् अत्र प्रयोज्यानि तत्पूर्वरङ्ग 
इत्यनुवादोऽयं स्यात् | क्रमस्य सिद्धत्वात् | नान्दिपाठका इति | 
तदुपलक्षितपूर्वरङ्गद्वारेणैव पुराणकवयो लिखन्ति स्म नान्द्यन्त 
सूत्रधारः इति | अहरहश्चैषा प्रयोगे प्रयोज्या | एषा च नित्यमेवंरूपैव | 
अन्यपाठ्यानामुत्थापनादीनां प्रयोगवशादन्यथात्वोपपत्तिर्दृश्यते | न 
तु नान्दीपाठस्येति नित्यशब्दस्याभिप्रायः | 
आदिग्रहणात्प्रेक्षापतिप्रभृतयः | एषैव च नान्दी भारत्यङ्गनिरूपणे 
प्ररोचनेति निर्देक्ष्यते - जयाभ्युदयिनी चैव मङ्गल्या (ना. शा. २०.२७) 
इत्यादिना | इह तु सा (या) प्ररोचना सा तत्र भविष्यति | अत्र 
नान्दीपदानामन्तरेषु चित्रे पूर्वरङ्गे वर्धमानं यत्प्रयोज्यं 
तत्पञ्चममङ्गं गणयति |

नन्वेवं गीतकविधिः प्रथमाङ्गानन्तरमन्याङ्गमध्येऽपि च 
वर्धमानप्रयोगस्य चित्रेऽपि भावात्सङ्ख्याया अनवस्थानं न 
पदेऽपतदिति न पुनर्गणनार्हमिति न दोषः (इति) केचिदाहुः | (२४)

शुष्कावकृष्टा तु भवेदितीह | शुष्कावकृष्टैवादिष्टा | इह च असावेव च 
लक्षिता | अवकृष्टायास्त्वनुवादद्वारेण लक्षणं मन्तव्यम् | अन्यथा 
वक्ष्यमाणं


प्. २१६)

अत्र शुष्काक्षरैरेव ह्यवकष्टा ध्रुवा यतः |
तस्माच्छुष्कावकृष्टेयं जर्जरश्लोकदर्शिकाः || २५ ||

यस्मादभिनयस्त्वत्र प्रथमं ह्यवतार्यते |
रङ्गद्वारमतो ज्ञेयं वागङ्गाभिनयात्मकम् || २६ ||


युक्तायामपकृष्टायां प्रीता नागा भवन्ति हि |
तथा शुष्कावकृष्टायां प्रीतः पितृगणो भवेत् || (ना. शा. ५.५०)

इति तन्निर्विषयं स्यात् | तत्रावकृष्टाया लक्षणं -

मुखप्रतिमुखोपेता ह्यवकृष्टा विधीयते | (ना. शा. ३२-१२) इति तालविधिः |

अन्यभावेषु कृष्टश्च (द्रव्यहेतुषु पठ्यते |)
यस्मात्कारुण्यसंयुक्ता ह्य(वकृष्टा भवेततः |) (ना. शा. ३२.३४१)

इति वाक्यार्थगानेतिकर्तव्यताविधिवृत्तस्वरूपं शम्यादेर्योजनं 
चाग्रेऽस्या वक्ष्यते | तदेतस्यां प्रयुक्तायां तदनन्तरं नाट्यम् | 
ईदृश्येव शुष्काक्षरैः प्रयोज्या | तत्रावकृष्टात्वसामान्यात् पृथक्कगवाते 
(थगवगते) क्रमपातै ?)र्जर्जरश्लोकदर्शिका यत्त(तस्त)दनन्तरम् | 
शुष्कावकृष्टेयमिति | असाववकृष्टे(ष्टा) ध्रुवा | सा तस्माच्छुष्कावकृष्टा 
| आह | हि यस्मात् | अत्रेति अस्याङ्गतायाम् | अवकृष्टस्य(ष्टा) 
समस्ततल्लक्षणोपेता केवलं शुष्कैरक्षरैरनर्थकैः झंठुमाद्यैः |

अन्ये त्वेकस्यामेव ध्रुवायां शुष्कावकृष्टत्वधर्मद्वयविषयोऽयं 
युक्तायामपकृष्टायाम् इति श्लोको भविष्यतीति मन्यन्ते | उपाध्यायास्तु 
शुष्कायामवकृष्टायामेवान्तर्भूतं फलं वक्ष्यते | अत्र तु शुष्कैव 
लक्ष्यते | अनेन च लक्षणेनावकृष्टापि सूचिताऽत्रेति इयमिति च पदाभ्याम् | (२५)


प्. २१७)

शृङ्गारस्य प्रचरणाच्चारी सम्परिकीर्तिता |
रौद्रप्रचरणाच्चापि महाचारीति कीर्तिता || २७ ||

विदूषकः सूत्रधारस्तथा वै पारिपार्श्वकः |
यत्र कुर्वन्ति सञ्जल्पं तच्चापि त्रिगतं मतम् || २८ ||

उपक्षेपेण काव्यस्य हेतुयुक्तिसमाश्रया |
सिद्धेनामन्त्रणा या तु विज्ञेया सा प्ररोचना || २९ ||


अभिनीयत इत्यभिनयो रूपकविशेषः | सोऽवतार्यते संक्षेपेण 
तस्यार्थप्रयोजनादिनिरूपणपाठ्यद्वारेण अभिनीयन्ते तथैव चाभिनयः 
क्रियते यत्र तद्रङ्गस्य भाविनो रूपकस्य द्वारमिव 
रङ्गद्वारादु(रमु)त्थापनाङ्गे सामान्येन नाट्यमुत्थापितम् | इह तु 
रूपकविशेषेणेति भेदः | (२६) शृङ्गारस्येति | शृङ्गारप्रधानं भगवतो 
महादेव्या सह यत्र चरितं वर्ण्यते काव्ये च तत्स्तुतिप्रधाने तदेव 
यत्राङ्गहारचार्यादिना प्रदर्श्यते प्रयुज्यते सा चारी | 
भगवतस्त्रिपुरमर्दनादीव गीतं रौद्ररसभूयिष्ठं यत्र काव्ये वर्ण्यते 
स्तुतिरूपेण तद्यत्र तदुचितैरेवोद्धतैर्मण्डलाङ्गहारैः प्रयुज्यते सा 
महाचारी |

विदूषक इति | पारिपार्श्विकयोरन्यतरो विदूषकवेषभाषाचारो विदूषकः | 
यत्र इति नागानन्दादौ नाटके सञ्जल्पो भविष्यन्नाटकादिविशेषविषयो 
हास्यमिश्रः | यद्यप्युक्तः तथापि तद्विशेषो नागानन्दादिभिः विवक्षित 
इत्यपौन्रुक्त्यम् | स एव काव्योपक्षेपस्त्रिषु समायत्तत्वात्त्रिगतशब्देनोक्तः |

तेन काव्योपक्षेपेण हेतुभूतेन तद्विषये सामाजिकानां या आमन्त्रणा 
निमन्त्रणं सिद्धेन सिद्ध्योपलक्षितमित्यर्थः | यस्मात्खल्वतः 
प्रीतिव्युत्पत्तिर्भविष्यतः तस्मादवलोक्यतामेतदिति सा प्ररोचना 
प्रकृष्टरुचिहेतुभूतत्वात् | न च तद्वचनात्प्रवृत्तिर्भविष्यतीत्याह - 
हेतुयुक्तीति | हेतोर्या युक्तिर्योजना संक्षेपेणाभिधानं तन्निमित्तमस्या इति |

एवमेतानि बहिर्यवनिकाङ्गान्यपि दश दृष्टफलान्येव | तथा हि 
गीतकवर्धमानान्युपजीव्य ध्रुवागानं नाट्यम(मि)ति 
प्रकृतेरुपजीव्यत्वादवश्यं प्रथमं बुद्धौ कति (कर्तव्यम् ?) | ....


प्. २१८)

अतः परं प्रवक्ष्यामि ह्याश्रावणविधिक्रियाम् |
बहिर्गीतविधौ सम्यगुत्पत्ति कारणं तथा || ३० ||

चित्रदक्षिणवृत्तौ तु सप्तरूपे प्रवर्तिते |
सोपोहने सनिर्गीते देवस्तुत्यभिनन्दिते || ३१ ||


ततोऽपि यदारभ्यते तदा बुद्धौ निवेश्यं तावत्सामान्ये | ततः 
सदाचारपालनाय देवतावन्दनम् | ततः 
परमाशीर्वादनमभिमुखीकरणार्थम् | ततोऽपि 
शङ्क्यमानविघ्नशान्त्युपकरणभूतस्योत्तेजनम् | पुराकल्पद्वारेण ततोऽपि 
विशेषेण प्रयोक्तव्यानुसन्धानम् | ततोऽपि शृङ्गारवीरयोः सर्वत्र 
रञ्जकपरमपुमर्थताप्रकर्षादुपक्षेपः | तदपि नाट्यविनेयसुकुमारजने 
स्वच्छन्दता(कर)सर्वरञ्जकहास्यप्राधान्येन काव्यविशेषे 
भवदभिधेयानुसन्धानम् | तस्यापि प्रयोजननिरूपणम् |

एवं यथा शास्त्रं कुर्वतामादिवाक्यपरिग्रहो लौकिकस्य वा 
कर्तव्यविषयमनुसन्धानं तथैव नाट्यारम्भे 
गीतकपिण्ड्यादिप्ररोचनान्तं लौकिकानुसार्येव | नात्र कस्यचिदङ्गस्य 
सामर्थ्यलक्ष्यत्वादि चोदनीयम् | सुकुमारजनविषयत्वादस्य प्रयोगस्य | 
तस्मान्नालौकिकं किञ्चिदेतत् | केवलं नाट्यस्य 
रचनाप्राधान्याद्वैचित्र्येण योजनीमदृष्टसम्पत्तये चेति मन्तव्यमित्यलं 
बहुना | (२७-२९)

ननु भवत्ये(त्वे)वम् | किञ्चारम्भाश्रावणादौ 
वेगगी(बहिर्गी)तशब्दस्वरूपम् | (पदार्थः) (तदर्थः)कोऽत्र पदार्थः | 
आश्रावणविधिक्रियाम् | तदयमर्थः - तेषामाश्रावणादीनां विधौ 
क्रियां प्रयोगरक्षात्मिकां बहिर्गीतशब्दस्य च वाचकत्वेन विधाने 
उत्पत्तिं बहिर्गीतस्य च विधौ प्रयोगे कारणं प्रयोजनं वक्ष्यामि | (३०)

तत्पुराकल्पद्वारेणाह - चित्रेत्यादिना श्लोकैकादशकेन बहिर्गीतमिति स्मृतम् | 
इत्यन्तेन (५-४१) | गीतवाद्यगीतोभयप्रधानाः क्रमेण चित्रादयो वृत्तिमार्गाः 
| चितदक्षिणसहिता वृत्तिरिति मध्यमपदलोपी समासः | तद्विषयं यद्गीतकं 
सहोपोहनप्रत्युपोहनैः वर्धमाननिर्गीतेन च आश्रावणा तथारम्भः 
इत्यादिना अष्टाविंशे (ना. शा. २९-८२) (एकोनत्रिंशे)ऽध्याये वक्ष्यमाणेन 
सहितं देवस्तुत्या च वाच्यभूतयाऽभिनन्दितं समृद्धं ऋद्धम् | 
तस्मिन्प्रवर्तिते प्रयुक्ते सति तद्गानं गीयमानं 


प्. २१९)

नारदाद्यैस्तु गन्धर्वैः सभायां देवदानवाः |
निर्गीतं श्राविताः सम्यग्लयतालसमन्वितम् || ३२ ||

तच्छ्रत्वा तु सुखं गानं देवस्तुत्यभिनन्दितम् |
अभवन्क्षुभिताः सर्वे मात्सर्याद्दैत्यराक्षसाः || ३३ ||

सम्प्रधार्य च तेऽन्योन्यमित्यवोचन्नवस्थिताः |
निर्गीतं तु सवादित्रमिदं गृह्णीमहे वयम् || ३४ ||

सप्तरूपेण सन्तुष्टा देवाः कर्मानुकीर्तनात् |
वयं गृह्णीम निर्गीतं तुष्यामोऽत्रैव सर्वदा || ३५ ||

ते तत्र तुष्टा दैत्यास्तु साधयन्ति पुनः पुनः |
रुष्टाश्चापि ततो देवाः प्रत्यभाषन्त नारदम् || ३६ ||


सुखजनकमपि श्रुत्वा दैत्याः क्षुभिताः | कुतः | मात्सर्यात् | तदपि कुतः | 
आह - देवैरहो रम्यं साधु साध्वित्यादिभिः | स्तुतिभिरभिनन्द्यमानं 
यतः | तुरप्यर्थः | केन वा प्रवर्तितं तदित्याह - नारदाद्यैरिति 
तदधिष्ठितैरित्यर्थः | तदिति सप्तरूपम् | (ना. शा. ३१. का मा. पु. ५२१) | लयो 
द्रुतादिः | तालाः शम्यादिविशिष्टाः त्र्यश्रश्चतुरश्रो मिश्रश्चेति | 
सम्प्रधार्येत्यनेन परितोष्टव्यमन्यैस्त्वत्रेति | स्थितिं कृत्वावस्थिताः 
(अमित्रा.?) | इति शब्दसूचितमुच्यमानं निर्दिशति - त्वमिति (निर्गीतमिति |) 
वादित्रं तद्गतं शुष्काख्यं वीणावाद्यम् | ननु किं तस्य ग्रहणे 
निमित्तमित्याह - तुष्याम इति | स्तुतिकीर्तनाभावेऽप्याभिमानिकेन 
परितोषेणेत्यर्थः | दृष्टो ह्यभिमानकृतःप्रीतिविशेषो यथा राजाकर्णनेऽपि | 
तत्रेति निर्गीते | साधयन्ति | साधनं सिद्धिं ब्रुवते | 
(धातुवाद्याश्रयकृतमिति) धातवस्तन्त्रीविशेषाङ्गुलिविशेषसंयोगजा 
वैणवस्वराः | रञ्जनया अदृष्तविशेषस्य क्रमेण चतुष्टयपृथक्कृता 
विस्तारव्यञ्जनाविद्धकरणसंज्ञा |


प्. २२०)

एते तुष्यन्ति निर्गीते दानवाः सह राक्षसैः |
प्रणश्यतु प्रयोगोऽयं कथं वा मन्यते भवान् || ३७ ||

देवानां वचनं श्रुत्वा नारदो वाक्यमब्रवीत् |
धातुवाद्याश्रयकृतं निर्गीतं मा प्रणश्यतु || ३८ ||

किन्तूपोहनसंयुक्तं धातुवाद्यविभूषितम् |
भविष्यतीदं निर्गीतं सप्तरूपविधानतः || ३९ ||

निर्गीतेनावबद्धाश्च दैत्यदानवराक्षसाः |
न क्षोभं न विघातं च करिष्यन्तीह तोषिताः || ४० ||

एवं निर्गीतमेतत्तु दैत्यानां स्पर्धया द्विजाः |
देवानां बहुमानेन बहिर्गीतमिति स्मृतम् || ४१ ||

धातुभिश्चित्रवीणायां गुरुलघवक्षरान्वितम् |
वर्णालङ्कारसंयुक्तं प्रयोक्तव्यं बुधैरथ || ४२ ||


धातुवाद्यं सप्तभेदलक्षणम् | तस्य यदाश्रयणं तेन हेतुना कृतमिति 
चितम् | तत्तादृशेनादृष्ट(ष्टेन) को गुणो न त्वन(दृ)ष्टे स्तुतिनिरूपणेषु 
यद्विधानं तेन हि पूर्वमध्यान्तेषु प्रयुज्यमानेन 
वीणावाद्यवैचित्र्यावकाशदायिना | 
हृद्यतागतिकादिकन्यायादिगुणान्तरमप्याह - निर्गीतेनेति | अपदावखेलने 
अयत्नेन बालहेवाकपोषणन्यायेन बद्धाः | स्वीकृता इत्यर्थः |

एवमविनाशकारणं प्रतिपाद्य संज्ञानिर्वचनं निरूपयति - एवमिति 
निर्गीतमिति तावदाद्यं नाम | निरर्थकं गीतमिति | तत्तु गन्धर्वैबहिर्गीतमिति 
स्मृतम् | कुतो दैत्यानां स्पर्धयेति | तत्कृतोऽयं स्वीकारः | ततो हेतोः |

ननु यदि तैः स्वीकृतं ततः किमित्येषा संज्ञा कृता | अत आह - देवानामिति | 
देवकर्मकं यद्बहुतयोत्कृष्टतय मननं तेन प्रयोजनभूतेन | वयं 
देवान्दानवेभ्यो बहुत्वेन मन्यामहे | तथा चेदं नाभ्यन्तरं 
बाह्यगीतमस्माभिर्गीयत इति तैरेवं वेदितव्यमित्यर्थः | (३१-४१)


प्. २२१)

निर्गीतं गीयते यस्मादपदं वर्णयोजनात् |
असूयया च देवानां बहिर्गीतमिदं स्मृतम् || ४३ ||

निर्गीतं यन्मया प्रोक्तं सप्तरूपसमन्वितम् |
उत्थापनादिकं यच्च तस्य कारणमुच्यते || ४४ ||

आश्रावणायां युक्तायां दैत्यास्तुष्यन्ति नित्यशः |
वक्त्रपाणौ कृते चैव नित्यं तुष्यन्ति दानवाः || ४५ ||


ननु सप्तरूप एव किमिदं प्रयोज्यम् | नेत्याह - धातुभिरिति | चित्रा 
नाट्योपरञ्जनार्था या वीणा तस्यामपेयतद्धातुभिरुक्तस्वरूपैः 
करतलनिष्कोटितादिभिः उपलक्षितं प्रयोज्यम् | कथम् | भाण्डवाद्ये गत्यर्थे 
यानि गुरूणि घृत् भृङ् इत्यादिकानि लघूनि मट कट इत्यादिकानि | तत्रान्वितं 
कृत्वा | अनेन भाण्डवाद्योपरञ्जकत्वमुक्तम् | तथा ध्रुवागाने ये 
स्थाययादयो वर्णा ये च प्रसन्नादिप्रभृतयोऽलङ्कारास्तत्र सम्यगन्वितं 
संबद्धं कृत्वा | अनेन गानोपरञ्जकत्वं दर्शितम् | अथ शब्दोऽप्यर्थे | 
प्रयोज्यं कुशलैरथेति (वा) पाठः |

ननु निर्गीतसंज्ञाऽस्य वा पुराणी तत्र किन्निमित्तमित्याशङ्क्याह - 
निर्गीतमिति | पदमित्यर्थप्रत्यायकमित्यर्थः | वर्णा झंटुमादयः 
स्थाययादयश्च | ननु लक्षणाभ्यन्तर एव तदिति कथं 
बाह्यमित्याशङ्क्याह - असूयया चेति | तैर्यतोऽसूयितं 
बलादेवाविष्कृतबहुमानैः अतस्तदीयह्र्दयग्रहणायैवं व्याहृतम् | न च 
सर्वथा निर्निबन्धनमेवेदमिति दर्शयितुं चकारेणान्वर्थताप्यस्तीति 
सूचयति | गीयमानेभ्य सार्थकेभ्यः पदेभ्यो बहिर्गीतमिति | 
एवमविनाशकारणं संज्ञानियोजननिमित्तं च तैनैव क्रमेणाभिधाय 
प्रतिजानीते - निर्गीतमित्यादिना | आश्रावणादि निर्गीतं सप्तरूपसमन्वितम् | इति 
गीतकविधिः | उत्थापनादिकमित्यवशिष्टं बहिर्यवनिकाङ्गम् | तस्य 
कारणं प्रयोजनम् | (४२-४४) |

प्. २२२)

परिघट्टनायां तुष्टा युक्तायां रक्षसां गणः |
सङ्घोटनाक्रियायां च तुष्यन्त्यपि च गुह्यकाः || ४६ ||

मार्गासारितमासाद्य प्रीता यक्षा भवन्ति हि |
गीतकेषु प्रयुक्तेषु देवास्तुष्यन्ति नित्यशः || ४७ ||

वर्धमाने प्रयुक्ते तु रुद्रस्तुष्यति सानुगः |
तथा चोत्थापने युक्ते ब्रह्मा तुष्टो भवेदिह || ४८ ||

तुष्यन्ति लोकपालाश्च प्रयुक्ते परिवर्तने |
नान्दीप्रयोगेऽथ क्र्ते प्रीतो भवति चन्द्रमाः || ४९ ||

युक्तायामवकृष्टायां प्रीता नागा भवन्ति हि |
तथा शुष्कावकृष्टायां प्रीतः पितृगणो भवेत् || ५० ||

रङ्गद्वारे प्रयुक्ते तु विष्णुः प्रीतो भवेदिह |
जर्जरस्य प्रयोगे तु तुष्टा विघ्नविनायकाः || ५१ ||


तद्दर्शयति - आश्रावणायामित्यादिना भूतगणो भवेदित्यन्तेन 
श्लोकाष्टकेन | प्रत्याहाराद्याश्रावणायामेवान्तर्भूतम् | 
अवधित्वादस्याः | क्वचित्पुस्तके -

प्रत्याहारे यातुधानाः प्रीयन्ते सह पन्नगैः |
तुष्यन्त्यप्सरसस्तत्र कृतेऽवतरणे द्विजाः ||

तुष्यन्त्यपि च गन्धर्वा आरम्भे सम्प्रयोजिते |

इति सार्धश्लोको दृश्यते | यादृच्छिकसम्प्रधारितपरिग्रहबहुमानकृतः 
परितोषो विशिष्टविषयो मन्तव्यः | मार्गासारितमिति | मार्गश्च आसारितं च 
मार्गासारितम् | समाहारद्वन्द्वः | मार्ग इत्येकदेशेन मार्गासारितमुच्यते | 
आसारितशब्देनासारितमित्यङ्गद्वयमुक्तम् | सर्वमङ्गं लक्षितम् | 
आसारितशब्देनासारितविधिरिति समाहारद्वन्द्वेन द्वयोरङ्गयोः 
फलमेतन्निरूपितम् | देवाः | रुद्र इति | तदीयकर्मस्तुतेः | एतच्च 
गीतकवर्धमानयोरन्यतरप्रयोगे वैकल्पिकं फलद्वयम् | ब्रह्मेति | 
ब्राह्मादिप्रथमसृष्टिः 


प्. २२३)

तथा चार्या प्रयुक्तायामुमा तुष्टा भवेदिह |
महाचार्या प्रयुक्तायां तुष्टो भूतगणो भवेत् || ५२ ||

आश्रावणादिचार्यन्तमेतद्दैवतपूजनम् |
पूर्वरङ्गे मया ख्यातं तथा चाङ्गविकल्पनम् || ५३ ||

देवस्तुष्यति यो येन यस्य यन्मनसः प्रियम् |
तत्तथा पूर्वरङ्गे तु मया प्रोक्तं द्विजोत्तमाः || ५४ ||


व्यापारः तत्र नाट्यविषयः | स चात्र पुष्पाञ्जलिना पुज्यते (सुच्यते) | 
चन्द्रमा इति | जितं सोमेन इति (ना. शा. ५-११०) नान्द्यां पाठात् | नागा 
इत्यवकृष्टगतिः | जर्जरस्येति | शुष्कावकृष्टालक्षणस्यैवाङ्गस्य शेषभूतो 
जर्जरस्तुतिप्रदर्शकः श्लोको वक्ष्यते ततः श्लोकं पठेदेकम् (ना. शा. ५-११८) 
इति | तस्येदं प्रयोजनं - विघ्नानां यो विनायको निवारयिता स तुष्टो भवति | 
तन्निवारणोपकरणसमुत्तेजनाद्विघ्नविनायका विरूपाक्षादयः | ते 
विघातं न कुर्वन्तीति | सैव फलसाम्यात्तुष्टिरेषामिति केचित् | उमेति | तस्या एव 
स्वरूपकीर्तनात् | (४५-५२)

एतत्सर्वमुपसंहर्तुमाह - आश्रावणादीत्यादि कृतानि त्वित्यन्तं 
श्लोकचतुष्टयम् | प्रत्याहारादीनामाश्रावणायामन्तर्भावः | 
चारीशब्देनेह महाचारी परिगृह्यते | त्रिगतप्ररोचनयोर्दृष्टैकं 
प्रयोजनत्वमिति तात्पर्यम् | पूर्वरङ्ग इति | तदुपश्लिष्टमित्यर्थः | 
ख्यातमित्युद्देशेन अङ्गविकल्पनम् | अङ्गानां चैषां विकल्पनं 
लक्षणमित्यर्थः | देवस्तुष्यतीत्यादिना प्रयोजनोपसंहारः | यस्य 
यन्मनसः प्रियमित्यभिमानिकपरिग्रहबलादित्यर्थः |

प्रशंसामस्य दर्शयति - सर्वैर्दैवतैः पूजार्हं प्रशंसनीयम् | अत्र 
हेतुः - यतो दैवतान्यनेन पूज्यन्ते | अत एव प्रेक्षापतिप्रयोक्तृप्रभृतीनामेव 
तत् | धनेषु यशस्यायुषि तत्साधु | तत्कारित्वात् | नह्यत्र कश्चिदपि (कस्यचिदपि) 
विरक्तिरिति | दैत्यदानवेति निर्गीतं दैत्यादिकस्य तुष्टिकृत् | गीतकादि च देवानाम् | 
(५३-५६)


प्. २२४)

सर्वदैवतपूजार्हं सर्वदैवतपूजनम् |
धन्यं यशस्यमायुष्यं पूर्वरङ्गप्रवर्तनम् || ५५ ||

दैत्यदानवतुष्ट्यर्थं सर्वेषां च दिवौकसाम् |
निर्गीतानि सगीतानि पूर्वरङ्गकृतानि तु || ५६ ||

(या विद्या यानि शिल्पानि या गतिर्यच्च चेष्टितम् |
लोकालोकस्य जगस्तदस्मिन्नाटकाश्रये ||)

निर्गीतानां सगीतानां वर्धमानस्य चैव हि |
ध्रुवाविधाने वक्ष्यामि लक्षणं कर्म चैव हि || ५७ ||

प्रयुज्य गीतकविधिं वर्धमानमथापि च |
गीतकान्ते ततश्चापि कार्या ह्युत्थापनी ध्रुवा || ५८ ||

आदौ द्वे च चतुर्थं चाप्यष्टमैकादशे तथा |
गुर्वक्षराणि जानीयात्पादे ह्येकादशाक्षरे || ५९ ||


नन्वस्य लक्षणं कुतो ज्ञेयम् | यत इह तावन्नोक्तम् | न चाङ्गप्रसङ्गतः 
लक्षणमस्य पश्यामो वयम् | इत्याशङ्क्य प्रसङ्गादत्र(दन्यत्र)लक्षणं 
वक्ष्यामिति प्रसङ्गावकाशं दर्शयितुमाह - निर्गीतानामिति | तेषा 
लक्षणं तथा रुन्द्रे ति (यथा ऋदुम् इति) लक्ष्यमुदाहरणं वक्ष्यामि | कर्म 
लक्ष्यम् | ध्रुवाणां विधाने (ना. शा. ३१-१२२) कर्तव्ये सतीत्यर्थः | न तु 
ध्रुवाविधाने ध्रुवाध्याये |

एतदुक्तं भवति - ध्रुवागानस्येहोपरञ्जकज्येष्ठतया | तस्य 
वक्तव्यप्रकृतिभूतं गान्धर्वं ज्ञातुं यत्तल्लक्षणं वक्ष्यते 
तत्रैतत्ततातोद्यविधाने तालाध्याये च वक्ष्यामि (इति) | एतदविदितत्व (दविदित्वा 
य) द्ध्रुवाशब्दोऽत्र छन्दोनिबद्धनिमित्ता(त्त ?)निर्गीतत्वे वर्तत इत्याहुः 
तदसत् | अनुक्तसमत्वादस्य | तद्विधाने तल्लक्षणं वक्ष्यामीति न किञ्चित् | 
अनार्षोऽयं श्लोकं इति तु महत्साहसम् | (५७)

अथोत्थापनादीनां लक्षणशेषः पूरयितव्यः | 
तत्रोत्थापनस्यानुवादपूर्वकं ध्रुवालक्षणं तत्प्रयोगद्वारेण 
पूरणं कर्तुमाह - प्रयुज्येत्यादि योजयेदित्यन्तं श्लोकचतुष्टयम् | तत्र 


प्. २२५)

चतुष्पदा भवेत्सा तु चरश्रा तथैव च |
चतुर्भिस्सन्निपातैश्च त्रिलया त्रियतिस्तथा || ६० ||

परिवर्ताश्च चत्वारः पाणयस्त्रय एव च |
जात्या चैव हि विश्लोका तां च तालेन योजयेत् || ६१ ||

शम्या तु द्विकला कार्या तालो द्विकल एव च |
पुनश्चैककला शम्या सन्निपातः कलात्रयम् || ६२ ||


प्रथमः श्लोकोऽनुवादकः | गीतकवर्धमानयोरन्यतरत्प्रयुज्यते | 
गीतकान्ते | ततो वर्धमानादनन्तरम् | उत्थापनी ध्रुवा कार्येत्यनुवादः | चो 
भिन्नक्रमो वार्थे | अन्ये तु समुच्चये | निपातसमुदायं 
युगप्द्गीतकवर्धमानप्रयोगाशयेनाहुः |

ध्रुवाया लक्षणम् - आदौ द्वे चेति | शेषाणि तु लघूनि | 
एवम्भूताश्चत्वारोऽस्याः पादाः | तालश्चास्याश्चञ्चत्पुटः द्विकलः | 
भाविविधिना तल्लाभेऽपि चतुरश्रग्रहणाद् 
द्विकलचञ्चत्पुटपादभागविषयो वक्ष्यमाणाङ्गुलिनयमोपजीवनार्थः | 
सर्वपादान्ते यतोऽस्याः सन्निपातस्तेन चतुस्सन्निपाता | द्रुतादयो लयाः | 
स्त्रोतोगतादयो यतयः | परिवर्ता गानक्रियाभ्यावृत्तयः | ते चत्वारः | 
समपाणिरपरपाणिरुपरिपाणिश्चेति त्रयः पाणयोऽस्यां कार्या इति शेषः | 
किमियं ध्रुवा वृत्तजातिमध्ये न गणितेत्याशङ्क्याह - 
विश्लोकाऽख्यवृत्तजातिरित्यम् -

आद्यां(द्ये) चतुर्थमपि चाष्टमकं सैकादशं यदि भवेच्च गुरु |
सा त्रैष्टुभे भवति पादविधौ विश्लोकजातिरवकृष्टकृता ||

					(ना. शा. ३२-१४९) (५८-६१)

चतुरश्रेति तालेन योजयेदिति च यदुक्तं तत्स्पष्टयति - शम्या त्वित्यादि | 
द्विकलचञ्चत्पुटस्य शम्यादेः स्वरूपमनेन दर्शितम् | सापि 
सशब्दपातगतहस्तनिर्वर्त्यैव | पूर्वादिशब्दात् द्विकलेति दर्शयति - 
द्विकलेत्यादिना | तेन निष्क्रामशम्ये 


प्. २२६)

एवमष्टकलः कार्यः सन्निपातो विचक्षणैः |
चत्वारः सन्निपाताश्च परिवर्तः स उच्यते || ६३ ||

पूर्वं स्थितलयह् कार्यः परिवर्तो विचक्षणैः |
तृतीये सन्निपाते तु तस्य भाण्डग्रहो भवेत् || ६४ ||

एकस्मिन्परिवर्ते तु गते प्राप्ते द्वितीयके |
कार्य मध्यलये तज्ज्ञैः सूत्रधारप्रवेशनम् || ६५ ||

पुष्पाञ्जलिं समादाय रक्षामङ्गलसंस्कृताः |
शुद्धवस्त्राः सुमनसस्तथा चाद्भुतदृष्टयः || ६६ ||


दक्षिणेन | पुनः निष्क्रामतालौ वामेन | ततो दक्षिणेन शम्या | ततो 
द्वाभ्यां प्रवेशनिष्क्रामसन्निपाताः | तत्र -

आवापसंज्ञकं ज्ञेयमुत्तानाङ्गुलिकुञ्चनम् |
अधस्तलेन हस्तेन निष्क्रामोऽन्त्य(ल्प ?)प्रसारणम् ||

भूयश्चाकुञ्चनं ज्ञेयं प्रवेशाख्यमधस्तलम् | (ना. शा. ३१-३३-३४)
शम्या दक्षिणपातस्तु तालो वामेन कीर्तितः |
उभयोः सन्निपातः स सन्निपात इति स्मृतः ||

चत्वारः सन्निपाता इति पादचतुष्टयस्यापि परिवर्तनमाह | स्थितलयो 
विलम्बितलय उक्तः | तृतीय इत्यन्त्यकलावर्जितपादत्रयं तन्त्रीगानसमन्वितं 
प्रयुज्य तृतीयपादान्त्यकला | ततः प्रभृति पुष्करवाद्यप्रयोगो 
यावत्तुर्यपादसमाप्ति | पुनर्मध्यलयेन गानम् | तत्समये 
सूत्रधारप्रवेशः | तस्येति - प्रथमपरिवर्तस्य | प्रथममपि च 
गानमन्यद्वितीया - दिसाहचर्यात्परिअर्तशब्देनोच्यते | अन्यत् द्विः पचतीति त्रयः 
पाकाः स्युः | सकृत्पचतीति द्वौ स्याताम् | सूत्रधारप्रवेशनमिति | 
सूत्रधारशब्देन तत्साहचर्यात्पारिपार्श्विकावपि | (६२-६५) तेषां प्रवेशे 
इतिकर्तव्यतामाह - पुष्पाञ्जलिमित्यादिना | पूर्वं पुष्पाञ्जलिः 
सूत्रधारस्यैव | इतरयो

प्. २२७)

स्थानन्तु वैष्णवं कृत्वा सौष्ठवाङ्गपुरस्कृतम् |
दीक्षिताः शुचयश्चैव प्रविशेयुः समं त्रयः || ६७ ||

भृङ्गारजर्जरधरौ भवेतां पारिपार्श्विकौ |
मध्ये तु सूत्रभृत्ताभ्यां वृत्तः पञ्चपदीं व्रजेत् || ६८ ||

पदानि पञ्च गच्छेयुर्ब्रह्मणो यजनेच्छया |
पदानाञ्चापि विक्षेपं व्याख्यास्याप्यनुपूर्वशः || ६९ ||


र्भृङ्गारजर्जरधरत्वेन वक्ष्यमाणत्वात् | शुद्धं शुक्लम् | सुमनसः 
शोभनं सविस्मयं मनः येषाम् | विस्मयश्च ये श्रुत्यादिभिः 
दुर्विनेयास्तेऽस्माभिः सुखेन विनीयन्त इति | 

या चाकुञ्चितपक्ष्माग्रा साश्चर्योद्वृत्ततारका |
सौम्या विकसैतान्ता च साद्भुता दृष्टिरद्भुते || (ना. शा. ८-५१)

सौष्ठवेत्यादिना लक्षणैकदेशेन वैष्णवमेव स्फुटयति | अन्यथा 
विष्णुत्वादावपि कस्यचित्सम्भावना भवेदन्वर्थतया |

द्वौ तालावर्धतालश्च पादयोरन्तरं भवेत् |
तयोः समस्थितश्चैकः त्र्यश्रः पक्षगतोऽपरः || (ना. शा. १०-५२)

किञ्चिदञ्चितजङ्घंच् अ सौष्ठवाङ्गपुरस्कृतम् |
वैष्णवं स्थानमेतद्धि | (ना. शा. १०-५३)

दीक्षिता इति कृतोपवासाः || (६६-६७)

भृङ्गारः शौचाय | जर्जरो विघ्नशान्त्यै | परिपार्श्वं भवौ 
पारिपार्श्विकौ | अत एव सूत्रधारो मध्ये द्वाभ्यां वृत्तस्सन्निति त्रयोऽपि 
पञ्चपदीं व्रजेयुरित्यर्थः | तत्प्रयोजनमाह - पदानीति | त्रयस्ताला अन्तरं 
मानं यस्य तादृशो विष्कम्भः ऊर्ध्वगमने परिमाणं यस्य चरणस्य 
तं पार्श्वोत्थानेन न तु स्पष्टतरोर्ध्वतयोत्थितं चरणं मध्ये द्वयोः 
पादयोः पातयेत् | गमनस्य प्रक्रान्तत्वात् | किञ्चित्पुरत इत्थमेवान्यानि चत्वारि 
पदानि | (६८-७०)


प्. २२८)

त्रितालान्तरविष्कम्भमुत्क्षिपेच्चरणं शनैः |
पार्श्वोत्थानोत्थितं चैव तन्मध्ये पातयेत्पुनः || ७० ||

एवं पञ्चपदीं गत्वा सूत्रधारः सहेतरः |
सूची वामपदे दद्याद्विक्षेपं दक्षिणेन च || ७१ ||

पुष्पाञ्जल्यपवर्गश्च कार्यो ब्राह्मेऽथ मण्डले |
रङ्गपीठस्य मध्ये तु स्वयं ब्रह्मा प्रतिष्ठितः || ७२ ||

ततः सललितैर्हस्तैरभिवन्द्य पितामहम् |
अभिवादानि कार्याणि त्रीणि हस्तेन भूतले || ७३ ||

कालप्रकर्षहेतोश्च पादानां प्रविभागतः |
सूत्रधारप्रवेशाद्यो वन्दनाभिनयान्तकः || ७४ ||

द्वितीयः परिवर्तस्तु कार्यो मध्यलयाश्रितः |
ततः परं तृतीये तु मण्डलस्य प्रदक्षिणम् || ७५ ||


अथ यदर्थं पञ्चपदविक्षेपः कृतस्तं पुष्पाञ्जलिविमोक्षं 
सेतिकर्तव्यताकमाह - सूचीमित्यादि |

कुञ्चितं पादमुत्क्षिप्य जानूर्ध्वं सम्प्रसारयेत् |
पातयेच्चाग्रयोगेन सा सूची परिकीर्तिता || (ना. शा. १०-३४)

पृष्ठदेश इति शेषः तस्य पादस्य बहिः क्षेपः मण्डलं स्थानम् | किन्तत् | 
ब्राह्ममित्याह | रङ्गपीठस्येति | अभिवादनानीत्यर्थः | त्रीणीति | प्रत्येकं 
कथं वन्दनं कार्यमित्याह | कालस्य यः प्रकर्षो बहुतरत्वं तत्र | यो 
हेतुः नृत्तहस्तकरणप्रयोगात्मा तमवलम्ब्य | ननु कथमसौ कालप्रकर्षः 
इत्याशङ्क्य आह - पादानामिति | तदुपलक्षितानां कलानां यः 
प्रविभागः कालपरिमाणान्तरमाश्रित्य | ननु तासामिति को विधिरित्याह - 
सूत्रधारप्रवेशाद्य इति |


प्. २२९)

भवेदाचमनं चैव जर्जरग्रहणं तथा |
उत्थाय मण्डलात्तूर्णं दक्षिणं पादमुद्धरेत् || ७६ ||

वेधं तेनैव कुर्वीत विक्षेपं वामकेन च |
पुनश्च दक्षिणं पादं पार्श्वसंस्थं समुद्धरेत् || ७७ ||

ततश्च वामवेधस्तु विक्षेपो दक्षिणस्य च |
इत्येनन विधानेन सम्यक्कृत्वा प्रदक्षिणम् || ७८ ||

भृङ्गारभृतमाहूय शौचं चापि समाचरेत् |
यथान्यायं तु कर्तव्या तेन ह्याचमनक्रिया || ७९ ||

आत्मप्रोक्षणमेवाद्भिः कर्तव्यं तु यथाक्रमम् |
प्रयत्नकृतशौचेन सूत्रधारेण यत्नतः || ८० ||


एतदुक्तं भवति - द्वात्रिंशत्कलानां मध्ये प्रवेशः पञ्चपदीगमनं 
पुष्पत्यागोऽभिवादनत्रयं चेति निर्वर्तनीयम् | तत्र यावतीषु कलासु 
पञ्चपदीगमनान्तं कर्म सम्पन्नं ततो या अवशिष्यन्ते 
कलास्तदभिवादनयोग्यं 
व्यावर्तितपरिवर्तितादिकरणमुद्वृत्तनलिनीपद्मकोशादिनृत्तहस्तजातं 
वाऽवलम्ब्य सललितमभिवादनत्रयं कार्यम् | 

एवं द्वितीये परिवर्ते कर्मत्रयं प्रदर्श्य तृतीयपरिवर्ते द्रुतलये 
कर्मकलापमुपदिशति - ततः परमिति | मण्डलस्येति | ब्रह्मस्थानस्य | 
तत्कर्मत्रयं क्रमेण लक्षयन्प्रथमस्य लक्षणमाह - उत्थायेति | 
अभिवादने हि जानुशिरोविनमितं भूश्लेषपर्यन्तं कृतम् | उद्धरेदिति | 
कुञ्चितं पादम् | (ना. शा. १०-३४) इत्यादिसूचीं सूचयति | वेधमिति 
द्वितीयपादपार्ष्णिपृष्ठे पातनम् | पार्श्वसंस्थमिति पार्श्वक्रान्तां (ना. 
शा. १०-३२) चारीमाह |

एतत्कर्मोपसंहरन्द्वितीयं शौचाख्यं लक्षयति - इत्यनेनेति | आहूयेति 
वचनाद्भृङ्गारधारिणः प्रदक्षिणभ्रमणे तूष्णींभावेन स्थितिरिति 
लक्ष्यते | शौचे प्रयोजनं वक्ष्यते | यतोऽभिवादने श्लिष्टं शिर 
इत्यादिन्यायस्मृत्यादितः प्राङ्मुख उपविश्याबहिर्जानिरित्यादिक्रमः | (७१-७९)


प्. २३०)

सन्निपातसमं ग्राह्यो जर्जरो विघ्नजर्जरः |
प्रदक्षिणाद्यो विज्ञेयो जर्जरग्रहणान्तकः || ८१ ||

तृतीयः परिवर्तस्तु विज्ञेयो वै द्रुते लये |
गृहीत्वा जर्जरं त्वष्टौ कला जप्यं प्रयोजयेत् || ८२ ||

वामवेधं ततः कुर्याद्विक्षेपं दक्षिणस्य च |
ततः पञ्चपदीं चैव गच्छेत्तु कुतपोन्मुखः || ८३ ||

वामवेधस्तु तत्रापि विक्षेपो दक्षिणस्य तु |
जर्जरग्रहणाद्योऽयं कुतपाभिमुखान्तकः || ८४ ||

चतुर्थः परिवर्तस्तु कार्यो द्रुतलये पुनः |
करपादनिपातास्तु भवन्त्यत्र तु षोडश || ८५ ||


तृतीयं कर्म दर्शयति - प्रयत्नेति | कस्मिन् सन्निपाते 
तद्ग्रहणमित्याशङ्कामपाकर्तुमाह - प्रदक्षिणाद्य इति | तेन 
तुर्यपादासन्निपातकाले तदग्रहणमित्युक्तं भवति |

अथ द्रुतलय एव चतुर्थे परिवर्ते कर्मद्वयं दर्शयति - गृहीत्वेति | ग्रहणं 
धारणम् | इहाष्टौ कला इति | प्रथमपादपातपर्यन्तमित्यर्थः | जप्यं 
जपनीयं तृतीयाध्यायोक्तम् | अत्र विघ्नविनाशार्थम् (ना. शा. ३-७८) 
इत्यादिश्लोकचतुष्टयं प्रतिकलमर्धश्लोक इत्यनेनावसानप्रकर्षेण 
योजयेदुच्चारयेदिति यावत् | (८०-८२)

ननु पञ्चप्द्यां कियान् विक्षेपकाल इत्याशङ्क्याह - जर्जरग्रहणाद्य इति | 
इहापि ग्रहणं धारणम् | तेन चतुर्विंशत्या कलानां कुतपगमनं 
कुर्यादिति तात्पर्यम् | षोडशेति | कलाद्वयेनैकं पतनमिति यावत् | (८३-८५)


प्. २३१)

त्र्यश्रे द्वादश पातास्तु भवन्ति करपादयोः |
वन्दनान्यथ कार्याणि त्रीणि हस्तेन भूतले || ८६ ||

आत्मप्रोक्षणमद्भिश्च त्र्यश्रे नैव विधीयते |
एवमुत्थापनं कार्यं ततस्तु परिवर्तनम् || ८७ ||

चतुरश्रं लये मध्ये सन्निपातैरथाष्टभिः |
यस्या लघूनि सर्वाणि केवलं नैधनं गुरु || ८८ ||

भवेदतिजगत्यान्तु सा ध्रुवा परिवर्तनी |
वार्तिकेन तु मार्गेण वाद्येनानुगतेन च || ८९ ||

ललितैः पादविन्यासैर्वन्द्या देवा यथादिशम् |
द्विकलं पादपतनं पादचार्या गतं भवेत् || ९० ||

एकैकस्यां विधि तथा सन्निपातद्वयं भवेत् |
वामपादेन वेधस्तु कर्तव्यो नृत्तयोक्तृभिः |
द्वितालान्तरविष्कम्भो विक्षेपो दक्षिणस्य च || ९१ ||


त्र्यश्र इति | प्रसङ्गादेतदुक्तम् | न चैतावत्प्रयोगत्मकमेतदङ्गमिति 
दर्शयितुमाह - एवमित्यादि | एवम्भूतायामिहेतिकर्तव्यतायां कृतायां 

यस्मादुत्थापयन्त्यत्र प्रयोगं नान्दिपाठकाः | पूर्वमेव तु रङ्गेऽस्मिन् 
इति (ना. शा. ५-२२) श्लोकलक्षितं प्रत्याहारादीनां गीतकविध्यन्तानां 
प्रयोगस्य च नाट्यस्योत्थापनं व्याख्यातरूपं कार्यम् | 
चशब्दस्तुशब्दस्यार्थे | ततस्तु परिवर्तनम् | न तु ध्रुवाप्रयोगानन्तरमेव |


प्. २३२)

ततः पञ्चपदीं गच्छेदतिक्रान्तैः पदैरथ |
ततोऽभिवादनं कुर्याद्देवतानां यथादिशम् || ९२ ||

वन्देत प्रथमं पूर्वां दिशं शक्राधिदैवताम् |
द्वितीयां दक्षिणामाशां वन्देत यमदैवताम् || ९३ ||

वन्देत पश्चिमामाशां ततो वरुणदैवताम् |
चतुर्थीमुत्तरामाशां वन्देत धनदाश्रयाम् || ९४ ||


ये तूपसंहारग्रन्थत्वेनैतद्व्याचक्षते तस्मादुत्थापयन्ति इति न (तैः) 
किञ्चिदनुस्मृ(सृ)तं स्यात् | न हि ब्रह्माभिवादनजर्जराभिमन्त्रणमात्रेण 
किञ्चिदप्युत्थापितं भवति | विघ्नशमनोपयोगित्वेनोत्थापकत्वं 
परिवर्तनादावपि स्यात् | उत्थापनीत्यन्वर्थत्वात् | नाट्यायितेन च 
प्रयोगोत्थापनान्तस्य च ध्रुवाभिनयरूपतयोचितार्थाक्षेपात् |

यत्तु काव्येन नोक्तं स्याद्गीतेन इति |
तथा गीतं प्राणाः प्रयोगस्य इति 
परिक्रमेण रङ्गस्य तथैवार्थवशेन च |

परिवर्तास्तु 

इति वचनेन गान्धर्व इव ध्रुवागाने 
परिवर्तानामदृष्टार्थेतिकर्तव्यतारूपा(पत्वा)भावात् | 
स्फुटश्चैषामुपाये निर्दिष्टेनोचितेनार्थचतुष्टयेन युक्तेयं सुकविना 
ध्रुवा कार्येति वृद्धाः |

ततश्चेति | चतुरश्रतालयुक्तध्रुवायोगात्परिवर्तनं चतुरश्रम् | पादैर्गीयत 
इति सन्निपाताच्च पादचतुष्टयोगात् | सन्निपाताष्टकमत्र लक्षयति - यस्या इति | 
अतिजगती त्रयोदशसाक्षरा | तेन परिवर्तनचतुष्टयम् | गुरुः वार्तिकमार्गो 
यत्र चतुर्मात्रा कला | गीतं यदनुगच्छत्यनुगतमेतद्भवेद्वाद्यम् | 
पादचार्या भौम्यामाकाशिक्यां वा कर्तव्यायां पादपतनं द्वे कले 
व्याप्नोति | एकस्यामुत्क्षेपोऽन्यस्यां पतनमिति यावत् | अन्ये तु शोभार्थं 
कलायां द्वौ पादपातौ वार्तिकमार्गे वर्णयन्त इत्थं व्याचक्षते - 
द्वित्वं वर्तयत्येको योऽ(न्यो)भिवर्तते | न विद्यते कले यस्य पादपतनस्य 
तद्विकलमिति | एवं च वदन्तः पूर्वोक्त उक्तेत्यर्थः (उक्त इत्यर्थः) 
(पूर्वोत्तरविरुद्धतानभिज्ञाः?) | (८६-९२)


प्. २३३)

दिशां तु वन्दनं कृत्वा वामवेधं प्रयोजयेत् |
दक्षिणेन च कर्तव्यं विक्षेपपरिवर्तनम् || ९५ ||

प्राङ्मुखस्तु ततः कुर्यात्पुरुषस्त्रीनपुंसकैः |
त्रिपद्या सूत्रभृद्रुद्रब्रह्मोपेन्द्राभिवादनम् || ९६ ||

दक्षिणं तु पदं पुंसो वामं स्त्रीणां प्रकीर्तितम् |
पुनर्दक्षिणमेव स्यान्नात्युत्क्षिप्तं नपुंसकम् || ९७ ||

वन्देत पौरुषेणेश स्त्रीपदेन जनार्दनम् |
नपुंसकपदेनापि तथैवाम्बुजसम्भवम् || ९८ ||

परिवर्तनमेवं स्यात्तस्यान्ते प्रविशेत्ततः |
चतुर्थकारः पुष्पाणि प्रगृह्य विधिपूर्वकम् || ९९ ||


शक्रोऽधिष्ठात्री देवता अस्या इति तां पूर्वा यजेतेति (वन्देतेति) | विशेष्येण वा 
विशेषेण वेदं बध्नातीति (विशेषणेन वा संबध्नातीति) सविशेषं 
वन्द्यमानत्वं शक्रस्य गम्यते |

विक्षेपपूर्वकं परिवर्तनम् | येनोत्तराभिमुखं स्थितः परिवृत्य 
पूर्वाभिमुखो भवति | तत्र किं कुर्यादित्याह - प्राङ्मुखस्त्विति | त्रिपदीं 
दर्शयति - दक्षिणन्त्विति(त्ये)तया त्रिपद्या | अभिवादनं दर्शयति - वन्देतेति |

एवं दिग्देवतावन्दनं परिवर्तिन्या ध्रुवया विद्यु(ध्यु)द्गीयमानपदया 
कार्यम् | तस्यान्त इत्यादि | तस्येति परिवर्तस्य | सूत्रधारस्य पारिपार्श्विकयोश्च 
तिस्रः क्रियाः | तद्व्यतिरिक्तञ्चतुर्थं कर्म करोतीति चतुर्थकारः | विधिः 
स्थानन्तु वैष्णवम् इत्यादि (ना. शा. ५-६७) सूत्रधारोक्तः | पुष्पाणां 
प्रयोजनमाह - यथावदिति | तृतीयेऽध्याये पुष्कराध्याये (३४) च 
निरूपितदेवतापूजाक्रमेण (९३-१००) |


प्. २३४)

यथावत्तेन कर्तव्यं पूजनं जर्जरस्य तु |
कुतपस्य च सर्वस्य सूत्रधारस्य चैव हि || १०० ||

तस्य भाण्डसमः कार्यस्तज्ज्ञैर्गतिपरिक्रमः |
न तत्र गानं कर्तव्यं तत्र स्तोभक्रिया भवेत् || १०१ ||

चतुर्थकारः पूजां तु स कृत्वान्तर्हितो भवेत् |
ततो गेयावकृष्टा तु चतुरश्रा स्थिता ध्रुवा || १०२ ||

गुरुप्राया तु सा कार्या तथा चैवावपाणिका |
स्थायिवर्णाश्रयोपेता कलाष्टकविनिर्मिता || १०३ ||

(चतुर्थं पञ्चमं चैव सप्तमं चाष्टमं तथा |
लघूनि पादे पङ्क्त्यान्तु सावकृष्टा ध्रुवा स्मृता ||)

सूत्रधारः पठेत्तत्र मध्यमं स्वरमाश्रितः |
नान्दीं पदैर्द्वादशभिरष्टभिर्वाऽप्यलङ्कृताम् || १०४ ||


भाण्डेनैव सम इति | पुष्करवाद्यमेवास्य गत्यर्थे परितः क्रमेण कार्यम् | 
गीयत इति गानमर्थवद्वाक्यम् | स्तोभानां शुष्काक्षराणाम् | क्रिया 
गानमित्यर्थः | स्थितेति | विलम्बितलया | गुरुप्रायेति | नव गुर्वक्षराण्यादौ इति 
(ना. शा. ५-१११) यच्छुष्कावकृष्टाया लक्षणं भविष्यति तदेवास्यामिति 
यावत् | स्थिताः स्वराः समा यत्र स्थायी वर्णः स उच्यते (ना. शा. २९-१९) | 
तमाश्रिता येऽलङ्कारा वक्ष्यन्ते तैरुपेताः | कलाष्टकं द्विकलचञ्चत्पुट 
उक्तपूर्वः (५-६२) (१०१-१०३)

एवं पूर्वामितिकर्तव्यतामभिधाय नान्दीमाह - सूत्रधार इति | 
तत्रेत्यवकृष्टायां गीतायामित्यर्थः | तद्ध्रुवागानगतेन मध्यमस्वरेण 
पाठ इत्यतस्तस्या ध्रुवाया मध्यमांशको


प्. २३५)

नमोऽस्तु सर्वदेवेभ्यो द्विजातिभ्यः शुभं तथा |
जितं सोमेन वै राज्ञा शिवं गोब्राह्मणाय च || १०५ ||

ब्रह्मोत्तरं तथैवास्तु हता ब्रह्मद्विषस्तथा |
प्रशास्त्विमां महाराजः पृथिवीं च ससागराम् || १०६ ||

राष्ट्रं प्रवर्धतां चैव रङ्गस्याशा समृद्ध्यतु |
प्रेक्षाकर्तुर्महान्धर्मो भवतु ब्रह्मभाषितः || १०७ ||

काव्यकर्तुर्यशशचास्तु धर्मश्चापि प्रवर्धताम् |
इज्यया चानया नित्यं प्रीयन्तां देवता इति || १०८ ||

नान्दीपदान्तरेष्वेषु ह्येवमार्येति नित्यशः |
वदेतां सम्यगुक्ताभिर्वाग्भिस्तौ पारिपार्श्विकौ || १०९ ||


जात्यंशको गृहीत इत्युक्तं भवति | एतदुपजीवनेनोक्तं कश्यपाचार्येण 
पूर्वरङ्गे तु षाडबः इति |

नान्दीं पठति - नमोऽस्त्वित्यादि देवता इत्यन्तम् | पदमत्रावान्तरवाक्यम् | 
तदन्तेष्वेवमार्येति | अन्तरशब्दो विशेषे | नान्दीपदविशेष उक्त इत्यर्थः | 
मध्यवाचीइत्य(चिन्य)न्तरशब्दो(ब्दे)ऽन्त्यं पदं न स्व(स्वी)कृतम् | 
वाग्रहणादपिशब्दाच्चतुष्.षोडशपदत्वं चतुरश्रे पूर्वरङ्गे | त्र्यश्रे 
तु षट्पञ्च (त्रिषट्पद) - त्वमपि लभ्यते | एतच्च प्रथमाध्याय 
एवास्माभिरुक्तम् (पु. २५-२६) | रङ्गस्येति | नटकुशिलववर्गस्य | धर्म इति | य 
इमं पूर्वरङ्गम् इति (ना. शा. ५-१७०) वक्ष्यमाणः | (१०४-१०९)

एवमिति चतुर्थकारप्रवेशादितिकर्तव्यतेयमित्यर्थः |


प्. २३६)

एवं नान्दी विधातव्या यथावल्लक्षणान्विता |
ततश्शुष्कावकृष्टा स्याज्जर्जरश्लोकदर्शिका || ११० ||

नवगुर्वक्षराण्यादौ षड्लघूनि गुरुत्रयम् |
शुष्कावकृष्टा तु भवेत्कला ह्यष्टौ प्रमाणतः || १११ ||

यथा -

दिग्ले दिग्ले दिग्ले दिग्ले जम्बुकपलितकते तेचाम् |
कृत्वा शुष्कावकृष्टां तु यथावद्द्विजसत्तमाः || ११२ ||

ततः श्लोकं पठेदेकं गम्भीरस्वरसंयुतम् |
देवस्तोत्रं पुरस्कृत्य यस्य पूजा प्रवर्तते || ११३ ||

राज्ञो वा यत्र भक्तिः स्यादथ वा ब्रह्मणस्स्तवम् |
गदित्वा जर्जरश्लोकं रङ्गद्वारे च यत्स्मृतम् || ११४ ||


एवं नान्दीं लक्षणतः पूरयित्वा शुष्कावकृष्टाख्यमङ्गं पूरयति - 
ततश्शुष्कावकृष्टेत्यादिना | (ततः) एतत्प्रयोगानन्तरम् | जर्जरस्तुतिश्लोको यतः 
सूत्रधारेण पठ्यतेऽतो जयते तद्दर्शिका तत्पुरस्सरीत्यर्थः | 
शुष्कावकृष्टामात्राः | नव गुर्वक्षराणीति | उदाहरणं पठतीदं दिग्ले 
इत्यादि | यथावदित्यनेन तदनन्तरं जर्जरश्लोकपाठं सूचयति | 
तद्दर्शनेन तस्या उक्तत्वात् | ततः श्लोकमित्यनेन रङ्गद्वारमङ्गं 
निरूपयति | देवस्य विष्णोः स्तोत्रं पूर्वं कृत्वा या देवतामुद्दिश्योत्सवादौ 
नाट्यं कृतं सा तत्र स्तोतव्या | अथवा एवमेव | राज्ञः नाट्यप्रवर्तकस्य 
तत्प्रेक्षापतेराराध्यदेवता | स चेदुदासीनस्तर्हि ब्रह्मणः अयमसौ | 
रङ्गद्वारमुपसंहरश्चार्याख्यमङ्गं पूरयितुं तत्र 
पूर्वेतिकर्तव्यतामाह - गदित्वेति | जर्जरश्लोकं गदित्वा यो रङ्गद्वारे 
श्लोकस्तं च गदित्वा जर्जरोऽपि नाम्यते | वक्ष्यमाणतुलाधृतरूपतया येन 
श्लोकेन संपाद्यते तादृशमन्यं श्लोकं पठेत् | अत्र विघ्नविनाशार्थम् 


प्. २३७)

पठेदन्यं पुनः श्लोकं जर्जरस्य विनाशनम् |
जर्जरं नमयित्वा तु ततश्चारी प्रयोजयेत् || ११५ ||

पारिपार्श्विकयोश्च स्यात्पश्चिमेनापसर्पणम् |
अड्डिता चात्र कर्तव्या ध्रुवा मध्यलयान्विता || ११६ ||

चतुर्भिः सन्निपातैश्च चतुरश्रा प्रमाणतः |
आद्यमन्त्यं चतुर्थं च पञ्चमं च तथा गुरु || ११७ ||

यस्यां ह्रस्वानि शेषाणि सा ज्ञेया त्वड्डिता बुधैः |
अस्याः प्रयोगं वक्ष्यामि यथा पूर्वं महेश्वरः || ११८ ||


(ना. शा. ३-७८) इत्युक्तश्लोका व्यतिरिक्तनाम्नाऽर्थाभिधायिनं श्लोकं 
चार्यङ्गभूतं पठेदिति यावत् |

अन्ये तु शुष्कावकृष्टानन्तरं देवतास्तोत्रमिति श्लोकः | ततो जर्जरश्लोकः | ततो 
विष्णुस्तुतिकृद्रङ्गद्वारश्लोकः | ततो जर्जरश्लोक इत्याहुः (११०-११५) |

पश्चिमेनेति | प्राङ्मुखावेव पृष्ठनिवृत्तिभिः पदैः 
पारिपार्श्विकावपसर्पेतामित्यनेन 
केवलसूत्रधारप्रयोज्यमानाश्चारीमहाचार्यः सूचिताः ध्रुवामाह - 
अड्डिता चात्रेति | रङ्गद्वारे चार्यां चेति केचित् | अन्ये तु 
सन्निधानाद्रङ्गद्वारेऽवकृष्टैवेत्याहुः | अध्रुवमेव रङ्गद्वारमित्येके | 
चतुरश्रा इति | प्रस्ताराञ्चित एव चञ्चत्पुटे स्यात् (ना. शा. ३१- पु. ५२२. कां 
मा.) इह छन्दोविशेषाभिधानेऽपि नियमो वक्ष्यते उष्णिगनुष्टुब्बृहती 
पङ्क्तिश्चेति | (ना. शा. ३२-३६) अड्डिता जातिरिति |

अन्ये तु पठन्ति -

आद्यं चतुर्थं दशममष्टमैकादशे तथा |
गुरूणि दोधके या स्यादड्डिता नाम सा स्मृता || इति |


प्. २३८)

सहोमया क्रीडितवान्नानाभावविचेष्टितैः |
कृत्वाऽवहित्थं स्थानं तु वामं चाधोमुखं भुजम् || ११९ ||

चतुरश्रमुरः कार्यमञ्चितश्चापि मस्तकः |
नाभिप्रदेशे विन्यस्य जर्जरं च तुलाधृतम् || १२० ||

वामपल्लवहस्तेन पादैस्तालान्तरोत्थितैः |
गच्छेत्पञ्चपदीं चैव सविलासाङ्गचेष्टितैः || १२१ ||

वामवेधस्तु कर्तव्यो विक्षेपो दक्षिणस्य च |
शृङ्गाररससंयुक्तां पठेदार्यां विचक्षणः || १२२ ||


आद्यमन्त्यं चतुर्थं च पञ्चमं च तथा गुरु | इत्यन्ये ||

अस्या इति | चार्याः | सहोमयेति | शृङ्गारस्य प्रचरणात् | (ना. शा. ५-२७) उमा 
तुष्टा (ना. शा. ५-५२) इति प्रोक्तत्वादिति भावः | क्रीडितवानिति | स्त्रिचेष्टितेनेति 
भावः | कृत्वावहित्थं स्थानन्त्विति | अवहित्थं स्त्रीणां स्थानकम् -

पूर्वो विरचितस्त्यश्रस्तदन्योऽपसृतः समः |
पादस्तालान्तरन्यस्तस्त्रिकमीषत्समुन्नतम् || (ना. शा. १२-१६८)

पाणिर्लताख्यो यत्रैकस्तदन्यस्तु नितम्बगः |
अवहित्थं समाख्यातम् (ना. शा. १२-१६९) इति |

जर्जरमिति | खटकामुखमध्ये स्त्रीगतौ हि वक्ष्यते -

नाभिप्रदेशे विन्यस्य सव्यं च खटकामुखम् | इति (ना. शा. १२-१७९) |

वामपल्लवहस्तेनेति | वामपल्लवः - मणिबन्धनमुक्तौ तु पताकौ पल्लवौ इति 
(ना. शा. ९-१९६) पञ्चपदीं पूर्वोक्तामेव स्मारयति | वामवेधस्त्विति | 
आर्यामिति | यत्र देव्या सह भगवतः पार्वतीप्रियस्य प्रणयकोपादि वर्ण्यते 
तेनेति | श्लोक आर्यैवात्र (११६-१२२)


प्. २३९)

चारीश्लोकं गदित्वा तु कृत्वा च परिवर्तनम् |
तैरेव च पदैः कार्यं पशिमेनापसर्पणम् || १२३ ||

पारिपार्श्विकहस्ते तु न्यस्य जर्जरमुत्तमम् |
महाचारीं ततश्चैव प्रयुञ्जीत यथाविधि || १२४ ||

चतुरश्रा ध्रुवा तत्र तथा द्रुतलयान्विता |
चतुर्भिस्सनिपातैश्च कला ह्यष्टौ प्रमाणतः || १२५ ||

आद्यं चतुर्थमन्त्यं च सप्तमं दशमं गुरु |
लघु शेषं ध्रुवापादे चतुर्विंशतिके भवेत् || १२६ ||

(यथा-)

पादतलाहतिपातितशैलं
क्षोभितभूतसमग्रसमुद्रम् |
ताण्डवनृत्तमिदं प्रलयान्ते 
पातु जगत्सुखदायि हरस्य || १२७ ||

भाण्डोन्मुखेन कर्तव्यं पादविक्षेपणं ततः |
सूचीं कृत्वा पुनः कुर्याद्विक्षेपपरिवर्तनम् || १२८ ||


अथ महाचारीप्रयोगमवतारयति - पारिपार्श्विकहस्ते त्विति | तत्र ध्रुवामाह 
- चतुरश्रेति | द्विकलेनोक्तेन चञ्चत्पुटेन | आद्यं चतुर्थमिति ध्रुवालक्षणम् | 
अस्याः प्रयोगमाह - भाण्डोन्मुखेनेति | पश्चिमाभिमुखेन | 
महेश्वरत्वं यस्य न्यस्यात्मनि तस्यात्मनीच्छता ऊनचतुस्तालता 
तच्चेष्टितानुसरणाच्च मध्यत्वेऽपि तद्द्वितालतेत्यौचित्यात्तालान्तरत्वमुक्तम् | 
(१२४-१३१)


प्. २४०)

अतिक्रान्तैः सललितैः पादैर्द्रुतलयान्वितैः |
त्रितालान्तरमुत्क्षेपैर्गच्छेत्पञ्चपदीं ततः || १२९ ||

ततापि वामवेधस्तु विक्षेपो दक्षिणस्य च |
तैरेव च पदैः कार्यं प्राङ्मुखेनापसर्पणम् || १३० ||

पुनः पदानि त्रीण्येव गच्छेत्प्राङ्मुख एव तु |
ततश्च वामवेधः स्याद्विक्षेपो दक्षिणस्य च || १३१ ||

ततो रौद्ररसं श्लोकं पादसंहरणं पठेत् |
तस्यान्ते तु त्रिपद्याथ व्याहरेत्पारिपार्श्विकौ || १३२ ||

तयोरागमने कार्यं गानं नर्कुटकं बुधैः |
तथा च भारतीभेदे त्रिगतं सम्प्रयोजयेत् || १३३ ||

विदूषकस्त्वेकपदां सूत्रधारस्मितावहाम् 
असम्बद्धकथाप्रायां कुर्यात्कथनिकां ततः || १३४ ||


अथ महाचारी सूचयति - ततो रौद्ररसमिति | रुद्रस्यायं रौद्रप्रायः स रसः 
| यत्र पादानां च संहरणं समासयोजनयैक्यं 
यत्रेत्योजःप्रधानत्वं दर्शितम् | तस्येति | पाठस्यान्ते | त्रिपद्येति | 
पारिपार्श्विकावामुखरूपया | अत्र च ध्रुवाया 
अनुक्तत्वात्पूर्वोक्तैवाड्डिता संश्रयणीया |

अथ त्रिगतमङ्गं दर्शयति - तयोरित्यादिना | तयोः पारिपार्श्विकयोः | 
नर्कुटकध्रुवा वक्ष्यते |


प्. २४१)

(वितण्डां गण्डसंयुक्तां तालिकाञ्च प्रयोजयेत् |
कस्तिष्ठति जितं केनेत्यादिकाव्यप्ररूपिणीम् ||

पारिपार्श्विकसञ्जल्पो विदूषकविरूपितः |
स्थापितः सूत्रधारेण त्रिगतं सम्प्रयुज्यते ||)

प्ररोचना च कर्तव्या सिद्धेनोपनिमन्त्रणम् |
रङ्गसिद्धौ पुनः कार्यं काव्यवस्तुनिरूपणम् || १३५ ||

सर्वमेव विधिं कृत्वा सूचीवेधकृतैरथ |
पादैरनाविद्धगतैर्निष्क्रामेष्युः समं त्रयः || १३६ ||

एवमेष प्रयोक्तव्यः पूर्वरङ्गो यथाविधि |
चतुरश्रो द्विजश्रेष्ठास्त्र्यश्रं चापि निबोधत || १३७ ||

अयमेव प्रयोगः स्यादङ्गान्येतानि चैव हि |
तालप्रमाणं सङ्क्षिप्तं केवलं तु विशेषकृत् || १३८ ||

शम्या तु द्विकला कार्या तालो ह्येककलस्तथा |
पुनश्चैककला शम्या सन्निपातः कलाद्वयम् || १३९ ||


अष्टौ नर्कुटकानां तु विज्ञेया मूलजातयः |
रथोद्धता बुद्बुदकम् इत्यादि (ना. शा. ३२-२८०)

तदन्यतमध्रुवोपलक्षितं गानं नर्कुटकम् |

भारतीभेद इति | भारतीवृत्त्यङ्गमुपसंहरत्येवमेष इति | 
चतुरश्रस्त्र्यश्रश्शुद्धश्चित इति चतुर्धा पूर्वरङ्गः | यद्वक्ष्यति -


प्. २४२)

अनेन हि प्रमाणेन कलाताललयान्वितः |
कर्तव्यः पूर्वरङ्गस्तु त्र्यशोऽप्युत्थपनादिकः || १४० ||

आद्यं चतुर्थं दशममष्टमं नैधनं गुरु |
यस्यास्तु जागते पादे सा त्र्यशोत्थापिनी ध्रुवा || १४१ ||

वाद्यं गतिप्रचारश्च ध्रुवा तालस्तथैव च |
संक्षिप्तान्येव कार्याणि त्र्यश्रे नृत्तप्रवेदिभिः || १४२ ||

वाद्यगीतप्रमाणेन कुर्यादङ्गविचेष्टितम् |
विस्तीर्णमथ सङ्क्षिप्तं द्विप्रमाणविनिर्मितम् || १४३ ||

हस्तपादप्रचारस्तु द्विकलः परिकीर्तितः |
चतुरश्रे परिक्रान्ते पाताः स्युः षोडशैव तु || १४४ ||

त्र्यश्रे द्वादश पातास्तु भवन्ति करपादयोः |
एतत्प्रमाणं विज्ञेयमुभयोः पूर्वरङ्गयोः || १४५ ||

केवलं परिवर्ते तु गमने त्रिपदी भवेत् |
दिग्वन्दने पञ्चपदी चतुरश्रे विधीयते || १४६ ||

आचार्यबुद्ध्या कर्तव्यस्त्र्यश्रस्तालप्रमाणतः |
तस्मान्न लक्षणं प्रोक्तं पुनरुक्तं भवेद्यतः || १४७ ||

एवमेष प्रयोक्तव्यः पूर्वरङ्गो द्विजोत्तमाः |
त्र्यश्रश्च चतुरश्रश्च शुद्धो भारत्युपाश्रयः || १४८ ||


प्. २४३)

एवं तावदयं शुद्धः पूर्वरङ्गो मयोदितः |
चित्रत्वमस्य वक्ष्यामि यथाकार्यं प्रयोक्तृभिः || १४९ ||

वृत्ते ह्युत्थापने विप्राः कृते च परिवर्तने |
चतुर्थकारदत्ताभिः सुमनोभिरलङ्कृते || १५० ||

उदात्तगानैर्गन्धर्वैः परिगीते प्रमाणतः |
देवदुन्दुभयश्चैव निनदेयुर्भृशं ततः || १५१ ||

सिद्धाः कुसुममालाभिर्विकिरेयुः समन्ततः |
अङ्गहारैश्च देव्यस्ता उपनृत्येयुरग्रतः || १५२ ||

यस्ताण्डवविधिः प्रोक्तो नृत्ते पिण्डीसमन्वितः |
रेचकिरङ्गहारैश्च न्यासोपन्याससंयुतः || १५३ ||

नान्दीपदानां मध्ये तु एकैकस्मिन्पृथक्पृथक् |
प्रयोक्तव्यो बुधैः सम्यक्चित्रभावमभीप्सुभिः || १५४ ||


त्र्यश्रं वा चतुरश्रं वा शुद्धं चित्रमथापि वा | इति चित्र एव 
विशेषाञ्चितो भवति | तदा गमनकाले | ततोऽनन्तरम् | निष्क्रान्तासु नर्तकीषु 
ततः परं शुष्कावकृष्टादि यदङ्गजातं प्ररोचनान्तं तैरेव 
सूत्रधारादिभिस्तद(तः)परं कृत्वा ततः शुद्धादुत्कृष्टं चित्रं 
कृत्वाऽङ्गहारव्यामिश्रेण प्रयोक्तव्यम् |

नान्य(अन्ये) च नास्ति पुरुषस्य नृत्तम् इत्याशयेन सर्वास्वित्यत्र 
नान्दीपदवैचित्र्याय याः प्रविष्टास्तासामेव निष्क्रामणमत्र पूर्वासां 
चतसृणाम् | तेन तत्कृतमेव गानं तेषु चित्रत्वमिति मन्यन्ते | (१३२-१५७)


प्. २४४)

एवं कृत्वा यथान्यायं शुद्धं चित्रं प्रयत्नतः |
ततः परं प्रयुञ्जीत नाटकं लक्षणान्वितम् || १५५ ||

ततस्त्वन्तर्हिताः सर्वा भवेयुर्दिव्ययोषितः |
निष्क्रान्तासु च सर्वासु नर्तकीषु ततः परम् || १५६ ||

पूर्वरङ्गे प्रयोक्तव्यमङ्गजातमतः परम् |
एवं शुद्धो भवेच्चित्रः पूर्वरङ्गो विधानतः || १५७ ||

कार्यो नातिप्रसङ्गोऽत्र नृत्तगीतविधिः प्रति |
गीते वाद्ये च नृत्ते च प्रवृत्तऽतिप्रसङ्गतः || १५८ ||

खेदो भवेत्प्रयोक्तॄणां प्रेक्षकाणां तथैव च |
खिन्नानां रसभावेषु स्पष्टता नोपजायते || १५९ ||


कार्यो नातिप्रसङ्ग इति | तत्रैकाङ्गहारप्रयोग एव कार्य इत्यर्थः | अत 
एवा(ङ्गा)न्तरगणनया षोडशैवाङ्गहाराः | तथा चोत्थापनं 
परिवर्तनमवकृष्टागानं नाट्यं नान्दीपाठः 
शुष्कावकृष्टजर्जरश्लोकाः ध्रुवा रङ्गद्वारमड्डिता आर्यापाठो ध्रुवा 
रौद्रश्लोकपाठो नर्कुटकं त्रिगतं प्ररोचना चेत्येते | 
अङ्गहारषोडशकमेव त्र्यश्रेऽपीति नान्दीपादान्तरेषु बहुतरं नृत्तम् |

अन्ये तु तत्रैव नृत्तमिच्छन्ति मार्गान्तरेषु(नाङ्गान्तरेषु) | तच्चासङ्गतम् | 
एवं च सति वृत्ते ह्युत्थापन इत्यादि तथा निष्क्रान्तासु च सर्वासु इत्यादि 
चानुपात्तसममेव स्यात् | न 
चैकाङ्गा(ङ्गहार)विचित्रत्वाद्विमिश्रचित्रव्यपदेशे दृष्टान्तं(न्तो) ह्येकस्य 
तन्तोर्वर्णस्य (क)लावैचित्र्यं(त्र्ये) पटेऽपि स्यात् तथा व्यपदेशः | एतद्विमिश्र 
इति चोक्तं प्राक् | (ना. शा. ४-१६) तदलमनेन |

प्रेक्षकाणामित्यनेन सामाजिकानां पूर्वरङ्गे स्फुटैव 
नटबुद्धिर्भवतीति दर्शयति | तत्संस्कारसंस्कृतत्वात्तु धीः 
भ्रान्त्यादिबुद्धिश्च नाट्यधीर्भवतीति सूचयति | यदि हि तेषु 
नाट्यबुद्धिरेवोत्पादनीया स्यात्प्रत्युत प्रयत्नेन नटबुद्धिसम्पादकं 
पूर्वरङ्गप्रस्तावनादि


प्. २४५)

ततः शेषप्रयोगस्तु न रागजनको भवेत् |
(लक्षणेन विना बाह्यलक्षणाद्विस्तृतं भवेत् |
लोकशास्त्रानुसारेण तस्मान्नाट्यं प्रवर्तते ||)

त्र्यश्रं वा चतुरश्रं वा शुद्धं चित्रमथापि वा || १६० ||

प्रयुज्य रङ्गान्निष्क्रामेत्सूत्रधारः सहानुगः |
(देवपार्थिवरङ्गानामाशीर्वचनसंयुताम् ||

कवेर्नामगुणोपेतां वस्तूपक्षेपरूपिकाम् |
लघुवर्णपदोपेतां वृत्तैश्चित्रैरलङ्कृताम् ||

अन्तर्यवनिकासंस्थः कुर्यादाश्रावणां ततः |
आश्रावणावसाने च नान्दीं कृत्वा स सूत्रधृत् ||

पुनः प्रविश्य रङ्गं तु कुर्यात्प्रस्तावनां ततः |)
प्रयुज्य विधिनैवं तु पूर्वरङ्गं प्रयोगतः || १६१ ||


तान्प्रति गोपनीयं स्यात् | दर्शितं चैतदस्माभिः प्रथमाध्याये (पु. ३) | 
प्रयोक्तारः करणादेः प्रयोगे यतः खिन्नाः प्रेक्षकाश्चादौ ततः शेषः 
प्रयोगः प्रीतिं न कुर्यात् | तत्प्रधानं चेदं नाट्यं 
व्यत्पत्तिप्रदमित्युक्तम् |

शुद्धमिति | यत्र गीतकवर्धमानविधावेव नृत्तं न तु सर्वथा 
शुद्धमधुना प्रयोगार्हम् | (१५८-१६०)

एवं प्ररोचनान्तमङ्गजातमुक्त्वा यत्पूर्वमुक्तं -

रङ्गसिद्धौ पुनः कार्यं काव्यवस्तुनिरूपणम् | इति (ना. शा. ५-१३५)

तद्वितत्य निरूपयति - प्रयोज्येति | प्रयोगेण प्रयोगतः | स्थापयति समस्तं 
रूपकवृत्तिमिति स्थापकः | सूत्रधारस्य गुणः 
सौमनस्यविस्मययोगाद्भुतदृष्टित्वशिक्षादयः | आकृतिश्च 

प्. २४६)

स्थापकः प्रविशेत्तत्र सूत्रधारगुणाकृतिः |
स्थानं तु वैष्णवं कृत्वा सौष्ठवाङ्गपुरस्कृतम् || १६२ ||

प्रविश्य रङ्गं तैरेव सूत्रधारपदैर्व्रजेत् |
स्थापकस्य प्रवेशे तु कर्तव्याऽर्थानुगा ध्रुवा || १६३ ||

त्र्यश्रा वा चतुरश्रा वा तज्ज्ञैर्मध्यलयान्विता |
कुर्यादनन्तरं चारीं देवब्राह्मणशंसिनीम् || १६४ ||

सुवाक्यमधुरैः श्लोकैर्नानाभावरसान्वितैः |
प्रसाद्य रङ्गं विधिवत्कवेर्नाम् च कीर्तयेत् || १६५ ||


वैष्णवादिरित्येतत्स्थापकभूमिं गतस्यापि भवति  तदेव स्पष्टयति - 
स्थानन्त्वित्यादिना | सूत्रधार एव स्थापक इति सूत्रधारः पूर्वरङ्गं 
प्रयुज्य स्थापकः सन् प्रविशेदिति न भिन्नकर्तृकता | अर्थानुगेति | 
सारसचक्राह्वाद्युपमानक्रमेण तत्र प्रावेशिकी | 
तदर्थमप्येवमुत्थापन्यादि कार्यम् | मध्यलयान्विता 
इत्यद्यतनानामिष्टत्वात् | शोकाद्याविष्टे हि विलम्बितलया रोषाद्याविष्टे च 
द्रुतलया प्रावेशिकी | ततः प्रभृति हि सामाजिकानां हृदयं 
समुचितास्वादनयोग्यतां (योग्यम् |) यैः संस्क(स्तु कः)र्तव्यमिति 
त्रिभिर्लयैर्न्याययम् | अन्यत्वे सर्वप्रावेशिकीगानं स्वातन्त्र्याभिप्रायेण (इति) 
तदविचारितबाण(भाण)प्रसिद्धिमात्रमिति मन्तव्यम् | कुर्यादनन्तरं 
चारीमिति | महाचारीगतौ श्लोकौ वक्ष्येते | तेन शृङ्गारसप्रधानं 
वीरादिरसप्रधानं वा देवद्विजस्तोत्रोद्देशश्लोकं पठेदित्यर्थः |

अन्तरचारीमित्यन्ये पठन्ति | व्याचक्षते च - स्वस्थानादन्यचारी 
अनन्तरप्रतिहारासनिकादिवत् | तत्र पुनः प्ररोचनया जयाशीर्वादादिक्रमेण 
रङ्गस्थसामाजिकवर्गप्रसादनं देवद्विजस्तोत्रोद्देशेन श्लोकं पठेत् (इति) | 
(प्रासादनं) हृदयनिर्मलीकरणं रसास्वादोचितसंस्कारात् 
ग्रहणयोग्यताधानार्थं कुर्यात् | ततः कविनाम कीर्तयेत् | 
चशब्दात्तद्गुणादिकम् | येन प्रसिद्धादरणीयत्वं भवति (१६१-१६५)

प्. २४७)

प्रस्तावनां ततः कुर्यात्काव्यप्रख्यापनाश्रयाम् |
उद्घात्यकादि कर्तव्यं काव्योपक्षेपणाश्रयम् || १६६ ||

दिव्ये दिव्याश्रयो भूत्वा मानुषे मानुषाश्रयः |
दिव्यमानुषसंयोगे दिव्यो वा मानुषोऽपि वा || १६७ ||

मुखबीजानुसदृशं नानामार्गसमाश्रयम् |
नानाविधैरुपक्षेपैः काव्योपक्षेपणं भवेत् || १६८ ||

प्रस्ताव्यैवं तु निष्क्रामेत्काव्यप्रस्तावकस्ततः |
एवमेष प्रयोक्तव्यः पूर्वरङ्गो यथाविधि || १६९ ||


ततो रूपकविशेषप्रख्यापनमाश्रित्येति तत्प्रख्यापनव्याजेन 
भाविरूपकार्थस्य प्रस्तावनामुपक्रमोपक्षेपपर्यायां कुर्यात् | येन 
प्रथमत एतत्प्रभृति सामाजिकाः संक्षेपेण संस्कारवन्तो भवन्ति | 
साधारणलोकवृत्तभिधानसंस्कारवन्तश्च | तथा हि दिव्ये काव्यार्थे 
डिमादौ तत्सदृशवस्तूपक्षेपः | दिव्यमानुषो रामादिः | वाग्रहणं 
समुच्चये | 

ननूपक्षेपात्मा प्रस्तावना मुखसन्ध्यङ्गादुपक्षेपाद्बीजलक्षणाया 
अर्थप्रकृतेश्च कथं भिद्यत इत्याशङ्क्याह - मुखबीजानुसदृशमिति | 
मुखं मुखसन्ध्यङ्गः | बीजवत् बीजः स्वल्पोद्दिष्टः कार्यहेतुः | 
मुखाङ्गे ह्युपक्षेपे तदेवोपक्षिप्यते | बीजे च तदेव स्वल्पमात्रम् | इह तु 
तत्समम् | तथा हि - नटीविदूषकपारिपर्श्विकैः समन्तादिति विचित्रभेदेन 
स्वकार्यनिरूपणव्याजेन ये नानाविधा उपक्षेपाः उपांशुच्छन्नत्वेन 
रूपकार्थबीजस्य सामाजिकहृदयभूमौ प्रक्षेपास्तैः काव्यं प्रस्ताव्य 
प्रस्तावकस्थापको निष्क्रामेत् |

नन्विह पूर्वरङ्गशेषभूता चेत्प्रस्तावना तर्हि भारत्यङ्गभूतत्वेन 
पुनः किमित्यामुखं प्ररोचना चाभिधास्यते (ना. शा. २०-२७) | उच्यते | 
द्विविधा प्रस्तावना भवति - पूर्वरङ्गस्याङ्गभूताऽन्यस्य वा 
(वृत्तिभेदस्य = भारत्याः) | तत्र पूर्वरङ्गाङ्गेऽस्यां प्रस्तावनायां 
कविरुदासीनः | (अस्याः पूर्वरङ्गाङ्गभूतायाः प्रस्तावनायाः) स्थापक 
एव स्वतन्त्रो निर्माता त्वन्यो वा कविः ध्रुवागानादावपि एवम् | यदाह 
श्रीहर्षः - अत एव हा(भा?)सा नामा (कविः) कस्मिंश्चिन्नाटके? दिवं 
यातश्चित्तज्वरेणोत्क इत


प्. २४८)

य इमं पूर्वरङ्गं तु विधिनैव प्रयोजयेत् |
नाशुभं प्राप्नुयात्किञ्चित्स्वर्गलोकं च गच्छति || १७० ||

यश्चापि विधिमुत्सृज्य यथेष्टं संप्रयोजयेत् |
प्राप्नोत्यपचयं घोरं तिर्यग्योनिं च गच्छति || १७१ ||

न तथाऽग्निः प्रदहति प्रभञ्जनसमीरितः |
यथा ह्यपप्रयोगस्तु प्रयुक्तो दहति क्षणात् || १७२ ||

इत्येवावन्तिपाञ्चालदाक्षिणात्यौढ्रमागधैः |
कर्तव्यः पूर्वरङ्गस्तु द्विप्रामणविनिर्मितः || १७३ ||

एष वः कथितो विप्राः पूर्वरङ्गाश्रितो विधिः |
भूयः किं कथ्यतां सम्यङ्नाट्यवेदविधिं प्रति || १७४ ||

इति भारतीये नाट्यशास्त्रे पूर्वरङ्गप्रयोगो नाम पञ्चमोऽध्यायः 
||


एवाभिवर्तते | अशक्यमस्य पुरतोऽवस्थातुम् इत्यादि | सा द्वितीया सा(या) 
वृत्तिभेदमध्ये पठिता | एवं प्ररोचनादावपि मन्तव्यम् | यदाह - तत्र 
काचित्काव्याभिमुखं नीयते पूर्वरङ्गविधिः | (द्विविधत्वम्) तदभिमुखं 
वा काव्यारम्भः तद्भवति सा द्विविधा इत्यादि | एतच्च वृत्त्यध्याये 
व्याख्यास्यते नटी विदूषको वापि (ना. शा. २०-३०) इत्यादौ | शास्त्रत्यागे 
मनागपि न वर्तितव्यमिति दर्शयितुमेवमेष इति | (१६६-१६९)

यथाविधि प्रयोगेऽभ्युदयः स्यदित्याह-य इममिति | अन्यथा च प्रयोगे 
प्रत्यवायमाह - यश्चापीति | नाशुभमित्यादिना | शुभमिति 
दृष्टेऽभ्युदयः | स्वर्गमिति अदृष्टे | अपचयमिति | दृष्टे प्रत्यवाय इति | 
तिर्यग्योनिं च्त्यदृष्टे | दृष्टप्रत्यवायभीरुर्बाहुल्येन लोक इति | 
तमेवाधिकमवश्यंभावित्वेन दर्शयति - न तथाग्निरिति |

ननु पाठ्यादियोजना च वेषाचारयोजना चात्र पूर्वरङ्गे नोक्तेत्याशङ्क्य 
तामनुवादद्वारेणाभिधातुं शुद्धश्चान्यत्वेन योज्य इत्याख्यातुं 
समुचितमुपसंहारं करोति -


प्. २४९)

(पुनश्चित्रे तथा मिश्रे शुद्धे चैव ब्रवीम्यहम् |
यथा योज्या ध्रुवाः पञ्च तथा वक्ष्यामि तत्त्वतः ||

आदावुत्थापनी कार्या परिवर्तस्तथा भवेत् |
अवकृष्टाड्डिता चैव विक्षिप्ता चैव पञ्चमी ||

एवं पञ्च ध्रुवा ज्ञेया उपोहनसमन्विताः |
कर्तव्यास्तु प्रयत्नेन पूर्वरङ्गे प्रयोक्तृभिः ||

अतः परं प्रवक्ष्यामि ह्यपोहनविधिक्रियाम् |
उत्थापनस्याष्टकलं परिवर्तस्य षट्कलम् ||

अवकृष्टं पुनः कार्यं कलाभिः पञ्चभिर्युतम् |
ध्रुवायामड्डितायां च चतुष्कलमथापि च ||

क्षिप्तायां चैव विज्ञेयं कलात्रयसमन्वितम् |
एवं ह्युपोहनानां तु प्रमाणं समुदाहृतम् ||

गुरुलाघवसंयुक्तं कलातालसमन्वितम् |
पूर्वरङ्गं सदा ज्ञेयं चित्रमार्गे ह्युपोहनम् ||

चित्रे चैत्राः कला ज्ञेया मिश्रे वार्तिकमाश्रिताः |
शुद्धे दक्षिणमार्गेण प्रयोक्तव्याः प्रयोक्तृभिः ||

चतस्रो गीतयः कार्या मागधी ह्यर्धमागधी |
संभाविता तथा चैव पृथुला च प्रकीर्तिता ||


इत्येवावन्तिपाञ्चालेत्यादि | यादृक्प्रवृत्तिविशेषे नियतो रूपकनायको भविष्यति 
तादृक्प्रवृत्तिसमुचितवेषभाषाचाराभिनयादिकमनुवर्तमानैः 
सूत्रधारादिभिः स्थापकान्तैः | पूर्वरङ्गो द्विविधस्त्र्यश्रश्चतुरश्रश्च | 
एष इत्यनन्तरोक्तस्वभाव एव कर्तव्यो न शुद्धः | अन्ये मन्यन्ते आवन्त्या 
सात्त्विकीकैशिकीमिश्रेति | सा सूत्रधारस्य पाञ्चालमध्यमा भू 
| ............................................................................................................ (१७०-१७४)

इति महामाहेश्वराचार्याभिनवगुप्तविरचितायां नाट्यवेदविवृत्तौ 
पूर्वरङ्गविधानं नाम पञ्चमोऽध्यायः ||


प्. २५०)

मागधी त्वथ कर्तव्या त्वथवा त्वर्धमागधी |
पूर्वरङ्गे भवेच्चित्रे चित्रमार्गसमाश्रिता ||

यथा मिश्रस्तु योक्तव्यः पूर्वरङ्गे भवेदिह |
मिश्रे सम्भाविता कार्या तदा वार्तिकमाश्रिता ||

शुद्धे च पृथुला कार्या दक्षिणं मार्गमाश्रिता |
अतः परं प्रवक्ष्यामि गुरुलाघवतः क्रियाम् ||

उपोहनक्रियायां तु यथायोज्यं प्रयोक्तृभिः |
दिग्ले दिग्ले पुनः कार्यमन्ते झण्टुं सदा बुधैः ||

मध्ये लघ्वक्षराणि स्युः षोडशैव तु नित्यशः |
एवं ह्युपोहनं कृत्वा तथा वस्तु समाचरेत् ||

उत्थापन्यां प्रयोगेऽस्मिन्कलाकालसमन्वितम् |
अक्षराणां कलायास्तु गुरुलाघवमेव च ||

पूर्वं तु कथितं यस्मात्तस्मानाभिहितं भवेत् |

यथा -

देवं विभुं त्रिभुवनाधिपतिं कैलासपर्वतगुहाभिरतम् |
शैलेन्द्रराजतनयादयितं मूर्ध्ना नतोऽस्मि पुरनाशकरम् ||

एवमुत्थापनी कार्या पूर्वरङ्गप्रयोक्तृभिः |
अतोऽन्यत्परिवर्ताया लक्षणं संविधीयते ||

अस्यास्तूपोहनं कार्यं षट्कलं परिसङ्ख्यया |
आदौ दिग्ले द्विरुक्तस्तु अन्ते झण्टुं सदा भवेत् ||

मध्ये लघ्वक्षराण्येव द्वादशैव प्रयोजयेत् |
वस्तुनोऽत्र प्रवक्ष्यामि गुरुलघ्वक्षरक्रमम् ||

द्वे चादौ च चतुर्थं च अष्टमं दशमं तथा |
चतुर्दशं पञ्चदशं पादे गुर्वक्षराणि तु ||

प्. २५१)

सा ध्रुवा परिवर्ताख्या त्रिलया त्रियतिस्तथा |
परिवर्तास्तु चत्वारः पाणयस्त्रय एव च ||

चतुर्भिस्सन्निपातैस्तु द्वात्रिंशत्कलिकान्विता |
पूर्वरङ्गे प्रयोक्तव्यः परिवर्तः प्रयोक्तृभिः ||

यथा -

चन्द्रार्धभूषणजटं वरं वृषभकेतुं
कैलासपर्वतनिवासिनं सुरवरिष्ठम् |
शैलाधिराजतनयाप्रियं प्रमथनाथं
मूर्ध्ना नतोऽस्मि त्रिपुरान्तकं परमयोगिनम् ||

अवकृष्टामिदानीं तु कथ्यमानां निबोधत |
अस्यास्तूपोहनं कार्यं कलाभिः पञ्चभिर्युतम् ||

दिग्ले दिग्ले पुनश्चान्ते झण्टुमस्य प्रयोजयेत् |
अष्टावेव तु कार्याणि मध्ये लघ्वक्षराणि तु ||

तृतीयं चैव षष्ठं तु नवमैकादशे तथा |
पादे पञ्चदशं चैव षोडशं च भवेद्गुरु ||

अष्टषष्टिगणैः पादैरवकृष्टविधिर्बुधाः |
चतुर्भिः सन्निपातैश्च पाणिभिस्त्रिभिरेव च ||

प्. २५२)

यथा-

वरदं सगणं त्रिपुरान्तकं वृषभकेतुम् |
गजचर्मपटं विषमेक्षणं भुवननाथम् |
भुजगाभरणं जगतां हितं भुवनयोनिम् |
प्रणतोऽस्मि भवन्तमुमापतिं त्वसितकण्ठम् ||

तृतीयं चैव षष्ठं च गुरुपादे त्रयोदशम् |
चतुर्गुणसमायुक्ता सा कार्या त्वड्डिता ध्रुवा ||

तत्राप्युपोहनं कार्यं चतुष्कलसमन्वितम् |
अड्डितायाः प्रयोगज्ञैरन्ते झण्टुविभूषितम् ||

दिग्ले दिग्ले ततश्चैव कार्यमन्ते सदा बुधैः |
चत्वर्येव तु कार्याणि मध्ये लघ्वक्षराणि तु ||

यथा 

प्रवरं वरदं प्रणमत सततम् |
गजचर्मपटं मुनिजनसहितम् |
उमया सहितं भुजगवलयिनम् |
प्रणतोऽस्मि शिवं त्रिभुवनसहितम् ||

प्रयोज्या त्वड्डिता ह्येवं पूर्वरङ्गे यथार्थतः |
अतःपरं प्रवक्ष्यामि विक्षिप्तायास्तु लक्षणम् ||

तृतीयं चैव षष्ठं च नवमं दशमं तथा |
गुर्वक्षराणि पादे तु यस्यां विक्षिप्तका तु सा ||

प्. २५३)

दिग्ले त्रिभिर्गुणैर्युक्ताः पातास्तस्य भवन्ति हि |
त्रिकलं चापि निर्दिष्टमुपोहनमतः परम् ||

दिग्ले दिग्ले पुनः कार्यमन्ते झण्टु प्रयोक्तृभिः |
लघ्वक्षरैर्विहीनं तु विक्षिप्तोपोहनं भवेत् ||

यथा -

त्रिपुरान्तकरं बहुलीलमुमया सहितं बहुरूपम् |
भुजगाभरणं त्रिपुरान्तकं प्रणमामि सदा परमीशम् ||

एवं सर्वा ध्रुवाः कार्या युग्मौजकृतगीतकाः |
आचार्यबुद्ध्या कर्तव्याः पूर्वरङ्गे यथाविधि ||

एवं वः कथितं सम्यक्पूर्वरङ्गं त्रिधा मया |
किमन्यत्सम्प्रवक्ष्यामि भूयोऽभीष्टं द्विजोत्तमाः ||

इति भारतीये नाटशास्त्रे पूर्वरङ्गविधानं नाम 
पञ्चमोऽध्यायः ||)

प्. २५४)

श्रीः 

अथ षष्ठोऽध्यायः

पूर्वरङ्गविधिं श्रुत्वा पुनराहुर्महत्तमाः |
भरतं मुनयः सर्वे प्रश्नान्पञ्चाभिधत्स्व नः || १ ||


..... ..... ..... ..... ..... ..... ..... ..... ..... ..... ..... ..... ..... ..... ..... ..... ..... .....

(पूर्वरङ्गविधिं श्रुत्वेति | पञ्च प्रश्नानिति | रसानां केन रसत्वमित्येकः 
प्रश्नः |)

..... ..... ..... ..... ..... ..... ..... ..... ..... ..... ..... ..... ..... ..... ..... ..... ..... .....

तथापि नाट्यतत्त्वे सम्यङ्निर्ज्ञाते निर्णीतं भवति | न वचनमात्रात् | 
अनेनैवाभिप्रायेण दशरूपकनिरूपणे प्रथमप्रश्नार्थो निगमयिष्यते -

भविष्यति युगे प्रायो भविष्यन्त्यबुधा नराः |
						(ना. शा. १९-१५०) इत्यादि |

तथा -

बुद्धयः कर्मशिल्पानि वैचक्षण्यं कलासु च ||
						(ना. शा. १९-१५१) इत्यादि |

सिद्ध्यध्याये च द्वितीयप्रश्नार्थविषयो निर्णेष्यते | तुष्यन्ति तरुणाः कामे 
(ना. शा. १९-१५१) इत्यादि |

सिद्ध्यध्याये च द्वितीयप्रश्नार्थविषयो निर्णेष्यते | तुष्यन्ति तरुणाः कामे 
(ना. शा. २७-५८) इत्यादिना | एवमन्यत्रापि तत्र तत्रेति | एतच्च 
तद्व्याख्यानप्रसङ्ग एव दर्शयिष्यामः | तेन 
पूर्वप्रश्नितवस्तुतत्त्वनिर्णय एव क्रियतामिति तात्पर्यम् | प्रश्नान् पञ्चेति | ये 
रसा इत्यादि तु यत्प्रश्नत्रयं तत्रायं भावः - इहाङ्गगणानायां 
जग्राह पाठ्यम् (ना. शा. १-१७) इत्यादौ पाठ्यगीतयोस्तावत्सुप्रसिद्धं 
रूपम् | अभिनयानामपि महागीतेषु चैवार्थान्सम्यगेवाभिनेष्यसि इति (ना. 
शा. ४-१५)

प्. २५५)

ये रसा इति पठ्यन्ते नाट्ये नाट्यविचक्षणैः |
रसत्वं केन वै तेषामेतदाख्यातुमर्हसि || २ ||

भावाश्चैव कथं प्रोक्ताः किं वा ते भावयन्त्यपि |
संग्रहं कारिकां चैव निरुक्तं चैव तत्त्वतः || ३ ||

तेषां तु वचनं श्रुत्वा मुनीनां भरतो मुनिः |
प्रत्युवाच पुनर्वाक्यं रसभावविकल्पनम् || ४ ||


यदा प्राप्त्यर्थमर्थानां तज्ज्ञैरभिनयः कृतः (ना. शा. ४-२६१) 
इत्यादिवचनबलाच्च स्वरूपं तावन्नातीव हृदयङ्गमम् |

ये तु रसानाथर्वणात् (ना. शा. १-१७) इति रसा उक्तास्ते तावत्प्रसिद्धाः 
षाडवादयः | न प्रकृतौ न विकृतौ युक्ताः | ये त्वन्ये शृङ्गारादयः केचन 
रसशब्देन सह प्रयुक्ताः शृङ्गाररसम्भवः (ना. शा. ४-२६९) इति ततो 
रौद्ररसं श्लोकम् (ना. शा. ५-१३२) इति तत्रापि शृङ्गारादिषु कथं 
रसशब्दावाच्यत्वम् | वैशब्दोऽक्षर(क्षमायाम्) | रसनेन्द्रियग्राह्ये हि 
रसशब्दः प्रसिद्धः | न चायमनादरस्थानभूतोऽर्थो येनाविचारित 
एवोपेक्ष्यते खिन्नानां रसभावेषु (ना. शा. ५-१५९) 
इत्यादावादरातिशयप्रतीतेः | अत एव शब्दप्रादुर्भाव इति शब्दो रसा इति 
पठ्यन्त इति | तेन प्राधान्यादङ्गाभिनयप्रश्नान्तर्भूतमप्येतत्पुनः 
प्रश्नितमित्यर्थः | पुनः प्रश्नाभिप्रायेणैवाख्यातुमर्हसीत्युपपन्नम् | 
पूर्वाख्यानेषु तु पुनरुक्तमभिधत्स्वेत्युक्तत्वात् |

भावाश्चेति चशब्दस्तुशब्दार्थे | भावास्त्वपठिता अपि कथं प्रोक्ताः | अथ 
पाठ्यादय एव भावाः | तत्किमेषां रूपम् | तेनादरविषयत्वाद्रसे 
प्रश्नान्तरम् | (अ ?) भूतावृत्त्या विस्मयस्थानत्वाद्भावेषु प्रश्नचतुष्कम् | 
तथा हि - रससहभावेन भावाः केचन प्रोक्ताः खिन्नानाम् इत्यत्र | ते च केन 
प्रकारेणोक्ताः | जग्राह इत्यादौ हि तेषां नामापि न श्रुतम् | अथैतेष्वेव 
भावशब्दः प्रवर्तितः | तत्रापि भवन्तीति 


प्. २५६)

अहं वः कथयिष्यामि निखिलेन तपोधनाः |
संग्रहं कारिअकं चैव निरुक्तं च यथाक्रमम् || ५ ||

न शक्यमस्य नाट्यस्य गन्तुमन्तं कथञ्चन |
कस्माद्बहुत्वाज्ज्ञानानां शिल्पानां वाप्यनन्ततः || ६ ||


व्युत्पत्तिः | भावयन्तीति किमेतत् | किमुत्पादयन्ति | अथ व्याप्नुवन्ति | द्वयोः कर्म 
किं स्यादिति वाशब्देन चशब्देनापिशब्देन च चत्वारो भावेषु प्रश्नाः | 
एवं प्राधान्यात्प्रश्नपञ्चकान्तरम् | वस्तुतः पुनः पञ्चप्रश्नी 
पूर्वोक्तैवेयं विष्फार्यते | सङ्गर्हादिति चा(दि चा)भिधत्स्व | ननु तैरिह किं 
प्रयोजनम् | आह - तत्त्वत इति | (१-३)

तुशब्दो हेतौ | तदित्याख्यानं परामृष्टम् | यतस्तदाख्यानमत 
एवा(वै)भ्यः सङ्गहादिभ्य उद्देशलक्षणपरीक्षादिषु 
प्राधान्यात्तदुपक्रममेव सर्वमभिधेयम् | तदाह | निखिलेन 
सङ्ग्राहालक्षणीयनिर्वचनीयात्मनोपलक्षितं सऽऽग्रहादित्रयमेव 
वक्ष्यामीति त्रय (त्रि)प्रकाररूपेभ्यः सदुपायेभ्यः | तस्मान्नोऽभिधत्स्वेति | 
पुनश्शब्दो भिन्नक्रमः | भरतमुनिः पुनः रसभावा विकल्प्यन्ते 
निश्चीयन्तेऽनेन (येन वचनेन) तादृग्वाक्यमुवाच न तु तदीयं 
वचनमुक्तमुत्तरदानेन समादृतमिति पुनश्शब्दार्थः | मुनेश्चायं 
भावो रसादिषु समुच्चयार्थश्चः | तदभिधानेऽन्यन्न 
किंचिदभिधेयमवशिष्यत इत्येवशब्दः | यथाक्रममिति | पूर्वं 
(प्राप्त)सङ्ग्रहः | उद्देशप्रकारत्वादित्यादिक्रमेण स (स्व)बुद्धिविषयं 
बहुमानं गृह्णताममीषामित्यभिप्रायेण भवद्भिर्युक्तमेतदुक्तम् |

सङ्ग्रहमित्यादि | तान्निदर्शयन्मुनिराह - न शक्यमस्येति | शक्यमिति 
सामान्योपक्रमात् माध्यस्थ्यविवक्षा | गन्तुमिति प्राप्तुम् | अन्तो निश्चयः | 
कथञ्चनेति | अमुं सङ्ग्रहादिप्रकारं वर्जयित्वाऽन्येन 
प्रतिपदनिरूपणादिनेत्यर्थः | यत्किल प्रतिपदं निरूपयितुं न शक्यं 
तल्लक्षणद्वारेणोच्यते | लक्षणस्यैवाङ्गमुद्देशपरीक्षे | तस्य 
विषयप्रदर्शने परिशुद्धो च तयोर्व्यापारात् | न चात्र प्रतिपदं निरूपणं 
युक्तमिति |


प्. २५७)

एकस्यापि न वै शक्यस्त्वन्तो ज्ञानार्णवस्य हि |
गन्तुं किं पुनरन्येषां ज्ञानानामर्थतत्त्वतः || ७ ||

किन्त्वल्पसूत्रग्रन्थार्थमनुमानप्रसाधकम् |
नाट्यस्यास्य प्रवक्ष्यामि रसभावादिसङ्ग्रहम् || ८ ||

विस्तरेणोपदिष्टानामर्थानां सूत्रभाष्ययोः |
निबन्धो यः समासेन सङ्ग्रहं तं विदुर्बुधाः || ९ ||

रसा भावा ह्यभिनयाः धर्मी वृत्तिप्रवृत्तयः |
सिद्धिः स्वरास्तथातोद्यं गानं रङ्गश्च सङ्ग्रहः || १० ||


अत्र हेतुमाह - बहुत्वादिति | ज्ञानाख्यानि व्याकरणादीनि शास्त्राणि | शिल्पानि 
चित्रपुस्तादिकर्माणि | तेषामनन्ता(न्तत्वा)दन्ताभावात् | (४-६)

एतदेवोद्बलयत्येकस्येति | नाट्याङ्गभूतस्य कस्यचिदिति शेषः | 
अर्थस्याभिधेयस्य तत्त्वतः | तननं विस्तारः | तेन | अन्येषामिति | 
अङ्गभूतस्यापि यान्यङ्गत्वेनायान्तीत्यर्थः |

सङ्ग्रहादयस्त्वत्र सदुपाया इति दर्शयति - किन्त्विति | ना.यस्य 
नाट्यविषयस्यार्थस्य सङ्ग्रहं संक्षिप्य गृह्यतेऽनेनेति तमुद्देशं 
वक्ष्यामीति | कथं रसभावादि कृत्वा प्राधान्यात्तदुपक्रममित्यर्थः | 
किं तेनेत्याह | अनुमानप्रसाधकं लक्षणं तद्धि केवलव्यतिरेकिहेतुरूपम् 
| तस्य चोद्देशो धर्मिणः प्रकृष्टः साधकः आश्रयासिद्धश्च | 
शङ्काशमनेन पक्षधर्मत्वमूलाङ्गपोषकत्वात् | तस्य सङ्ग्रहस्य 
स्वरूपमाह - सूत्रग्रन्थयोर्लक्षणपरीक्षयोर्योऽर्थो लक्ष्यपरीक्षितस्य 
लक्षणस्तस्य संक्षेपः सोऽल्पः सङ्कुचितो नाममात्रेणोद्देश्यतया यत्र | 
अन्येऽप्येवमेव मन्यत इति दर्शयति - विस्तरेणेति | सूत्रं लक्षणम् | भाष्यं 
तद्व्यक्तीकरणरूपा परीक्षा | अल्पौ सूत्रग्रन्थौ यत्रार्थे सोऽर्थो यत्रेति तु 
व्याख्यानमनेन श्लोकेन न संवदते | (७-९)


प्. २५८)

अल्पाभिधानेनार्थो यः समासेनोच्यते बुधैः |
सुत्रतः साऽनुमन्तव्या (नु पठिता) कारिकार्थप्रदर्शिनी || ११ ||


सङ्ग्रहं दर्शयति - रसा भावा इत्यादिना | चशब्द इतिशब्दार्थे | 
अभिनयत्रयं गीतातोद्ये चेति पञ्चाङ्गं नाट्यम् | नटस्य हि रसभावयोगे 
मरणादौ तत्त्वावेशो लयाभिभङ्गश्च स्यात् | दृष्टस्तु तत्प्रत्ययो नटे 
भ्रमः | अनेन तु श्लोकेन कोहलमतेनैकादशाङ्गत्वमुच्यते | न तु भरते | 
तत्सङ्गृहीतस्यापि पुनरत्रोद्देशात् | निर्देशे 
चैतत्क्रमव्यत्यासनादित्यौद्भटाः | नैतदिति भट्टलोल्लटः | 
रसभावानामपि वासनावेशवशेन नटे सम्भवादनुसन्धिबलाच्च 
लयाद्यनुसरणादन्तर्भूतस्यापि प्रयोजनवशेन पुनरुद्देशदर्शनात् 
क्रमस्य चाविवक्षितत्वादिति | वयञ्चात्र तत्त्वमग्रे वितनिष्याम इत्यास्तां 
तावत् |

अथ कारिकां लक्षयति - अल्पाभिधानेनेति | अनेनार्थस्य कारिकात्वं 
लक्षणरूपस्य दर्शयति | तद्वाचकस्य सूत्रस्य 
तत्संक्षिप्ताथविवरणात्मकस्य च श्लोकस्य | अनेन लक्षणवाक्यं द्विधेति 
तात्पर्यम् | योऽर्थोऽल्पैः शब्दैः समासेन बहुतरलक्ष्यसङ्ग्रहेण सूत्रं 
वाचकमाश्रित्योच्यते सोऽर्थः कारिका | ज्ञप्तिसाधकत्वात्तदर्थिनी कारिका | 
सूत्रतः सूत्रेण | तेन सूत्रमपि कारिका | तत्सूत्रमपेक्ष्य या अनु 
पश्चात्पठिता श्लोकरूपा सापि कारिका | तथा हि - 
सूचनात्मकत्वात्सूत्राल्लब्धो योऽर्थो लक्षणात्मकः स एव सम्यगिति 
श्रयय(सम्यगतिश्रव्य)तया वर्णान्यनेनेति (वर्णनात्मनेति) 
वृत्तबन्धेनोच्यमानोऽल्पैश्च शब्दैनिरूप्यमाणोअऋथस्य लक्षणीयस्य 
प्रकर्ष धर्म्यन्तराद्व्यवच्छेदं दर्शयन् धर्म कारिका | क्रियतेऽनेन 
ज्ञप्तिरिति कारिका | लक्षणमिति यावत् | तदर्थप्रकाशकत्वात् 
श्लोकोऽप्युपचारात्कारिका |

एतदुक्तं भवति - उद्दिष्टस्य धर्म्यन्तरव्यवच्छेदकं लक्षणं वक्तव्यम् 
| तच्च पूर्वसूत्रेण | ततोऽप्यकृताक्षेपोत्तरप्रपञ्चेन 
तद्विवरणमात्ररूपेण सुखग्राह्येण श्लोकेन | उभयोरपि हि लक्षणमेव 
प्रतिपद्यम् | तदेव कारिकोच्यते | सूत्रश्लोकावुपधारादिति | (१०-११)

अथ परीक्षात्मकं निरुक्तं लक्षयति श्लोकद्वयेन - नानानामेत्यादिना | 
समासेन संक्षेपेणानेकव्यक्तिभेदभिन्नस्यार्थस्य लक्षणीयस्य य 
सूचकोऽर्थो लक्षणात्मकः स 


प्. २५९)

नानानामाश्रयोत्पन्नं निघण्टुनिगमान्वितम् |
धात्वर्थहेतुसंयुक्तं नानासिद्धान्तसाधितम् || १२ ||


यत्राक्षेपप्रतिसमाधानलक्षणे वस्तुनि सति स्थापितो भवतीति 
तत्परीक्षारूपनिरुक्तम् | नचैवं परिभाषा | किन्त्वर्थमेतं 
विर्भज्याक्षेपप्रतिसमाधानाभ्यां लक्षणस्य वचनमिति | एतदाह - 
धात्वर्थवचनेनेति |

कथं तल्लक्षणं स्थाप्यत इत्याशङ्क्य 
क्रियाविशेषणाभिधानद्वारेणाक्षेपप्रतिसमाधानप्रकारं दर्शयति - 
नानानामेत्यादिना | नानाप्रकाराणि यानि नामानि 
लक्षणवाक्येऽर्थप्रतिपादकाः सुबन्ताः शब्दास्तानाश्रित्योत्पन्न उत्पाद 
आक्सेपप्रतिसमाधानयोर्यत्र | ननु नामपदेषु कथमाक्षेपप्रतिसमाधाने 
| आह - निघण्टुनाऽभिधानकोशेन रूढिषु | अन्येषु 
प्रकृतिप्रत्ययविभागनिगमनया | अन्वितभन्वयो यत्रेति | एतत्पदद्वयं 
क्रियाविशेषणम् | यानि च लक्षणवाक्ये तिडन्तानि पदानि तेषु प्रकारमाह - 
यात्वर्थस्य क्रिअयाया हेतूनां च क्रियानिमित्तानां कारकाणां संयोजन 
विचारो यत्र स्थापने | एतदपि क्रिअयविशेषणम् | इयता लक्षणवाक्ये पूर्व 
शब्दपरीक्षा दर्शिता | अयं शब्दः कथमत्रार्थे वर्तत इत्याक्षेपः | 
इत्थमिति च प्रतिसमाधानम् | एतत् प्रदर्शितवस्तुप्रणीतमेव |

अर्थपरीक्षामपि दर्शयति - नानाप्रकारैः सर्वतन्त्रप्रतितन्त्रादिभिः 
सिद्धान्तैः | प्रमाणमूलैरर्थैः साधितमाक्षेपोतरयोः साधनं यत्र 
स्थापने | एवं परीक्षाऽनेन दर्शिता | तन्त्रादिन्यायास्तु तदङ्गम् | 
निरुक्तमपि | तच्चतुर्धा - नाम्ना धातुना नामधातुभ्यां समयेन चेति | 
तत्र नाम्ना यथा - ऊर्ध्वे खमस्योलूखल | धातुना यथा - रस्यत इति रसः 
| द्वाभ्यां - पिशितमश्नातीति पिशाचः | समय - सोऽपि त्रिधा - लौकिकः 
वैदिकः प्रतिशास्त्रपार्शदश्चेति | तत्र लौकिको यथा - भू सत्तायाम् | वैदिको 
यथा - दीधीङ् दीप्तिदेवनयोः वेवीड्वेतिना तुल्ये | प्रतिशास्त्रपार्षदो यथा - 
गान्धर्ववेदे गीतकविशेषे वैणकादिशब्दः | तदेतदुकं 
नानानामेत्यादिना | निरुक्तस्य तु प्रयोजनं संक्षेपेणार्ह्तावधारणम् | 
तदुक्तं स्थापित इति | (१२-१३)


प्. २६०)

स्थापितोऽर्थो भवेद्यत्र समासेनार्थसूचकः |
धात्वर्थवचनेनेह निरुक्तं तत्प्रचक्षते || १३ ||

सङ्ग्रहो यो मया प्रोक्तः समासेन द्विजोत्तमाः |
विस्तरं तस्य वक्ष्यामि सनिरुक्तं सकारिकम् || १४ ||

शृङ्गारहास्यकरुणा रौद्रवीरभयानकाः |
बीभत्साद्भुतसंज्ञो चेत्यष्टौ नाट्ये रसाः स्मृताः || १५ ||


अथोद्दिष्टानां विभागं सूचयति - सङ्ग्रहो यो मयेति | तस्येति सङ्ग्रहस्य | 
सङ्ग्रह एव विस्तारितो विभाग इत्यर्थः | किं तदुक्तावेव सर्वं सम्पन्नम् | 
सनिरुक्तं परीक्षापर्यन्तमित्यर्थः | अन्तवचनेना(?)व्ययीभावः | न 
चालक्षितस्य परीक्षेत्याह - सकारिकं कारिकासम्पदोपेतम् | सम्पत्तौ 
समासः |

तत्र विभागं तावदाह - शृङ्गारहास्येत्यादिना नाट्यसङ्ग्रह (६-३१) 
इत्यन्तेन | तत्र नाट्यं नाम 
नटगताभिनयप्रभावसाक्षात्कारायमाणैकघनमानसनिश्चलाध्यवसे
यः समस्तनाटकाद्यन्तमकाव्यविशेषावद्योतनीयोऽर्थः | स च 
यद्यप्यनन्तविभावाद्यात्मा तथापि सर्वेषां जडानां संविदि तस्याश्च 
भोक्तारि भोक्तृवर्गस्य च प्रधाने भोक्तरि 
पर्यवसानान्नायकाभिधानभोक्तृविशेषस्थायिचित्तवृत्तिस्वभावः |

सा चैकचित्तवृत्तिः स्वपरकीयमिति (परमिति 
प्रतीय)मानानन्तचित्तवृत्त्यन्तरशतविशेषिता 
लौकिकगीतगेयपदादिलास्याङ्गदशकोपजीवनस्वीकृतलक्षणगुणा 
अलङ्कारगीतातोद्यादिसम्यक्सुन्दरीभूतकाव्यमहिमप्रयोगमालाऽभ्यासवि
शेषाश्रयत्वात् प्रच्याविता अत एव साधारणीभूततया सामाजिकानपि 
स्वात्मसद्भावेन समावेशयन्ती तादात्म्या - देव 
चानुमानागमयोगिप्रत्यक्षादिकरणकतटस्थप्रमातृप्रमेयपरकीयलौकिक
चित्त


प्. २६१)

एते ह्यष्टौ रसाः प्रोक्ता द्रुहिणेन महात्मना |
पुनश्च भावान्वक्ष्यामि स्थायिसञ्चारिसत्त्वजान् || १६ ||

रतिर्हासश्च शोकश्च क्रोधोत्साहौ भयं तथा |
जुगुप्सा विस्मयश्चेति स्थायिभावाः प्रकीर्तिताः || १७ ||


वृत्तिविलक्षणतया निर्भासमाना 
परिमितस्वत्मन्याश्रयतानिर्भासनाविरहाच्च 
लौकिकप्रमादिजनितनिजरतिशोकादिवत् 
षड्ज(तज्ज)हानादिचित्तवृत्त्यन्तरजननाक्षमा तत एव 
निर्विघ्नस्वसंवेदनात्मक(हर्ष)विश्रान्तिलक्षणेन रसनापरपर्यायेण 
व्यापारेण गृह्यमाणत्वाद्रसशब्देनाभिधीयते |

तेन रस एव नाट्यम् | यस्य व्युत्पत्तिः फलमित्युच्यते | तथा च रसादृत (ना. 
शा. ६-३१) इत्यत्रैकवचनोपपत्तिः | ततश्च मुख्यभूतात् महारसात् 
स्फोटदृशीवासत्यानि वा अन्विताभिधानदृशीवोभयात्मकानि सत्यानि वा 
अभिहितान्वयदृशीवतत्समुदायिरूपाणि वा रसान्तराणि 
भागा(वा)भिनिवेशदृशा निरूप्यन्ते | तद्वक्ष्यन्ते काव्यार्थान् भावयन्ति इति 
| (रसस्य प्राधान्यात् प्रथमनिर्देशः) तेन प्रथमं रसाः | ते च नव | 
शान्तापलापिनस्त्वष्टाविति तत्र पठन्ति |

तत्र कामस्य सकलजातिसुलभतयाऽत्यन्तपरिचितत्वेन सर्वान्प्रतिहत्येति 
(हृद्यतेति) पूर्वं शृङ्गारः | तदनुगामी च हास्यः | निरपेक्षभावत्वात् 
तद्विपरीतस्ततः करुणः | ततस्तन्निमित्तमर्थप्रधानो रौद्रः | स 
चामर्षप्रधानः | ततः कामार्थयोर्धर्ममूलत्वाद्वीरः | स हि 
धर्मप्रधानः | तस्य च भीताभयप्रदानसारत्वात् | तदनन्तरं 
भयानकः | तद्विभावसाधारण्यसंभावनात् ततो बीभत्सः | इति 
इयद्वीरेणाक्षिप्तम् | वीरस्य पर्यन्तेऽद्भुतः फलमित्यनन्तरं तदुपादानम् | 
तथा च वक्ष्यते पर्यन्ते कर्तव्यो नित्यं हि रसोऽद्भुतः | (ना. शा. १८-४३) इति | 
ततस्त्रिवर्गात्मकप्रवृत्त(त्ति)-धर्मविपरीतनिवृत्त(त्ति)धर्मात्मको मोक्षफलः 
शान्तः | तत्र स्वात्मावेशेन रसचर्वणेत्युक्तम् | 

स च विभावादिबलादिति भावा वक्तव्याः | तत्र 
नाज्ञातलौकिकरत्यादिचित्तवृत्तेः कवेर्नटस्य वा 
तद्विषयविशिष्टविभावाद्याहरणं शक्यमिति स्थायिन उद्दिष्टाः | तत्र 
शान्तस्य 


प्. २६२)

निर्वेदग्लानिशङ्काख्यास्तथासूया मदः श्रमः |
आलस्यं चैव दैन्यं च चिन्ता मोहः स्मृतिर्धृतिः || १८ ||

व्रीडा चपलता हर्ष आवेगो जडता तथा |
गर्वो विषाद औत्सुक्यं निद्रापस्मार एव च || १९ ||

सुप्तं विबोधोऽमर्षश्चाप्यवहित्थमथोग्रता |
मतिर्व्याधिस्तथोन्मादस्तथा मरणमेव च || २० ||

त्रासश्चैव वितर्कश्च विज्ञेया व्यभिचारिणः |
त्रयस्त्रिंशदमी भावाः समाख्यातास्तु नामतः || २१ ||

स्तम्भः स्वेदोऽथ रोमाञ्चः स्वरभङ्गोऽथ वेपथुः |
वैवर्ण्यमश्रु प्रलय इत्यष्टौ सात्त्विकाः स्मृताः || २२ ||

आङ्गिको वाचिकश्चैव ह्याहार्यः सात्त्विकस्तथा |
चत्वारोऽभिनया ह्येते विज्ञेया नाट्यसंश्रयाः || २३ ||


स्थायी विस्मयशमा इति कैश्चित्पठितः | उत्साह एवास्य स्थायीत्यन्ये | जुगुप्सेति 
केचित् | सर्व इत्येके | तत्त्वज्ञानजो निर्वेदोऽस्य स्थायी | 
एतदर्थमेवोभयधर्मोपजीवित्वख्यापनायामङ्गलभूतोऽप्यसौ पूर्वं 
निर्दिष्टो व्यभिचारित्वा (षु | अ)भिनयत्वो(स्यो)पजीवका इति (तदनन्तरं) 
सात्त्विकाः | स्थायिषु अ सङ्ख्या नोक्तेत्यपरे | अत एव स्थायिन एते तु 
व्यभिचारिणोऽपि भवन्ति | एतच्चाग्रे वितनिष्यामः | 

व्यधिचारिण एत इत्युभयतो नियमार्थं सङ्क्योपादानम् | सात्त्विका 
व्यभिचारिवृत्तमभिनयवृत्तं चोपजीवन्तीति पृथगभिनयादिभ्यो गणिताः |

चत्वार इति | आहार्यस्यापि धनुःप्रतिशीर्षकमुकुटादेः 
प्रत्यक्षबुद्धावुपयोगे


प्. २६३)

लोकधर्मी नाट्यधर्मी धर्मीति द्विविधः स्मृतः |
भारती सात्वती चैव कैशिक्यारभटी तथा || २४ ||

चतस्रो वृत्तयो ह्येता यासु नाट्यं प्रतिष्ठितम् |
आवन्ती दाक्षिणात्या च तथा चैवोढ्रमागधी || २५ ||

पाञ्चालमध्यमा चेति विज्ञेयास्तु प्रवृत्तयः |
दैविकी मानुषी चैव सिद्धिः स्याद्द्विविधैव तु || २६ ||

शारीराश्चैव वैणाश्च सप्त षड्जादयः स्वराः |
(निषादर्षभगान्धारमध्यपञ्चमधैवताः ||)
ततं चैवावनद्धं च घनं सुषिरमेव च || २७ ||


ऽन्तरङ्गत्वं सूचयति | नाट्यसंश्रया इति | लोके तु कदाचिन्न भवत्यपि 
गृहीतत्वात् | नाट्ये तु त एव जीवितम् | अत एव रसभावानन्तरमभिनया 
उद्दिष्टाः | (१४-२३)

अभिनयाश्च लौकिकं धर्मं तन्मूलमेव तदुपजीविनं सामयिकं 
वानुवर्तन्त इत्यतस्तदनन्तरं धर्मी | न चाभिनयोऽभिनेतव्यमन्तरेणास्तीति 
दशरूपकयोगद्वारेण तदुपकारिण्यो वृत्तयः | द्वे तिस्रः पञ्चेति 
निराकरणाय चतस्र इत्युक्तम् | ता अपि देशवशादद्भूयसा भवन्तीति 
तदनन्तरं प्रवृत्तयः | सर्वमेतत्सिद्धिपर्यवसानमिति ततो द्विविधा सिद्धिः | 
स्वराः पाठ्यं गानसंगृहीता अपि पृथगुपात्ताः | केअलानामपि 
प्रयोगोपरञ्जकत्वं यल्लक्ष्ये दृश्यते | यत्रान्तरालाप इति 
प्रसिद्धिस्तदभ्युपगमार्थम् | लक्षणान्वितमिति | अन्यत्तु 
मल्लकपटफलकज्वालामुखपक्षवाद्यादि लौकिकं नैतत्सङ्गृहीतम् 
बाध्यत्वादित्यर्थः |

प्. २६४)

चतुर्विध च विज्ञेयमातोद्यं लक्षणान्वितम् |
ततं तन्त्रीगतं ज्ञेयमवनद्धं तु पौष्करम् || २८ ||

घनस्तु तालो विज्ञेयः सुषिरो वंश एव च |
प्रवेशाक्षेपनिष्क्रामप्रासादिकमथान्तरम् || २९ ||

गानं पञ्चविधं ज्ञेयं ध्रुवायोगसमन्वितम् |
चतुरश्रो विकृष्टश्च रङ्गस्त्र्यश्रश्च कीर्तितः || ३० ||


एतच्चान्ते लक्ष्यते | यदपि चतुर्विधं न सर्वमिदं 
बहुलचर्मकारादिवाद्यमपि च वक्ष्यमाणलक्षणान्वितम् | 
आतूद्यतेऽभिहन्यत इत्यर्थः | पुष्करशब्दश्रवणादागतं 
पुष्करवर्तकदेवताधिष्ठितं पद्मपत्राकारं चर्मपुटभाषं चेति 
पौष्करम् | हन्यते कलासाम्यार्थमिति घनः | अत एव 
तालैकप्रमाणत्वात्स्वरवर्णसम्भवात्ताल इत्युक्तः | कांस्यतालादिः | 
एवकारः काहलादिव्युदासाय |

पात्रस्य प्रवेशे भावप्रकृत्यवस्थानादिसूचकं यद्गीयते तत्प्रवेशगानम् 
| प्रविष्टस्यान्तर्गतां चित्तवृत्तिं सामाजिकान्प्रति प्रसादयितुं प्रथयितुं 
प्रसादगानम् रसान्तरोपक्षेपार्थमाक्षेपगानम् | आन्तरमिति 
गतिपरिक्रमणनिरूपणादिरवसरः तत्र | यद्गीयते तदान्तरं गानम् | 
पात्रस्य निष्क्रमणे तु निष्क्रामगानम् | प्रवेशादय उपचाराद्गाने | 
प्रसादोऽस्य प्रयोजनं प्रासादिकम् | अन्ये तु समासान्मत्वर्थीयं ठनं 
कृत्वा प्रसादिकमिति | ध्रुवा गीत्याधारो नियतः पदसमूहः | तत्र योगेन 
युज्यमानतया समन्वितं तदर्थप्राधान्येन नियतरूपत्वादिति गानस्य 
गान्धर्वाद्भेदः सूचितः |

कक्ष्याविभागेन गत्युपकारेण सर्वाभिनयानुभावोपकारी 
गानातोद्योपकारी च मण्डपः यथोक्तम् यश्चाप्यास्यगतो भाव (ना. शा. २-
२०) इति तथा गम्भीरस्वरता येन कुतपस्य इत्यादि (ना. शा. २-८२) | रङ्गेणैव च 
कक्ष्याविभागः सङ्गृहीत इति नानुदृ(द्दि)ष्टत्वं कक्ष्यायाः | (२४-३०)


प्. २६५)

एवमेषोऽल्पसूत्रार्थो निर्दिष्टो नाट्यसंग्रहः |
अतः परं प्रवक्ष्यामि सूत्रग्रन्थविकल्पनम् || ३१ ||


एतदुपसंहरत्येवमित्यादिना |

एवमुद्देशविभागभेदेन द्विधा सङ्ग्रहमभिधाय लक्षणपरीक्षे वक्तुं 
प्रतिजानीते - अतःपरमिति | सूत्रग्रन्थविकल्पनमिति पाठः | सूत्रं सूत्रकं 
लक्षणं वक्ष्यामि | तेनैव च कारिका सङ्गृहीता | ग्रन्थो भाष्यम् | तत्कृतं 
च विकल्पनमाक्षेपप्रतिसमाधानात्मकमिति परीक्षा निरुक्तशब्दवाच्या 
प्रतिज्ञाता | सूत्रविवरणस्वभावा तु कारिका सूत्रमपि प्रकाशयन्ती 
बहुतराक्षेपसमाधान - 
व्याकुलशिष्यजन(नं)स्थित(र)पक्षनिरूपणेनोपकरोतीति भाष्यस्य 
पश्चादस्याः पाठः | 

एवं सूत्रं भाष्यं परीक्षां च प्रवक्ष्यामीति प्रतिज्ञाय 
रसविषयमेव सूत्रप्रभृति प्रथममेव वक्तव्यमित्यत्र परिकरबन्धं 
घटयितुमाह - तत्रेति | तेषां रसादीनां मध्ये | एवकारोऽवधारणे | 
तावदिति क्रमे | अभितः आदितः सूत्रग्रन्थपरीक्षाक्रमेण विभज्य 
व्याख्यास्यामः |

उद्देशक्रमस्यैव पर्यनुयोज्यतामाशङ्क्यापरं क्रमहेतुमाह - न हीति | हि 
यस्मात् रसं विना विभावादिरर्थो बुद्धौ व्याख्येयतया च प्रवर्तते यतश्च 
तं विनाऽर्थः प्रयोजनं च प्रीतिपुरस्सरं व्युत्पत्तिमयं न प्रवर्तते 
यतश्च रसं प्रत्यादृते रसनात्मकप्रतीत्येकघनविश्रान्ते 
सामाजिकलोकेऽन्यो भावादिरर्थः प्रविभागेन बुद्धौ न वर्तते | सर्वस्य 
जडस्य चित्तवृत्त्यन्तरोपकृतप्रधानस्थायिनामधेयचित्तवृत्तिमग्नत्वेन 
विभावानुभावादिवर्गस्यावभासात् | अतो 
व्याख्यातृनटसामाजिकाभिप्रायेण तस्यैव प्राधान्यमिति रस एव 
तावत्पूर्वमुद्दिष्ट इति तस्यैव लक्षणादि कर्तव्यमिति तात्पर्यम् |

पूर्वत्र बहुवचनमत्र चैकवचनं प्रयुञ्जानस्यायमाशयः - एक एव 
तावत्परमार्थतो रसः सूत्रस्थानीयत्वेन रूपके प्रतिभाति | तस्यैव 
पुनर्भागदृशा विभागः | सोऽपि च न तदेकमुखप्रेक्षितामतिवर्तते | 
एतच्चोद्देश एवास्माभिरभिहितचरम् | अभिधास्यते चाग्रे |


प्. २६६)

तत्र रसानेव तावदादावभिव्याख्यास्यामः |
ह हि रसादृते कश्चिदर्थः प्रवर्तते |
तत्र विभावानुभावव्यभिचारिसंयोगाद्रसनिष्पत्तिः |


एवं क्रमहेतुमभिधाय रसविषयं लक्षणसूत्रमाह - 
विभावानुभावव्यभिचारिसंयोगाद्रसनिष्पत्तिः | अत्र 
भट्टलोल्लटप्रभृतयस्तावदेवं व्याचख्युः - विभावादिभिः 
संयोगोऽर्थात् स्थायिनस्ततो रसनिष्पत्तिः | तत्र विभावश्चित्तवृत्तेः 
स्थाययात्मिकाया उत्पत्तौ कारणम् | अनुभावाश्च न रसजन्या अत्र विवक्षिताः 
| तेषां रसकारणत्वेन गणनानर्हत्वात् | अपि तु भावानामेव | ननु 
येऽनुभावाः व्यभिचारिणश्च चित्तवृत्त्यात्मकत्वात् यद्यपि न सहभाविनः 
स्थायिना तथापि वासनात्मनेह तस्य विवक्षिताः | दृष्टान्तेऽपि 
अभिव्यञ्जनादिमध्ये कस्यचिद्वसनात्मकता स्थायिवत् अन्यस्य तूद्भूतता 
व्यभिचारिवत् | तेन स्थाययेव विभावानुभावादिभिरुपचितो रसः स्थायी 
भवत्यनुपचितः | स चोभयोरपि मुख्यया वृत्त्या रामादौ 
अनुकार्येऽनुकर्तर्यपि चानुसन्धानबलात् - इति |

चिरन्तनानां चायमेव पक्षः | तथा हि दण्डिना 
स्व(काव्या?)लङ्कारलक्षणेऽभ्यधायि | रतिः शृङ्गारतां गता | 
रूपबाहुल्ययोगेन इति (काव्यादर्शे २-२८१) |

अधिरुह्य परां कोटिं कोपो रौद्रात्मतां गतः | (२-२८३) इत्यादि च |

एतन्नेति श्रीशङ्कुकः | विभावाद्ययोगे स्थायिनो 
लिङ्गाभावेनावगत्यनुपपत्तेर्भावानां पूर्वमभिधेयताप्रसङ्गात् 
स्फीतदशायां लक्षणान्तरवैयर्थ्यात् 
मन्दतर्तममाध्यस्थ्याद्यानन्त्यापत्तेः हास्यरसे षोढात्वाभावप्राप्तेः 
कामावस्थासु दशस्वसङ्ख्यरसभावादिप्रसङ्गात् शोकस्य प्रथमं 
तीव्रत्वं कालात्तु मान्द्यदर्शनं 
क्रोधोत्साहरतीनाममर्षस्थैर्यसेवाविपर्यये ह्रासदर्शनमिति विपर्ययस्य 
दृश्यमानत्वाच्च |

तस्माद्धेतुभिर्विभावाख्यैः कार्यैश्चानुभावात्मभिः सहचारिरूपैश्च 
व्यभिचारिभिः प्रयत्नार्जिततया कृत्रिमैरपि 
तथानभिमन्यमानैरनुकर्तृस्थत्वेन लिङ्गबलतः प्रतीयमानः स्थायी 
भावो मुख्यरामादिगतस्थाययनुकरणरूपः | अनुकरणरूपत्वादेव च 
नामान्तरेण व्यपदिष्टो रसः |

विभावा हि काव्यबलानुसन्धेयाः | अनुभावाः शिक्षातः | व्यभिचारिणः 
कृत्रिम-

प्. २६७)

निजानुभावार्जनबलात् | स्थायी तु काव्यबलादपि नानुसन्धेयः | रतिःशोक 
इत्यादयो हि शब्दा रत्यादिकमभिधेयीकुर्वन्त्यभिधानत्वेन | न तु 
वाचिकाभिनयरूपतयाऽवगमयन्ति | न हि वागेव वाचिकम् | अपि तु तया 
निर्वृत्तम् | अङ्गैरिवाङ्गिकम् | तेन -

(विवृद्धात्माऽप्यगाधोऽपि दुरन्तोऽपि महानपि |)
वाडवेनेव जलधिः शोकः क्रोधेन पीयते || इति |

तथा -

शोकेन कृतः स्तम्भः तथा स्थितो योऽनवश्तिताक्रन्दैः |
(हृदयस्फुटनभयार्तै रोदितुमभ्यर्थ्यते सचिवैः ||)

					(तापसवत्सराजनाटके विनीतदेवोक्तिः)

इत्येवमादौ न शोकोऽभिनेयः | अपि त्वभिधेयः |

भाति पतितो लिखन्त्याः (तस्या बाष्पाम्बुशीकरकणौघः |
स्वेदोद्गम इव करतलसंस्पर्शादेव मे वपुषि ||) (रत्ना २-११)

इत्यनेन तु वाक्येन स्वार्थमभिदधता उदयनगतः सुखात्मा रतिः 
स्थायीभावोऽभिनीयते न तूच्यते अवगमनशक्तिर्ह्यभिनयनं 
वाचकत्वादन्या | अत एव स्थायिपदं सूत्रे भिन्नविभक्तिकमपि नोपात्तम् | तेन 
रतिरनुक्रियमाणा शृङ्गार इति तदात्मकत्वं तत्प्रभवत्वं च युक्तम् | 
अर्थक्रियापि मिथ्याज्ञानाददृष्टा यथा -

(मणिप्रदीपप्रभयोर्मणिबुद्ध्याभिधावतोः |
मिथ्याज्ञानाविशेषेऽपि विशेषोऽर्थक्रियां प्रति || इति |)
						(प्रमाणवार्तिके प्रत्यक्षपरिच्छेदे ७७)

न चात्र नर्तक एव सुखीति प्रतिपत्तिः | नाप्ययमेव राम इति | न चाप्ययं न 
सुखीति | नापि रामः स्याद्वा न वायमिति | न चापि तत्सदृश इति | किन्तु 
(सम्यङ्मिथ्यासंशयसादृश्यप्रतीतिभ्यो विलक्षणा चित्रतुरगादिन्यायेन) 
यः सुखी रामः असावयमिति र्पतीतिरस्तीति | यदाह -

प्रतिभाति न सन्देहो न तत्त्वं न विपर्ययः |
धीरसावयमित्यस्ति नासावेवायमित्यपि ||

विरुद्धबुद्ध्यसम्भेदादविवेचितसंप्लवः |
युक्त्या पर्यनुयुज्येत स्फुरन्ननुभवः कया || इति |

प्. २६८)

तदिदमप्यन्तस्तत्त्वशून्यं न विमर्दक्षममित्युपाध्यायः | तथा हि - 
अनुकरणरूपो रस इति यदुच्यते तत्किं सामाजिकप्रतीत्यभिप्रायेण उत 
नटाभिप्रायेण किं वा वस्तुवृतविवेअकव्याख्यातृबुद्धिममवलम्बनेन 
यथाहुर्व्याख्यातारः खल्वेवं विवेचयन्ति (प्रमाणवार्तिके स्ववृत्तिः पृ ३९ 
ङ्न्दिश् एद्न्.) इति |

अथ भरतमुनिवचनानुसारेण तत्राद्यः पक्षोऽसङ्गतः | किञ्चिद्धि 
प्रमाणेनोपलब्धं तदनुकरणमिति शक्यं वक्तुम् | यथा- एवमसौ सुरां 
पिबति इति सुरापानानुकरणत्वेन पयःपानं प्रत्यक्षावलोकितं प्रतिभाति | 
इह च नटगतं किं तदुपलब्धं यद्रत्यानुकरणतया भातीति चिन्त्यम् | 
तच्छरीरं तन्निष्ठं प्रतिशीर्षकादि 
रोमाञ्चकगद्गदिकादिभुजाक्षेपवलनप्रभृति भ्रूक्षेपकटाक्षादिकं च 
न रतेश्चित्तवृत्तिरूपा यानुकारत्वेन कस्यचित्प्रतिभाति | जडत्वेन 
भिन्नेन्द्रियग्राह्यत्वेन भिन्नाधिकरणत्वेन च ततोऽतिवैलक्षण्यात् | 
(मुख्याव)लोकने च तदनुकरणप्रतिभासः | न च रामगतां 
रतिमुपलब्धपूर्विणः केचित् | एतेन रामानुकारी नट इत्यपि निरस्तः प्रवादः | 
अथ नटगता चित्तवृत्तिरेव प्रतिपन्ना सती रत्यनुकारः शृङ्गार इत्युच्यते 
तत्रापि किमात्मकत्वेन सा प्रतीयत इति चिन्त्यम् | ननु प्रमदादिभिः कारणैः 
कटाक्षादिभिः कार्यैः धृत्यादिभिश्च सहचारिभिर्लिङ्गभूतैर्या लौकिकी 
कार्यरूपा कारणरूपा सहचारिरूपा च चित्तवृत्तिः प्रतीतियोग्या 
तदात्मकत्वेन नटचित्तवृत्तिः प्रतिभाति | हन्त तर्हि रत्याकारेणैव सा 
प्रतिपन्नेति दूरे रत्यनुकरणतावाचोयुक्तिः |

ननु ते विभावादयोऽनुकार्ये पारमार्थिकाः इह त्वनुकर्तरि न तथेति विशेषः 
| अस्त्वेवम् | किन्तु ते हि विभावादयोऽतत्कारणातत्कार्यातत्सहचाररूपा अपि 
काव्यशिक्षादिबलोपकल्पिताः कृत्रिमाः सन्तः किं कृत्रिमत्वेन सामाजिकैः 
गृह्यन्ते न वा ? यदि गृह्यन्ते तदा तैः कथं रतेरवगतिः ?

नन्वत एव तत्प्रतीयमानं रत्यनुकरणं मुग्धबुद्धेः कारणम् | 
कारणान्तरप्रभवे हि कार्ये (सु)शिक्षितेन वा तथा ज्ञाते 
वस्त्वन्तरस्यानुमानं तावद्युक्तम् | असुशिक्षितेन तु तस्यैव प्रसिद्धस्य 
कारणस्य | यथा वृश्चिकविशेषाद्गोमयस्यैवानुमानम् | वृश्चिकस्यैव वा 
तत्परं मिथ्याज्ञानम् | यत्रापि लिङ्गज्ञानं मिथ्या तत्रापि वा 
तदाभासानुमानमयुक्तम् | न हि बाष्पाद्धूमत्वेन 
ज्ञातादग्न्यनुकारानुमानम् | तदनुकारत्वेन प्रतिभासमानादपि 
लिङ्गात्तदनुकारानुमानं न युक्तम् | धूमानुकारत्वेन हि 
ज्ञायमानान्नीहारान्नाग्न्यनुकारजपापुष्पप्रतीतिर्दृष्टा |

प्. २६९)

नन्वक्रुद्धोऽपि नटः क्रुद्ध इव भाति | सत्यम् | क्रुद्धेन सदृशः | 
सादृश्यं च भ्रुकुट्यादिभिः | गोरिव गवयेन मुखादिभिरिति 
नैतावताऽनुकारः कश्चित् | न चापि सामाजिकानां सादृश्यमतिरस्ति | 
सामाजिकानां च न भावशून्या नर्तके प्रतिपत्तिरित्युच्यते | अथ च 
तदनुकारप्रतिभास इति रिक्ता वाचोयुक्तिः |

यच्चोक्तं रामोऽयमित्यस्ति प्रतिपत्तिः तदपि यदि तदात्वे निश्चितं 
तदुत्तरकालभाविबाधकवैधुर्याभावे कथं न तत्वज्ञानं स्यात् ? 
बाधकसद्भावे वा कथं न मिथ्याज्ञानम् ? वास्तवेन च वृत्तेन 
बाधकानुदयेऽपि मिथ्याज्ञानमेव स्यात् | तेन 
विरुद्धबुद्ध्यसंभेदादित्यसत् | नर्तकान्तरेऽपि च राओऽयमिति प्रतिपत्तिरस्ति | 
ततश्च रामत्वं सामान्यरूपमित्यायातम् |

यच्चोच्यते विभावाः काव्यादनुसन्धीयन्ते (इति) तदपि न विद्मः | नहि 
ममेयं सीता काचित् इति स्वात्मीयत्वेन प्रतिपत्तिर्नटस्य | अथ सामाजिकस्य तथा 
प्रतीतियोग्याः क्रियन्त इत्येतावदेवानुसन्धानमुच्यते तर्हि स्थायिनि 
सुतरामनुसन्धानं स्यात् | तस्यैव हि मुख्यत्वेन अस्मिन्नयम् इति 
सामाजिकानां प्रतिपत्तिः |

यस्तु वाग्वाचिकम् इत्यादिना 
भेदाभिधानसंरम्भगर्भमहीयानभिनयरूपताविवेकः कृतः स 
उत्तरत्र स्वावसरे (ना. शा. अ -१४) चर्चयिष्यते | 
तस्मात्सामाजिकप्रतीत्यनुसारेण स्थाययनुकरणं रस इत्यसत् |

न चापि नटस्येत्थं प्रतिपत्तिः रामं तच्चित्तवृत्तिं वाऽनुकारोमि इति | 
सदृशकरणं हि तावदनुकरणमनुपलब्धप्रकृतिना न शक्यं कर्तुम् | 
अथ पश्चात्करणमनुकरणं तल्लोकेऽप्यनुकरणात्मतातिप्रसक्ता | अथ न 
नियतस्य कस्यचिदनुकारः अपि तूत्तमप्रकृतेः शोकमनुकरोमीति | तर्हि केनेति 
चिन्त्यम् | न तावच्छोकेन तस्य तदभावात् | न चाश्रुपातादिना 
शोकस्यानुकारः तद्वैलक्षण्यादित्युक्तम् | इयत्तु स्यात् - उत्तमप्रकृतेर्ये 
शोकानुभावाः ताननुकरोमीति | तत्रापि कस्योत्तमप्रकृतेः | यस्य कस्यचिदिति 
चेत्सोऽपि विशिष्टतां विना कथं बुद्धावारोपयितुं शक्यः | य एवं रोदितीति 
चेत् स्वात्मापि मध्ये नटस्यानुप्रविष्ट इति गलितोऽनुकार्यानुकर्तृभावः | 

किञ्च नटः शिक्षावशात्स्वविभावस्मरणाच्चित्तवृत्तिसाधारणीभावेन 
हृदयसंवादात्केवलमनुभावान्प्रदर्शयन् 
काव्यमुपचितकाकुप्रभृत्युपस्कारेण पठंश्चेष्टत इत्येतावन्मात्रेऽस्य 
प्रतीतिर्नत्वनुकारं वेदयते |


प्. २७०)

कान्तवेषानुकारवृद्धि न रामचेष्टितस्यानुकारः | एतच्च 
प्रथमाध्यायेऽपि दर्शितमस्माभिः | नापि वस्तुवृत्तानुसारेण 
तदनुकारत्वम् | अनुसंवेद्यमानस्य वस्तुवृत्तत्वानुपपत्तेः | यच्च 
वस्तुवृत्तं तद्दर्शयिष्यामः | न च मुनिवचनमेवविधमस्ति 
क्वचित्स्थाययनुकरणं रसा इति | नापि लिङ्गमत्रार्थे मुनेरुपलभ्यते | प्रत्युत 
ध्रुवागानतालवैचित्र्यलास्याङ्गोपजीवनं(न)निरूपणादि विपर्यये 
लिङ्गमिति सन्ध्यङ्गाध्यायान्ते वितनिष्यामः | सप्तद्वीपानुकरणम् (ना. 
शा. १-११७) इत्यादि त्वन्यथापि शक्यगमनिकमिति | तदनुकारेऽपि च क्व 
नामान्तरं कान्तवेषगत्यकरणादौ |

यच्चोच्यते वर्णकैर्हरितालादिभिः संयुज्यमान एव गौरित्यादि | तत्र 
यद्यभिव्यज्यमान इत्यर्थोऽभिप्रेत तदसत् | न हि सिन्दूरादिभिः पारमार्थिको 
गौरभिव्यज्यते प्रदीपादिभिरिव | किन्तु तत्सदृशः समूहविशेषो निर्वर्त्यते | त 
एव हि सिन्दूरादयो गवावयवसन्निवेशसदृशेन सन्निवेशविशेषेणावस्थिता 
गोसदृगिति प्रतिभासस्य विषयः नैवं विभावादिसमूहो 
रतिसदृशताप्रतिपत्तिग्राह्यः | तस्माद्भावानुकरणं रसा इत्यसत् |

येन त्वभ्यधायि सुखदुःखजननशक्तियुक्ता विषयसामग्री बाह्यैव 
साङ्ख्यदृशा सुखदुःखस्वभावा रसः | तस्यां च सामग्र्या 
दलस्थानीया विभावाः संस्कारकाः अनुभावव्यभिचारिणः | स्थायिनस्तु 
तत्सामग्रीजन्या आन्तराः सुखदुःखस्वभावा इति | तेन स्थायिभावान् रसत्व 
(मुपनेष्याम) इत्यादावुपचारमङ्गीकुर्वता ग्रन्थविरोधं स्वयमेव 
बुध्यमानेन दूषणाविष्करणमौखर्यात् प्रामाणिको जनः परिरक्षित इति 
किमस्योच्यते | यत्त्वन्यतन्त्रप्रतीतिवैषम्यप्रसङ्गादि तत्कियदत्रोच्यताम् |

भट्टनायकस्त्वाह - रसो न प्रतीयते नोत्पद्यते नाभिव्यज्यते | स्वगतत्वेन हि 
प्रतीतौ करुणे दुःखित्वं स्यात् | न च सा प्रतीतिर्युक्ता सीतादेरविभावत्वात् 
स्वकान्तास्मृत्यसंवेदनात् देवतादौ साधारणीकरणायोग्यत्वात् 
समुद्रलङ्घनादेरसाधारण्यात् | न च तद्वतो रामस्य स्मृतिः 
अनुपलब्धत्वात् न च शब्दानुमानादिभ्यः तत्प्रतीतौ लोकस्य सरसता युक्ता 
प्रत्यक्षादिव नायकयुगलकावभासे हि प्रत्युत 
लज्जाजुगुप्सास्पृहादिस्वोचितचित्तवृत्त्यन्तरोदयव्यग्रतया का सरसत्वकथापि 
स्यात् | परगतत्वेन प्रतीतौ ताटस्थ्यमेव भवेत् तत्र 
प्रतीतिरनुभवस्मृत्यादिरूपा रसस्य युक्ता | उत्त्पत्तावपि तुल्यमेतद्दुषणम् | 
शक्तिरूपत्वेन पूर्वं स्थितस्य पश्चादभिव्यक्तौ 
विषयार्जनतारतम्यापत्तिः | स्वगतत्वपरगतत्वादि च पूर्ववद्विकल्प्यम् |

प्. २७१)

तस्मात्काव्ये दोषाभावगुणालङ्कारमयत्वलक्षणेन नाट्ये 
चतुर्विधाभिनयरूपेण निबिडनिजमोहसङ्कटतानिवारणकारिणा 
विभावादिसाधारणीकरणात्मनाऽभिधातो द्वितीयेनांशेन 
भावकत्वव्यापारेण भाव्यमानो रसोऽनुभवस्मृत्यादिविलक्षणेन 
रजस्तमोऽनुवेधवैचित्र्यबलाद्द्रुतिविस्तारविकासलक्षणेन 
सत्त्वोद्रेकप्रकाशानन्दमयनिजसंविद्विश्रान्तिलक्षणेन 
परब्रह्मास्वादसविधेन भोगेन परं भुज्यत इति |

(अभिधा भावना चान्या तद्भोगीकृतमेव च |
अभिधाधामतां याते शब्दार्थालङ्कृती ततः ||)

भावनाभाव्य एषोऽपि शृङ्गारादिगणो हि यत् |
(तद्भोगीकृतिरूपेण व्याप्यते सिद्धिमान्नरः ||)

तत्र पूर्वपक्षोऽयं भट्टलोल्लटपक्षानभ्युपगमादेव नाभ्युपगत इति 
तद्दुषणमनुत्थानोपहतमेव | प्रतीत्यादिव्यतिरिक्तश्च संसारे को भोग इति न 
विद्मः | रसनेति चेत् सापि प्रतिपत्तिरेव | केवलमुपायवैलक्षण्यान्नामान्तरं 
प्रतिपद्यतां दर्शनानुमिति - श्रुत्युपमितिप्रतिभानादिनामान्तरवत् | 
निष्पादनाभिव्यक्तिद्वयानभ्युपगमे च नित्यो वा असद्वा रस इति न तृतीया 
गतिः स्यात् न चाप्रतीतं वस्त्वस्तिताव्यवहारे योग्यम् |

अथोच्यते - प्रतीतिरिति रसस्य भोगीकरणम् | तच्च द्रुत्यादिस्वरूपम् | तदस्तु 
तथापि न तावन्मात्रम् | यावन्तो हि रसास्तावत्य एव रसनात्मानः प्रतीतयो 
भोगीकरणस्वभावाः | (सत्त्वादि)गुणानां चाङ्गाङ्गिवैचित्र्यमनन्तं 
कल्प्यमिति कात्रित्वेनेयत्ता -

इति तु यत् काव्येन भाव्यन्ते रसाः इत्युच्यते तत्र 
विभावादिजनितचर्वणात्मकास्वादरूपप्रत्ययगोचरतापादनमेव यदि 
भावनं तदभ्युपगम्यत एव |

यत्तूक्तम् -

भावसंयोजना व्यङ्ग्यपरसंवित्तिगोचरः |
आस्वादनात्माऽनुभवो रसः काव्यार्थ उच्यते || इति |

(संसर्गादिर्यथाशास्त्र एकत्वात् फलयोगतः |
वाक्यार्थस्तद्वदेवात्र शृङ्गारादि रसो मतः ||)

तत्र व्यज्यमानतया व्यङ्ग्यो लक्ष्यते | अनुभवेन च तद्विषय इति मन्तव्यम् | 

नन्वेवं कथं रसतत्त्वमास्ताम् |

प्. २७२)

किं कुर्मः |

आम्नायसिद्धे किमपूर्वमेत -
त्संविद्विकासेऽधिगनागमित्वम् |
इत्थं स्वयंग्राह्यमहार्हहेतु-
द्वन्द्वेन किं दूषयिता न लोकः ||

ऊर्ध्वोर्ध्वमारुह्य यदर्थतत्त्वं
धीः पश्यति श्रान्तिमवेदयन्ती |
फलं तदाद्यैः परिकल्पितानां 
विवेकसोपानपरम्पराणाम् ||

चित्रं निरालम्बनमेव मन्ये
प्रमेयसिद्धौ प्रथमावतारम् |
सन्मार्गलाभे सति सेतुबन्ध-
पुरप्रतिष्ठादि न विस्मयाय ||

तस्मात्सतामत्र न दूषितानि
मतानि तान्येव तु शोधितानि |
पूर्वप्रतिष्ठापितयोजनासु 
मूलप्रतिष्ठाफलमामनन्ति ||

तर्ह्युच्यतां परिशुद्धतत्त्वम् |

उक्तमेव मुनिना न त्वपूर्वं किञ्चित् | तथाह्याह - काव्यार्थान् भावयतीति 
भावाः इति (ना. शा. अ -७) तत्काव्यार्थो रसः |

यथा हि रात्रिमासत | तामग्नौ प्रादात् इत्यादावर्थितादिलक्षितस्याधिकारिणः 
प्रतिपत्तिमात्रादितिवृत्तप्ररोचितात्प्रथमप्रवृत्तादनन्तरमधिकैवोपात्तकालतिर्
अस्कारेणैवास्ते संप्रददानीत्यादिरूपा संक्रमणादिस्वाभावा | 
यथादर्शनं प्रतिभाभावनाविध्युद्योगादिभाषाभिर्व्यवहृता 
प्रतिपत्तिस्तथैव काव्यात्मकादपि शब्दादधिकारिणोऽधिकाऽस्ति प्रतिपत्तिः |

प्. २७३)

अधिकारि चात्र विमलप्रतिभानशालिहृदयः | तस्य च ग्रीवाभङ्गाभिरामम् | 
इति (शाकु - अ. १) उमापि नीलालक इति (कुमा-३-६२) हरस्तु किञ्चित् (कुमा. ३.६७) 
इत्यादिवाक्येभ्यो वाक्यार्थप्रतिपत्तेरनन्तरं मानसी 
साक्षात्कारात्मिकाऽपहस्तिततत्तद्वाक्योपात्तकालादिविभागा 
तावत्प्रतीतिरुपजायते | तस्यां च यो मृगपोतकादिर्भाति तस्य 
विशेषरूपत्वाभावाद्भीत इति त्रासकस्यापारमार्थिकत्वाद्भयमेव परं 
देशकालाद्यनालिङ्गितम् तत एव भीतोऽहं भीतोऽयं शत्रुर्वयस्यो 
मध्यस्थो वा इत्यादिप्रत्ययेभ्यो 
दुःखसुखादिकृतहानादिबुध्यन्तरोदयनियमवत्तया विघ्नबहुलेभ्यो 
विलक्षणं निर्विघ्नप्रतीतिनिग्राह्यं साक्षादिव हृदये निधीयमानं 
चक्षुषोरिव विपरिवर्तमानं भयानको रसः | तथाविधे हि भये 
नात्माऽत्यन्ततिरस्कृतो न विशेषत उल्लिखितः |

एवं परोऽपि | तत एव न परिमितमेव साधारण्यम् अपि तु विततम् | व्याप्तिग्रह 
इव धूमाग्न्योः भयकम्पयोरेव वा तदत्र साक्षात्कारायमाणत्वे 
परिपोषिका नटादिसामग्री | यस्यां वस्तुसतां काव्यार्पितानां च 
देशकालप्रमात्रादीनां 
नियमहेतूनामन्योन्यप्रतिबन्धबलादत्यन्तमपसरणे स एव 
साधारणीभावः सुतरां पुष्यति | अत एव सर्वसामाजिकानामेकघनतैव 
प्रतिपत्तेः सुतरां रसपरिपोषाय | सर्वेषामनादिवासनाचित्रीकृतचेतसां 
वासनासंवादात् | सा चाविघ्ना संविच्चमत्कारः | तज्जो 
हिकम्पपुलकोल्लुकसनादिर्विकारः | चमत्कारो यथा-

अज्ज वि हरि चमक्क-ई कहकहविण मंदरेण दलि-आ-इं |
चंदकलाकंदलसच्छहा-इं लच्छी-ए अंगा-ई ||

तथा हि - स चातृप्तिव्यतिरेकेणाविच्छिन्नो भोगावेश इत्युच्यते | 
भुञ्जानस्याद्भुतभोगस्पन्दाविष्टस्य च मनःकरणं चमत्कार इति | स च 
साक्षात्कारस्वभावो मानसोऽध्यवसायो वा सङ्कल्पो वा स्मृतिर्वा 
तथात्वेन स्फुरन्नस्तु | यदाह -

रम्याणि वीक्ष्य मधुरांश्च निशम्य शब्दान् -
पर्यत्सुको भवति यत्सुखितोऽपि जन्तुः |
तच्चेतसा सम्रति नूनमबोधपूर्वं
भावस्थिराणि जननान्तरसौहृदानि || (शाकु ५-) इत्यादि |

प्. २७४)

अत्र हि स्मरतीति या स्मृतिरुपदर्शिता सा न तार्किकप्रसिद्धा 
पूर्वमेतस्यार्थस्याननुभूतत्वात् | अपि तु 
प्रतिभानापरपर्यायसाक्षात्कारस्वभावेयमिति |) सर्वथा तावदेषास्ति 
प्रतीतिरास्वादात्मा यस्यां रतिरेव भाति | तत एव विशेषान्तरानुपहितत्वात्सा 
रसनीया सती न लौकिकी न मिथ्या नानिर्वाच्या न लौकिकतुल्या न 
तदारोपादिरूपा | एषैव चोपचयावस्थासु 
देशाद्यनियन्त्रणादनुकारोऽप्यस्तु भावानुगामितया करणात् | 
विषयसामग्र्यपि भवतु विज्ञानवादावलम्बनात् | सर्वथा 
रसनात्मकवीतविघ्नप्रतीतिग्राह्यो भाव एव रसः |

तत्र विघ्नापसारका विभावप्रभृतयः | तथा हि - लोके सकलविघ्नविनिर्मुक्ता 
संवित्तिरेव 
चमत्कारनिर्वेशरसनास्वादनभोगसमापत्तिलयविश्रान्त्यादिशब्दैरभिधीय
अते | विघ्नाश्चास्यां सप्त | प्रतिपत्तावयोग्यता संभावनाविरहरूपा | (१) 
स्वगतत्वपरगतत्वनियमेन देशकालविशेषावेशः (२) 
निजसुखादिविवशीभावः (३) प्रतीत्युपायवैकल्यं (४) स्फुटत्वाभावो (५) 
अप्रधानता (६) संशययोगश्च (७) |

तथाहि - संवेद्यमसंभावयमानः संवेद्ये संविदं विनिवेशयितुमेव 
न शक्नोति | का तत्र विश्रान्तिरिति प्रथमो विघ्नः | तदपसारणे हृदयसंवादो 
लोकसामान्यवस्तुविषयः | अलोकसामान्येषु तु 
चेष्टितेष्वखण्डितप्रसिद्धिजनितगाढारूढप्रत्ययप्रसरकारी 
प्रख्यातरामादिनामधेयपरिग्रहः | अत एव 
निस्सामान्योत्कर्षोपदेशव्युत्पत्तिप्रयोजने नाटकादौ 
प्रख्यातवस्तुविषयत्वादि नियमेन निरूपयिष्यते न तु प्रहसनादौ एतच्च 
स्वावसर एव वक्ष्याम् इत्यास्तां तावत् |

स्वैकगतानां च सुखदुःखसंविदामास्वादे यथासंभवं 
तदपगमभीरुतया वा तत्परिरक्षाव्यग्रतया वा तत्सदृशार्जिजीषया वा 
तज्जिहासया वा तत्प्रचिख्यापयिषया वा तद्गोपनेच्छया वा प्रकारान्तरेण 
वा संवेदनान्तरसमुद्गम एव परमो विघ्नः |

परगतत्वनियमभाजामपि सुखदुःखानां संवेदने नियमेन स्वात्मनि 
सुखदुःखमोहमाध्यस्थ्यादिसंविदन्तरोद्गमनसंभावनादवश्यंभ्
आवी विघ्नः | तदपसारणे कार्यो नातिप्रसङ्गोऽत्र(ना.शा. ५-१५८) इत्यादिना 
(पूर्वरङ्गविधिं प्रतीति) पूर्वरङ्गानिगूहनेन (नटी विदूषको वापि इति 
लक्षित)प्रस्तावनावलोकनेन च यो नटरूपताधिगमस्तत्पुरस्सरः 
प्रतिशीर्षकादिना तत्प्रच्छादनप्रकारोऽभ्युपायः 
अलौकिकभाषादिभेदलास्याङ्गरङ्गपीठ-

प्. २७५)

मण्डपगतकक्ष्यादिपरिग्रहनाट्यधर्मिसहितः | तसिन् हि सति 
अस्यैवात्रैवैतर्ह्यैव च सुखं दुःखं वा इति न भवति प्रतीतिः स्वरूपस्य 
निह्रवात् रूपान्तरस्य चारोपितस्य प्रतिभासविश्रान्तिवैकल्येन स्वरूपे 
विश्रान्त्यभावात् | सत्यतदीयरूपनिह्रवमात्र एव पर्यवसानात् |

तथा हि - आसीनपाठ्यपुष्पगन्धिकादि लोके न दृष्टम् | न च तन्न किञ्चित् | 
कथञ्चित्संभाव्यत्वात् इति ष सर्वो मुनिना साधारणीभावसिद्ध्या 
रसचर्वणोपयोगित्वेन परिकरबन्धः समाश्रितः इति तत्रैव स्फुटीभविष्यतीति 
तदिह तावन्नोद्यमनीयम् | ततः स एष स्वपरनियतताविघ्नापसरणप्रकारो 
व्याख्यातः |

तथा निजसुखादिविवशीभूतश्च कथं वस्त्वन्तरे संविदं विश्रमयेदिति 
तत्प्रत्यूहव्यपोहनाय प्रतिपदार्थनिष्ठैः साधारण्यमहिम्ना 
सकलभोग्यत्वसहिष्णुभिः 
शब्दादिविषयमयैरातोद्यगानविचित्रमण्डपपदविदग्धगणिकादिभि-
रुपरञ्जनं समाश्रितम् | येनाहृदयोऽपि हृदयवैमल्यप्राप्त्या 
सहृदयीक्रियते | उक्तं हि दृश्यं श्रव्यं च (ना. शा. १-११) इति |

किञ्च प्रतीत्युपायानामभावे कथं प्रतीतिः? 
अस्फुटप्रतीतिकारिशब्दलिङ्गसम्भवेऽपि न प्रतीर्विश्राम्यति | 
स्फुटप्रतीतिरूपप्रत्यक्षोचितप्रत्ययसाकाङ्क्षत्वात् |

यथाऽहुः सर्वा चेयं प्रमितिः प्रत्यक्षपरा (न्यायसू. भा. १-१-१३ इति | 
स्वसाक्षात्कृते आगमानुमानशतैरप्यनन्यथाभावस्य स्वसंवेदनात् | 
अलातचक्रादौ साक्षात्कारान्तरेणैव बलवता तप्तमित्यपसारणादिति 
लौकिकस्तावदयं क्रमः | तस्मात्तदुभयविघ्नविघातेऽभिनया 
लोकधर्मिवृत्तिप्रवृत्त्युपस्कृताः समभिषिच्यन्ते | अभिनयनं हि 
सशब्दलिङ्गव्यापारविसदृशमेव प्रत्यक्षव्यापारकल्पमिति निश्चेष्यामः |

अप्रधाने च वस्तुनि कस्य संविद्विश्राम्यति ? तस्यैव प्रत्येयस्य 
प्रधानान्तरं प्रत्यनुधावतः स्वात्मन्यविश्रान्तत्वात् | अतोऽप्रधानत्वं 
जडे विभावानुभाववर्गे व्यभिचारिनिचये च संविदात्मकेऽपि 
नियमेनान्यमुखप्रेक्षिणि संभवतीति तदतिरिक्तः स्थाययेव तथा 
चर्वणापात्रम् |

प्. २७६)

तत्र पुरुषार्थनिष्ठाः काश्चित्संविद इति प्रधानम् | तद्यथा - रतिः कामः 
तदनुषङ्गिधर्मार्थनिष्ठा क्रोधस्तत्प्रधानेष्वर्थनिष्ठ 
कामधर्मपर्यवसितोऽप्युत्साहः समस्तधर्मादिपर्यवसितः शाश्च 
तत्त्वज्ञानजनितनिर्वेदप्रायोऽपि भावो मोक्षोपाय इति तावदेषां 
प्राधान्यम् | यद्यपि चैषामप्यन्योन्यं गुणभावोऽस्ति तथापि 
तत्तत्प्रधाने रूपके तत्तत्प्रधानं भवतीति रूपकभेदपर्यायेण 
सर्वेषं प्राधान्यमेषां लक्ष्यते | 
अदूरभागाभिनिविष्टदृशात्वेकस्मिन्नपि रूपके पृथक्प्राधान्यम् |

तत्र सर्वेऽमी सुखप्रधानाः स्वसंविच्चर्वणरूपस्यैकघनस्य 
प्रकाशस्यानन्दसारत्वात् | तथा हि - एकघनशोकसंविच्चर्वणेऽपि लोकेऽस्ति 
स्त्रीलोकस्य हृदयविश्रान्तिरन्तरायशून्यविश्रान्तिशरीरत्वात् | 
अविश्रान्तिरूपतैव दुःखम् | तत एव कापिलैर्दुःखस्य चाञ्चल्यमेव 
प्राणत्वेनोक्तं रजोवृत्तितां वदद्भिरित्यानन्दरूपता सर्वरसानाम् | 
किन्तूपरञ्जकविषयवशात्केषामपि कटु किम्ना अस्ति | स्पर्शो वीरस्येव | स हि 
क्लेशं सहिष्णुतादिप्राण एव |

एवं रत्यादीनां प्राधान्यम् | हासादीनां तु सातिशयं 
सकललोकसुलभविभावतयोपरञ्जकत्वमिति प्राधान्यम् | अत 
एवानुत्तमप्रकृतिषु बाहुल्येन हासादयो भवन्ति | पामरप्रायः सर्वोऽपि 
हसति शोचति बिभेति परनिन्दामाद्रियते अल्पसु भाषितत्वेन च सर्वत्र विस्मयते | 
रत्याद्यङ्गतया तु पुमर्थोपयोगित्वमपि स्यादेषाम् | 
एतद्गुणप्रधानभावकृत एव च दशरूपकादिभेद इति वक्ष्यामः |

स्थायित्वं चैतावतामेव | जात एव हि जन्तुरियतीभिः संविद्भिः परीतो भवति | 
तथा हि -

दुःखसंश्लेषविद्वेषी सुखास्वादनसादरः |

इति न्यायेन सर्वो रिरंसया व्याप्तः स्वात्मन्युत्कर्षमानितया 
परौपहसन्नभीष्टवियोगसंतप्तसतद्धेतुषु कोपपरवशोऽशक्ततया च ततो 
भीरुः किञ्चिदार्जिजीषुरप्यपरिचितवस्तुविषयवैमुख्यात्मकतयाक्रान्तः 
किञ्चिदनभीष्ततयाऽभिमन्यमानस्तत्तत्स्वकर्तव्यदर्शनसमुदितविस्मयः 
किञ्चिच्च जिहासुरेव जायते | न ह्येतच्चित्तवृत्तिवासनाशून्यः प्राणी भवति | 
केवलं कस्यचित्काचिदधिका चित्तवृत्तिः 

प्. २७७)

काचिदूना कस्यचिदुचितविषयनियन्त्रिता कस्यचिदन्यथा | तत्काचिदेव 
पुमर्थोपयोगिनीत्युपदेश्या | तद्विभागकृतश्चोत्तमप्रकृत्यादिव्यवहारः |

ये पुनरमी ग्लानिशङ्काप्रभृतयश्चित्तवृत्तिविशेषास्ते 
समुचितविभावाज्जगन्मध्येऽपि न भवन्त्येव | तथा हि - 
रसायनमुपयुक्तवतो मुनेर्ग्लान्यालस्यश्रमप्रभृतयो नोत्तिष्ठान्ति | यस्यापि 
वा भवन्ति विभावबलात्तस्यापि हेतुप्रक्षये क्षीयमाणाः 
संस्कारशेषतां तावत् नावश्यमनुबध्नन्ति | उत्साहादयस्तु 
संपादितस्वकर्तव्यतया प्रलीनकल्पा अपि संस्कारशेषतां नातिवर्तन्ते 
कर्तव्यान्तरविस्ऽयस्योत्साहादेरखण्डनात् |

यथाह पतञ्जलिः - न हि चैत्र एकस्यां स्त्रियां रक्त इत्यन्यासु विरक्तः | 
(पातञ्जल. व्यास. भा. २.४) इत्यादि |

तस्मात्स्थायिरूपचित्तवृत्तिसूत्रस्यूता एवामी व्यभिचारिणः 
स्वात्मानमुदयास्तमयवैचित्र्यशतसहस्रधर्माणं प्रतिलभमाना 
रक्तनीलादिसूत्रस्यूतविरलभावो(गो)पलम्भनसम्भावितभङ्गीसहस्रगर्भ
स्फटिककाचाभ्रकपद्मरागमरकतमहानीलादिमयगोलकवत्तस्मिन् सूत्रे 
स्वसंस्कारवैचित्र्यमनिवेशयन्तोऽपि तत्सूत्रकृतमुपकारसन्दर्भं 
बिभ्रतः स्वयं च विचित्रार्थस्थायिसूत्रं च विचित्रयन्तोऽन्तरान्तरा 
शुद्धमपि स्थायिसूत्रं प्रतिभासावकाशमुपनयन्तोऽपि 
पूर्वापरव्यभिचारिरत्नच्छायाशबलिमानमवश्यमानयन्तः 
प्रतिभासन्त इति व्यभिचारिण उच्यन्ते |

तथा हि - ग्लानोऽयमित्युक्ते कुत इति हेतुप्रश्नेनास्थायितास्य सूच्यते न तु राम 
उत्साहशक्तिमानित्यत्र हेतुप्रश्नमाहुः | अत एव विभावास्तत्रोद्बोधकाः 
सन्तः स्वरूपोपरञ्जकत्वं विदधाना 
रत्युत्साहादेरुचितानुचितत्वमात्रमावहन्ति | न तु तदभावे सर्वथैव ते 
निरुपाख्याः वासनात्मना सर्वजन्तूनां तन्मयत्वेनोक्तत्वात् | 
व्यभिचारिणां तु स्वविभावाभावे नामापि नास्तीति वितनिष्यते 
चैतद्यथायोगं व्याख्यावसरे | एवमप्रधानत्वनिरासः 
स्थायिनिरुपणायां स्थायिभावान् रसत्वम् (ना. शा. अ. ६) इत्यनया 
सामान्यलक्षणशेषभूतया विशेषलक्षणनिष्थया च कृतः |

प्. २७८)

तत्रानुभावानां विभावानां व्यभिचारिणां च पृथक्स्थायिनि नियमों 
नास्ति बाष्पादेरानन्दाक्षिरोगादिजत्वदर्शनात् व्याघ्रादेश्च 
क्रोधभयादिहेतुत्वात् श्रमचिन्तादेरुत्साहभयाद्यनेकसहचरत्वावलोकनात् | 
सामग्री तु न व्यभिचारिणी | तथा हि - बन्धुविनाशो यत्र विभावः 
परिदेविताश्रुपातादिस्त्वनुभावः चिन्ताश्च दैन्यादि व्यभिचारी सोऽवश्यं 
शोक एवत्येवं संशयोदये शङ्क्तात्मकविघ्नशमनाय संयोग उपातः |

तत्र लोकव्यवहारे कार्यकारणसहचारात्मकलिङ्गदर्शने 
स्थाययात्मपरचित्तवृत्त्यनुमानाभ्यासपाटवादधुना 
तैरेवोद्यानकटाक्षवीक्षादिभिर्लौकिकीं 
कारणत्वादिभुवमतिक्रान्तैर्विभावनानुभावनासमुपरञ्जकत्वमात्र-
प्राणैः अत एवालौकिकविभावादिव्यपदेशभाग्भिः 
प्राच्यकारणादिरूपसंस्कारोपजीवनख्यापनाय 
विभावादिनामधेयव्यपदेश्यैर्भावाध्यायेऽपि 
वक्ष्यमाणस्वरूपभेदैर्गुणप्रधानतापर्यायेण सामाजिकधियि 
सम्यग्योगं सम्बन्धमैकाग्र्यं 
वाऽसादितवद्भिरलौकिकनिर्विघ्नसंवेदनात्मकचर्वणागोचरतां 
नीतोऽर्थश्चर्वमाणतैकसारो न तु सिद्धस्वभावः तात्कालिक एव न तु 
चर्वणातिरिक्तकालावलम्बी स्थायिविलक्षण एव रसः | न तु यथा 
शङ्कुकादिभिरभ्यधीयत स्थाययेव विभावादिप्रत्याययो रस्यमानत्वाद्रस 
उच्यते | इति एवं हि लोकेऽपि किं न रसः | असतोऽपि हि यत्र रसनीयता स्यात्तत्र 
वस्तुसतः कथं न भविष्यति ? तेन स्थायिप्रतीतिरनुमितिरूपा वाच्या | न रसः 
| अत एव सूत्रे मुनिना स्थायिग्रहणं न कृतम् | तत्प्रत्युत शल्यभूतं स्यात् | 
केवलमौचित्यादेवमुच्यते स्थायी रसीभूत इति | औचित्यं तु तत्स्थायिगतत्वेन 
कारणादितया प्रसिद्धानामधुना चर्वणोपयोगितया 
विभावादित्वावलम्बनात् |

तथा हि लौकिकचित्तवृत्त्यनुमाने का रसता ? तेनालौकिकचमत्कारात्मा 
रसास्वादः स्मृत्यनुमानलौकिकसंवेदनविलक्षण एव |

तथाहि - लौकिकेनानुमानेन संस्कृतः प्रमदादि न ताटस्थ्येन प्रतिपद्यते | 
अपि तु हृदयसंवादात्मकसहृदयत्वबलात्पूर्णीभविष्यद्रसास्वादाङ्कुरी-
भावेनानुमानस्मृत्यादिसोपानमनारुह्यैव 
तन्मयीभावोचितचर्वणाप्राणतया | न च सा चर्वणा प्राङ्मानान्तरात् 
(जाता)

प्. २७९)

येनाधुना स्मृतिः स्यात् | न चात्र लौकिकप्रत्यक्षादिप्रमाणव्यापारः | 
किन्त्वलौकिकविभावादिसंयोगबलोपनतैवेयं चर्वणा | सा च 
प्रत्यक्षानुमानागमोपमानादिलौकिकप्रमाणजनितरत्याद्यवबोधतः 
तथा 
योगिप्रत्यक्षजनितटस्थपरसंवित्तिज्ञानात्सकलवैषयिकोपरागशून्यशुद्ध
परयोगिगतस्वानन्दैकघनानुभवाच्च विशिष्यते | एतेषां 
यथायोगमर्जनादिविघ्नान्तरोदयात्ताटस्थ्यहेतुकेनास्फुटत्वेन 
विषयावेशवैवश्येन च सौन्दर्यविरहात् | अत्र तु 
स्वात्मैकगतत्वनियमासंभवात् न विषया-वेशवैवश्यम् 
स्वानुप्रवेशात्परगतत्वनियमाभावात् न ताटस्थ्य(हेतुका)स्फुटत्वं 
तद्विभावादिसाधारण्यवशसंप्रबुद्धोचितनिजरत्यादिवासनावेशवशाच्च 
न विघ्नान्तरादीनां सम्भव इत्यवोचाम बहुशः | अत एव विभावादयो न 
निष्पत्तिहेतवओ रसस्य तद्बोधापगमेऽपि रससंभवप्रसङ्गात् | नापि 
ज्ञप्तिहेतवः येन प्रमाणमध्ये पतेयुः | सिद्धस्य कस्यचित्प्रमेयभूतस्य 
रसस्याभावात् | तर्हि किमतद्विभावादय इति | अलौकिक एवायं चर्वणोपयोगी 
विभावादिव्यवहारः | क्वान्यत्रेत्थं दृष्टमिति 
चेद्भूषणमेतदस्माकमलौकिकत्वसिद्धौ | पानकररसास्वादोऽपि किं 
गुडमरीचादिषु दृष्ट इति समानमेतत् |

नन्वेवं रसोऽप्रमेयः स्यात् | एवं युक्तं भवितुमर्हति - रस्यतैकप्राणो 
ह्यसौ न प्रमेयादिस्वभावः | तर्हि सूत्रे निष्पत्तिरिति कथम् ? नेयं रसस्य अपि 
तु तद्विषयरसनायाः | तन्निष्पत्त्या तु यदि तदेकायत्तजीवितस्य रसस्य 
निष्पत्तिरुच्यते तन्न कश्चिदत्र दोषः | सा च रसना न प्रमाणव्यापारो न 
कारकव्यापारः | स्वयं तु नाप्रामाणिकी | स्वसंवेदनसिद्धत्वात् | रसना 
च बोधरूपैव किन्तु बोधान्तरेभ्यो लौकिकेभ्यो विलक्षणैव उपायानां 
विभावादीनां लौकिकवैलक्षण्यात् | तेन विभावादिसंयोगाद्रसना यतो 
निष्पद्यतेऽतस्तथाविधरसनागोचरो लोकोत्तरोऽर्थो रस इति तात्पर्य सूत्रस्य |

अयमत्र संक्षेपः | मुकुटप्रतिशीर्षकादिना तावन्नटबुद्धिराच्छाद्यते | 
गाढप्राक्तनसंवित्संस्काराच्च काव्यबलानीयमानापि न तत्र 
रामधीर्विश्राम्यति | अत एवोभयदेशकालत्यागः | रोमाञ्चादयश्च 
भूयसा रतिप्रतीतिकारितया दृष्टास्तत्रापि लौकिका (त्रावलोकिता) 
देशकालानियमेन तत्र रतिं गमयन्ति | यस्यां स्वात्माऽपि 
तद्वासनावत्त्वादनुप्रविष्टः | अत एव न तटस्थतया रत्यवगमः | न च 
नियतकारणतया येनार्जनाभिषङ्गादिसम्भावना | न च 
नियतपरात्मैकगततया | येन दुःखद्वेषाद्युदयः |

प्. २८०)

तेन साधारणीभूता सन्तानवृत्तेरेकस्या एव वा संविदो गोचरीभूता रतिः 
शृङ्गारः | साधारणी भावना च विभावादिभिरिति | तत्र 
विभावप्राधान्यस्य धामणिमया (प्राधान्येन साधारणीभावो यथा-)

केलीकन्दलितस्य विभ्रममधो(ः)धुर्यं वपुस्ते दृशो-
र्ब्भङ्गी भङ्गुरकामकार्मुकमिदं भ्रूर्नर्मकर्मक्रमः |
आपाते(घ्रातो)ऽपि विकारकारणमहो वक्त्राम्बुजन्माऽसवः 
सत्यं सुन्दरि वेधसस्त्रिजगतीसारं त्वमेका कृतिः ||

अत्र च विभावकृतं तत्सौन्दर्यं प्राधान्येन भाति | तदनुगतत्वेन 
केलीविभ्रमभङ्गुरनर्मादिपदमहिम्ना चानुभाववर्गो 
भङ्गीक्रमविकारादिशब्दबलाच्च व्यभिचारिवर्गः प्रतिभातीत्यत एव 
नास्फुटत्वाशङ्काऽत्र रत्यास्वादमये शृङ्गारे विधेया | 

अनुभावप्राधान्यं यथा - 
शुद्धसारस्वतप्रवाहपवित्रसकलवाङ्मयमहार्णवपूर्णभावसंपाद
नद्विजराजस्येन्दुराजस्य

यद्विश्रम्य विलोकितेषु बहुशो निस्थेमनी लोचने
यद्गात्राणि दरिद्रति प्रतिदिनं लूनाब्जिनीनालवत् |
दूर्वाकाण्डविडम्बकश्च निबिडो यत्पाण्डिमा गण्डयोः
कृष्णे यूनि सयौवनासु वनितास्वेषैव वेषस्थितिः ||

अत्र विश्रम्येति बहुश इति प्रतिदिनमिति च 
पदसमर्पितो(ऽभिलाषचिन्तौत्सुक्यनिद्राधृतिग्लान्यालस्यश्रमस्मृतिवितर्कादि) 
व्यभिचारिगणः कृष्ण इति पदार्पितश्च विभावो गुणत्वेन प्रतिभासते | 
विश्रान्तिलक्षणस्तम्भविलोकनवैचित्र्यगात्रतानवतारतम्यपुलकवैवर्ण्य-
प्रभृतिस्त्वनुभावसञ्चयः प्रधानतया (प्रतिभासते) व्यभिचारिणां तु 
प्राधान्यं तद्विभावानुभावप्राधान्यकृतम् | तत्राद्यम् | यथा-

आत्तमात्तमधिकान्तमुक्षितुं कातरा शफरशङ्किनी जहौ |
अञ्जलौ जलमधीरलोचना लोचनप्रतिशरीरलाञ्छितम् ||

इत्यत्र सुकुमारमुग्धप्रमदाजनभूषणभूतस्य व्यभिचारिवर्गस्य 
वितर्कत्रासशङ्कादेः प्राधान्यं तद्विभावानां सौन्दर्यातिशयकृतां 
प्राधान्यात् | आत्तमित्याद्यर्पितानुभाअवर्गस्तु तदनुयायी |


प्. २८१)

को दृष्टान्तः | अत्राह - यथा हि 
नानाव्यञ्जनौषधिद्रव्यसंयोगाद्रसनिष्पत्तिः तथा 
नानाभावोपगमाद्रसनिष्पत्तिः | यथा हि - 
गुडादिभिर्द्रव्यैर्व्यञ्जनैरौषधिभिश्च षाडवादयो रसा 
निर्वर्त्यन्ते तथा 


एवं द्वयप्राधान्ये सर्वप्राधान्ये च चोदाहार्यम् | किन्तु समप्राधान्य 
एव रसास्वादस्योत्कर्षः | तच्च प्रबन्ध एव भवति | वस्तुतस्तु दशरूपक एव | 
यदाह वामनः - सन्दर्भेषु दशरूपकं श्रेयः | तद्विचित्रं 
चित्रपटवद्विशेषसाकल्यात् (काव्यालं- सू. १.३.३०-३१) इति | तद्रूपसमर्पणया 
तु प्रबन्धे भाषावेषप्रवृत्त्यौचित्यादिकल्पनात् | तदुपजीवनेन मुक्तके | 
तथा च तत्र सहृदयाः पूर्वापरमुचितं परिकल्प्य ईदृगत्र 
वक्ताऽस्मिन्नवसरे इत्यादि बहुतरं पीठबन्धरूपं विदधते | तेन ये 
काव्याभ्यासप्राक्तनपुण्यादिहेतुबलादिति(भिः) सहृदयास्तेषां 
परिमितविभावाद्युन्मीलनेऽपि परिस्फुट एव साक्षात्कारकल्पः काव्यार्थः 
स्फुरति | अत एव तेषां काव्यमेव प्रीतिव्युत्पत्तिकृदनपेक्षितनाट्यमपि | 
तेषामपि तु नाट्यं निपतिताः स्फुरिताः शशिरश्मयः इति न्यायेन सुतरां 
निर्मलीकरणम् | अहृदयानां च तदेव नैर्मल्याधायि | यत्र पति(प्रती)ता 
गीतवाद्यगणिकादयो न व्यसनितायै पर्यवस्यन्ति नाट्योपलक्षणात् | तत्र च 
नटो ध्यायिनामिवेदं ध्यानपदम् | न हि तत्रयमेव सिन्दूरादिमयो 
वासुदेवः स्मरणीय इति प्रतिपत्तिः | अपि तु 
तदुपायद्वारेणातिस्फुटीभूतसङ्कल्पगोचरो देवताविशेषो ध्यायिनां 
फलकृत् | तद्वन्नटप्रक्रियाद्वारोदितातिस्फुटाध्यवसायविषयीकृतो 
नियतदेशकालाद्यस्पृष्टोअत इदं फलम् इति विधिस्थानीयोऽर्थो व्युत्पत्तिं 
वितरति | युते (यत्र) दृश्या(दृश्येऽ)न्यनियमादौ चित्तवृत्त्यादौ वा न 
बाधकोदयः सम्यग्ज्ञानभूतं ह्येवेदं पूर्णम् | तेन राम इत्येव 
प्रतीतिर्न त्वयं (यं न) रामोऽन्योऽयमिति | स्फुटीकरिष्यते चैतदग्रतः |

तत्रालौकिकोऽयमर्थो न दृष्टान्तमन्तरेण हृदयङ्गमो भवेदित्याशयेनाह 
- को दृष्टान्त इति | बहुनां संयोगादपूर्वो रस उत्पद्यमानः क्व दृष्ट 
इत्यर्थः |


प्. २८२)

नानाभावोपगता अपि स्थायिनो भावा रसत्वमाप्नुवन्तीति | अत्राह - 
रस इति कः पदार्थः | उच्यते - आसाद्यत्वात् | कथमास्वाद्यते रसः | 
यथा हि नानाव्यञ्जनसंस्कृतमन्नं भुञ्जाना रसानास्वादयन्ति 
सुमनसः पुरुषा हर्षादींश्चाधिगच्छान्ति तथा नानाभावाभि-


अत्र प्रश्ने भाष्येण प्रतिवचनमाह - यथेत्यादिना आप्नुवन्तीत्यन्तेन | 
व्यञ्जनमुपसेचनद्रव्यम् | तच्च 
नानातप्रम(नानातिक्तम)धुरचुक्रादिभेदादधिकाञ्जिकादि | 
ओषधयश्चिञ्चागोधूमदलहरिद्रादयः | द्रव्यं गुडादि | एषां 
पाकक्रमेण सम्यग्योजनारूपात्कुशलसम्पाद्यात्संयोगात् | षाडवादय इति 
लोकप्रसिद्धेभ्यः परस्परविविक्तेभ्यो मधुरतिक्ताम्ललवणकटुकषायेभ्यो 
मिश्रेभ्यश्च विलक्षणः षाडवशब्दवाच्यः | तत्प्रधाना बहुतरा 
रसनयोग्याः क्रियन्ते | तथैव नानाभूतैर्विभावादिभिरुप समीपं 
प्रत्यक्षकल्पतां गता लोकापेक्षया ये स्थायिनो भावास्ते 
रस्यमानतकजीविनं रसत्वं तत्र प्रतिपद्यन्ते |

एतदुक्तं भवति - पाकरूपया सम्यग्योजनया तावदलौकिको रसो जायते | तत्र 
च प्रधानत्वेन जलस्य रसाभिव्यञ्जकत्वमिति व्यञ्जनं विभावस्थानीयम् | 
चिञ्चाहरिद्राद्यनुभावप्रायम् | द्रव्याणि तु गुडा(दीनि) 
तदीयचुक्रादिरसविलक्षणमधुरादियोगाद्व्यभिचारिकल्पम् | स्वात्मनि 
तदुपजीवनेन च परत्र च स्वरससङ्क्रमणया वैचित्र्याधायकत्वात् | अत्र तु 
स्थायिकल्पस्तन्मिश्रणासमयभावी रसविशेषो विभावकल्पव्यञ्जनजनितो 
मन्तव्यः | स हि लौकिकः | अयन्तु कुशलैकनिर्वर्त्यस्तद्विदां रसनीयो भवति | 
तेनाद(दनीय)स्येत्यध्याहारो न युक्तः | यथा हि दार्ष्टान्तिकसूत्रे 
स्थायिग्रहणं शल्यकल्पमिति त्रयमेवोपात्तं तथा दृष्टान्तेऽपि 
त्रयस्यैवोपादानं युक्तम् | 

एवं सूत्रं व्याख्याय लक्षणपदं परीक्षितुमाक्षिपति - रस इति क 
इत्यादिना | मधुरादौ पारदे विषे सारे जलसंस्कारेऽभिनिवेशे क्वाथे 
देहधातोर्नि(तौ नि)र्यासे वाऽयं प्रसिद्धो न त्वन्यत्र | तेन रस इति पदस्य 
शृङ्गारादिषु प्रवर्तितस्य कोऽर्थः | कि प्रवृत्तिनिमित्तं कथ्यते 
स्वाभिधेयनियमाय शब्देन यदि वा तत्प्रयोक्तृप्रतिपत्तृभिरिति | अर्थः 


प्. २८३)

नयव्यञ्जितान् वागङ्गसत्त्वोपेतान् स्थायिभावानास्वादयन्ति 
सुमनसः प्रेक्षकाः हर्स्.आदींश्चाधिगच्छन्ति | तस्मान्नाट्यरसा 
इत्यभिव्याख्याताः | अत्रानुवंश्यौ श्लोकौ भवतः -


प्रवृत्तिनिमित्तम् | अत्रोत्तरम् | आस्वाद्यत्वात् | प्रवृत्तिहेतोर्यतः प्रश्नस्तेनोत्तरं 
हेतुविभक्त्यैव दत्तम् | तेन क्रिया प्रवृत्तिनिमित्तमस्येत्युक्तं भवति |

यस्तु भङ्क्त्वा व्याचष्टे - रस इति योऽयं (कोऽयं) शब्दः | तत्रोत्तरम् | 
पदार्थः | उच्यत इति | तस्यानेनेत्यध्याहारं विना 
प्रकृतपदार्थवाचकोऽयं शब्द इति (न)तात्पर्यकल्पनं विना नातीव 
सङ्गतमुत्तरम् | प्रश्नमन्तरेण 
चास्वाद्यत्वादित्यल्पपदप्रायमित्यास्तामेतत् |

अथ प्रवृत्तिनिमित्तं व्याक्षिपति - कथमास्वाद्यत इति | आस्वादनं हि 
रसनेन्द्रियजज्ञानं प्रसिद्धमिति भावः | अत्रोपचरितक्रियाश्रयेणोत्तरमाह 
- यथा नानेत्यादिना | यथातथाशब्दाभ्यां सादृश्यमत्रोपचारे 
निमित्तमिति दर्शयति | तत्र भोग्यस्य भोक्तुः फलस्य च साम्यं दर्शयति | 
यथा हि व्यञ्जनसंस्कृतेऽन्ने आस्वाद्यता | अकाग्रमनसि च भोक्तर्या 
स्वादयितृता | अन्यचित्तस्य भुञ्जानस्याप्यास्वादाभिमानाभावात् | 
प्रहर्ष(प्यायजीवन)पुष्टिबलारोग्याणां चास्वादफलता | 
तथाभिनयव्यञ्जिते स्थायिशब्दव्यपदेश्ये रसे आस्वाद्यता | एकाग्रमनसि च 
सामाजिके तन्मयीभूत आस्वादयितृता | हर्षप्रधानानां 
धर्मादिव्युत्पत्तिवैदग्ध्यादीनामास्वादफलत्वमिति 
कर्मकर्तृफलसादृश्याद्विभावादिजः प्रतीतिविशेषो रसनाक्रियेति व्यपदिष्ट 
इति तात्पर्यम् | येन सुमनसो भुञ्जाना हर्षादींश्च यान्ति तेन 
रसानास्वादयन्तीत्यनेन शब्देन | अभितः सर्वत्र | विशेषेण 
अन्यभोक्तृविलक्षणतया | आ समन्तात् | ख्याताः प्रसिद्धाः | यथा चैते तथा 
प्रेक्षका अपि | तेन तेऽपि स्थायिनः आस्वादयन्तीति आभिमुख्येन सादृश्ये 
व्याख्याता अस्माभिर्व्यवहृताः | अत्रोपसंहारः | तस्मान्नाट्यरसाः |

अन्ये वादिशब्देन शोकादीनामत्र सङ्ग्रहः | स च न युक्तः | सामाजिकानां 
हि हर्षैकफलं नाट्यं न शोकादिफलम् | तथात्वे 
निमित्ताभावात्तत्परिहारप्रसङ्गाच्चेति मन्यमाना हर्षाश्चाधिगच्छन्तीति 
पठन्ति |


प्. २८४)

यथा बहुद्रव्ययुतैर्व्यञ्जनैर्बहुभिर्युतम् |
आस्वादयन्ति भुञ्जाना भक्तं भक्तविदो जनाः || ३२ ||

भावाभिनयसंबद्धान्स्थायिभावांस्तथा बुधाः |
आस्वादयन्ति मनसा तस्मानाट्यरसाः स्मृताः || ३३ ||


एवं ग्रन्थयोजनायां स्पष्टायां यत् कैश्चिदत्र चोदितं दृष्टान्ते आत्मा 
रसना मनश्चेति त्रयम् | प्रकृते तु रसनैवेति | परिहृतं चात्मन एवात्र 
स्थानान्तरसङ्क्रान्तस्य मनःस्थानीयता | मनसश्च रसनास्थानीयतेति | 
तत्सर्वं वृथा नाट्यमात्रम् | उपचारबीजस्य सादृश्यस्यात्र प्राधान्येन 
प्रतिपिपादयिषितत्वादित्यास्ताम् |

एवं रसत्वं केन तेषामिति यत्प्रश्नितं तत्प्रतिसमाहितम् | अत्रेति भाष्ये | 
अनुवंशे भवौ शिष्याचार्यपरम्परासु वर्तमानौ श्लोकाख्यौ 
वृत्तविशेषौ सूत्रार्थसंक्षेपप्रकटीकरणेन कारिकाशब्दवाच्यौ भवतः 
| तौ पठति - यथेत्यादि | मधुरादिभेदाद्बहूनि द्रव्याणि गुडादीनि | 
बहुभिरिति दधिकाञ्जिकादिभिः | अनेन विभावभेदं रसभेदे हेतुत्वेन 
सूचयति | भुञ्जाना आस्वादयन्तीति | रसनाव्यापाराद्भोजनादधिको यो 
मानसो व्यापारः स एवास्वादनमिति दर्शयति |

एतदुक्तं भवति - न रसनाव्यापार आस्वादनम् | अपि तु मानस एव | स 
चात्राविकलोऽस्ति | केवलं लोके रसनाव्यापारानन्तरभावी स प्रसिद्ध 
इत्युपचार इह दर्शित इति | (शुद्धतत्स्वरूपज्ञानस्वभावा) अत्र भावा 
विभावव्यभिचारिणः | अभिनया अनुभावा एव | (इयं (द.) पृथग्वचनं 
प्राधान्यात् | तैर्ये सम्यग्बद्धा हृदयसंवादक्रमेण 
तन्मयीभावापन्नप्रमातृभूम्यभेदमुपसम्प्राप्ता अचिन्त्याः स्थायिनः 
तान् आ समन्तात्साधारणीभावेन निर्विघ्नप्रतिपत्तिवशात् | मनसा 
इन्द्रियान्तरविघ्नसंभावनाशून्येन स्वादयन्ति 
स्वपरविवेकशून्यस्वादचमत्कारपरवशतया 
लौकिकात्प्रत्ययादुपार्जनादिविघ्नबहुलाद्योगिप्रत्ययाच्च 
विषयास्वादशून्यतापरुषाद्विलक्षणाकारसुखदुःखादिविचित्रवासनानुवे
धोपनतहृद्यतातिशयसंविच्चर्वणात्मना भुञ्जते | बुधा इति पूर्वो 
(र्णो)पयोगो लौकिकानां प्रत्यक्षादीनामत्र दर्शितः |

एतदुपसंहरति - तस्मादिति | नाट्यात्समुदायरूपाद्रसाः | यदि वा 
नाट्यमेव रसाः | रससमुदायो हि नाट्यम् | (न)नाट्य एव च रसाः | काव्येऽपि 
नाट्यायमान एव रसः | काव्यार्थविषये हि प्रत्यक्षकल्पसंवेदनोदये 
रसोदय इत्युपाध्यायाः |

प्. २८५)

यदाहुः काव्यकौतुके -

प्रयोगत्वमनापन्ने काव्ये नास्वादसम्भवः | इति |
वर्णनोत्कलिताभोगप्रौढोक्त्या सम्यगर्पिताः |
उद्यानकान्ताचन्द्राद्या भावाः प्रत्यक्षवत्स्फुटाः || इति |

अन्ये तु काव्येऽपि गुणालङ्कारसौन्दर्यातिशयकृतं रसचर्वणमाहुः | 
वयं तु ब्रूमः - काव्यं तावन्मुख्यतो दशरूपकात्मकमेव | तत्र 
ह्युचितैर्भाषावृत्तिकाकुनैपथ्यप्रभृतिभिः पूर्यते रसवत्ता | 
सर्वबन्धादौ हि नायिकाया अपि संस्कृतैवोक्तिरित्यादि बहुतरमनुचितं 
केवलं शक्तिरहितत्वाद्व्यावर्ण्यते | तावतीव हृद्यमिति न्यायेनानौचित्यं न 
प्रतिहारि (न प्रतिभाति) | तत एवोच्यते सन्दर्भेषु दशरूपकम् (वामन.का.) इति | 
तेन तदंश(दङ्ग)सन्ध्यादिसङ्घटनमुद्धृत्य सर्गबन्धादि 
यावन्मुक्तं(वतकम्) | यत्तु दशरूपकं तस्य योऽर्थस्तदेव नाट्यम् | 
यद्वक्ष्यते नाट्यस्यैषा तनूः (ना. शा. १४.२) इति तस्य 
हृदयसंवादतारतम्यापेक्षया श्रोतृप्रतिपत्तृस्फुरणं 
स्फुटास्फुटत्वेनातिविचित्रम् | तत्र ये स्वभावतो निर्मलमुकुरहृदयास्तत एव 
संसारोचितक्रोधमोहाभिलाषपरवशमनसो न भवन्ति तेषां 
तथाविधदशरूपकाकर्णनसमये साधारणरसनात्मकचर्वणग्राह्यो 
रससञ्चयो नाट्यलक्षणः स्फुट एव | ये त्वतथाभूतास्तेषां 
प्रत्यक्षोचिततथाविधचर्वणालाभाय नटादिप्रक्रिया | 
स्वगतक्रोधशोकादिसङ्कटहृदयग्रन्थिभञ्जनाय गीतादिप्रक्रिया च 
मुनिना विरचिता | सर्वानुग्राहकं हि शास्त्रमिति न्यायात् | तेन नाट्य एव रसा 
न लोक इत्यर्थः | काव्यञ्च नाट्यमेव |

अत एव च नटे न रसः | कुत्र तर्हि | विस्मृतिशीलो न बोध्यते | उक्तं हि 
देशकालप्रमातृभेदानियन्त्रितो रस इति केयमाशङ्का | नटे तर्हि किम् | 
आस्वादनोप्रायः | अत एव च पात्रमित्युच्यते | न हि पात्रे मद्यास्वादः | अपि तु 
तदुपायकः तेन | प्रमुखमात्रे नटोपयोग इत्यलम् |

चित्रपुस्ताद्यपि च नाट्यस्यैवार्थभागाभिष्यन्दो यथा सर्गबन्धादि 
शब्दभागाभिष्यन्दः | एतच्च योऽर्थो हृदयसंवादी | (ना. शा. ७. १०) इत्यत्र 
वितत्य वक्ष्यामः |

अन्ये त्वभिनयादिसामग्रीमयं बहिर्दृश्यमानं नाट्यं नटधर्मः 
कर्म रूपमित्याशयेन नाट्याद्रसा इत्याहुः | स्मृता इति 
सम्प्रदायाविच्छेदं दर्शयति | ये तु रत्याद्यनुकरणरूपं रसमाहुः अथ 
चोदयन्ति शोकः कथं सुखहेतुरिति | परिहरन्ति च अस्ति कोऽपि नाट्यगतानां 
विशेष इति | तत्र चोद्यं तावदसत् | शोको हि प्रतीयमानः किं स्वात्मनि 
प्रत्येतुर्दुःखं वितनोतीति नियमः | शत्रुदुःखे प्रहर्षात् | अन्यत्र च 
मध्यस्थत्वात् | उत्तरं तु भावानां वस्तु स्वभावमात्रेणे(तत्रे)ति न 
किञ्चिदत्र तत्त्वम् |


प्. २८६)

अत्राह - किं रसेभ्यो भावानामभिनिर्वृत्तिरुताहो भावेभ्यो 
रसनामिति | केषाञ्चिन्मतं परस्परसम्बन्धादेषामभिनिर्वृत्तिरिति | 
तन्न | कस्मात् | दृश्यते हि भावेभ्यो रसानामभिनिर्वृत्तिर्न तु रसेभ्यो 
भावानामभिनिर्वृत्तिरिति | भवन्ति चात्र श्लोका -


अस्मन्मते संवेदनमेवानन्दघनमास्वाद्यते | तत्र का दुःखाशङ्का | 
केवलं तस्यैव चित्रताकरणे रतिशोकादिवासनाव्यापारः | तदुद्बोधने 
चाभिनयादिव्यापारः | (३३)

यदेतदुक्तं रसतत्त्वं तदेवोपशोधयितुमुपक्रमते - अत्राहेत्यादिना 
चोद्यमुखेन | नर्तकगतेभ्यो रसेभ्यो भावाः सामाजिके | यथा 
करुणाच्छोकः | ततो विभावाद्युपचितसामजिके करुण इति रसाद्भावो 
भावाद्रस इति सन्देहः | अत एव परस्परमपि जन्म कालभेदेनेति तृतीयः 
पक्षः | यदि वा नट एव राम एव वा पूर्वं भावः तत उपचये रसः | 
रतोऽप्यपचये भाव इत्येवं पक्षत्रयोत्थानम् | इदं चासत् | एवम्भूतस्य 
रसस्वरूपस्य निराकृतत्वात् |

श्रीशङ्कुकस्त्वाह - अनुकर्तरि रसानास्वादयतोऽनुकार्ये भावप्रतीतिः 
प्रयोगे | लोके प्रकृति(तिः)रसं निष्पादयतीति | द्वितीयपक्षो 
नाट्याचार्याभिप्रेतशिक्षानुसारेण | अत एव च तृतीयोऽपि संभवतीति | 
एतदप्यसत् | न हि सामाजिकोऽनुकार्यानुकर्तृविभागमवैति | दूषितः 
(स्वा(दूषितश्चा)नुकरणवादः |

तस्मादित्थमेतत् - किं रसेभ्यो भावा उत विपर्ययः आहो अन्योन्यजनकतेति 
त्रयः प्रश्नाः | आहोशब्दो भिन्नक्रमः | 
विभावादिभ्यस्तावद्रसनिष्पत्तिरुक्ता | स एव द्वितीयः 
पक्षोऽभ्युपगतपूर्वमे (गतः पूर्वम् | ए)तच्च कथम् ? न हि लोके 
विभावानुभावादयः केचन भवन्ति | हेतुकार्यावस्थामात्रत्वाल्लोके तेषाम् 
| अथ त एव रसनोपयोगित्वे विभावादिरूपतां प्रतिपद्यन्ते | तर्हि 
रसप्रसादाद्भावा विभावादयः | अथोच्यते विभावादिप्रसादाद्रसो 
यथोक्तं प्राक् | रसप्रसादाच्च विभावादिरूपत्वम् | तर्हि परस्पराश्रयत्वम् | 
इतरेतराश्रयाणि च (कार्याणि) न प्रकल्पन्त (महाभाष्ये ई १.३) इत्याक्षेपः |

अत्र सिद्धान्तमाह - दृश्यते हीति | प्रमदादयः प्रतीताः सन्तो रसास्वादं 
विदधते यथोक्तं प्राक् | अतो न रसेभ्यो भावाः | 
भावशब्दार्थपर्यालोचनया चैतदेवोपपन्नमिति 


प्. २८७)

नानाभिनयसम्बद्धान्भावयन्ति रसानिमान् |
यस्मात्तस्मादमी भावा विज्ञेया नाट्ययोक्तृभिः || ३४ ||

नानाद्रव्यैर्बहुविधैर्व्यञ्जनं भाव्यते यथा |
एवं भावा भावयन्ति रसानभिनयैः सह || ३५ ||

न भावहीनोऽस्ति रसो न भावो रसवर्जितः |
परस्परकृता सिद्धिस्तयोरभिनये भवेत् || ३६ ||

व्यञ्जनौषधिसंयोगो यथाऽन्नं स्वादुतां नयेत् |
एवं भावा रसाश्चैव भावयन्ति परस्परम् || ३७ ||


श्लोकनाह - नानाभिनयैः सम्यग्बद्धान् हृदयं गतान् भावयन्ति 
सम्पादयन्ति रसांस्तस्माद्भावाः | (३४)

नन्वेतद्भावशब्दप्रवृत्तिनिमित्तम् | न तत्प्रकृतं किञ्चिदुक्तमित्याशङ्क्य 
प्रकृते योजयितुमाह - नानाद्रव्यैरिति | व्यज्यत इति व्यञ्जनञ्चानुपानादि 
रसोऽत्राभिप्रेतः | बहुविधैरिति व्यञ्जनस्योपलक्षणम् | अभिनयैरित्यस्य वा 
विशेषणम् |

एवं स्थितपक्षमुपसंहरति - न भावहीनोऽस्ति रस इति | अत्र चोद्यवादी 
स्वाशयमुन्मीलयति - न भावो रसवर्जित इति | लोके हि न 
कश्चिद्विभावादिव्यवहार इति भावः | अथोत्तरमाह - परस्परकृता 
सिद्धिस्तयोरभिनये भवेत् | अभिनये साक्षात्कारे संपन्ने तदुपयोगितया 
विभावादिव्यपदेश इत्यतो या परस्परकृता सिद्धिः सा (भद्रं) भवेदिति 
संभाव्यते | एवम्भूतमितरेतराश्रयजं न दूषणमित्यर्थः |

अत्रैव दृष्टान्तमाह - व्यञ्जनौषधिसंयोग इति | 
व्यञ्जनौषधिसंयोगोऽन्नं च कर्तृ यथा परस्परमन्योन्यं 
कर्मभूतं स्वादुतां नयेत् तथा भावा रसाश्चान्योन्यं भावयन्ति | 
भावा रसान्भावयन्ति निष्पादयन्ति | रसास्तु भावान् भावयन्ति | 
भावान्कुर्वन्ति | (वि)भावादिव्यपदेश्यान्कुर्वन्तीत्यर्थः |

एतदुक्तं भवति - एकत्रैकदा क्रियायामन्योन्याश्रयत्वं दोषो न तु 
क्रियाभेदे | यथा व्यन्जनादिसंयोगेनान्नस्याह्लादिरसवत्ता क्रियते | अन्नेन 
वाश्रयरूपेण सता व्यञ्जनसुखभोग्यता कियते | एवं भावै रस्यमानता 
| रसैश्च विभावदिव्यपदेश्यता 


प्. २८८)

यथा बीजाद्भवेद्वृक्षो वृक्षात्पुष्पं फलं यथा |
तथा मूलं रसाः सर्वे तेभ्यो भावा व्यवस्थिताः || ३८ ||

तदेषां रसानामुत्पत्तिवर्णदैवतनिदर्शनान्यभिव्याख्यास्यामः |


कारणादीनाम् | यथा पटापेक्षया तन्तवः पटकारणमिति व्यपदेश्याः | 
तन्त्वपेक्षया पटः कार्यः | न चेत(रेत)राश्रयं(यत्वं) तथा प्रकृतेऽपीति | 
(३७)

ननु यदि भावेभ्यो रसास्तर्हि कथमुक्तं न हि रसादृते कश्चिदप्यर्थः 
प्रवर्तते इति | तेन पूर्वं त एवोद्देश्याः इत्याशंक्याह - यथेत्यादिना | 
बीजं यथा वृक्षमूलत्वेन स्थितं तथा रसाः | तन्मूलादि(हि) प्रीतिपूर्विका 
व्युत्पत्तिरिति ततरे(त एव) च व्याख्यानार्हात् 
कविगतसाधारणीभूतसंविन्मूलश्च काव्यपुरस्सरो नटव्यापारः | सैव 
च संवित्परमार्थतो रसः | सामाजिकस्य च तत्प्रतीत्या वशीकृतस्य 
पश्चादपोद्धारबुद्ध्या विभावादिप्रतीतिरिति प्रयोजने(ज्ये) नाट्ये काव्ये 
सामाजिकधियि च | तदेवं मूलबीजस्थानीयात्क (यः क) विगतो रसः कविर्हि 
सामाजिकतुल्य एव | तत एवोक्तं शृङ्गारी चेत्कविः | (ध्वन्यालो. ३-४२) 
इत्याद्यानन्दवर्धनाचार्येण | ततो वृक्षस्थानीयं काव्यम् | तत्र 
पुष्पादिस्थानीयोऽभिनयादिनटव्यापारः | तत्र फलस्थानीयः 
सामाजिकरसास्वादः | तेन रसमयमेव विश्वम् |

अत्र च विज्ञानवादो द्विधाभिधानं (स्फोटतत्त्वं) सत्कार्यवाद 
एकत्वदर्शनमित्यादि च द्रष्टव्यम् (इति केचित्) | वयं तु 
प्रकृतानुपयोगिश्रुतलवसन्दर्शनमिथ्याप्रयाससंश्रयमशिक्षितपूर्विण 
इत्यास्ताम् |

अन्ये तु बीजादिव भावाद्रसवृक्षस्ततोऽप्यभिनयकुसुमसुन्दरात्फलमिव 
भावः प्रतीत्या भुज्यत इति व्याचक्षते | तैः प्रकृतविरुद्धं सर्वं 
व्याख्यातम् | एवं हि भावस्यैवोपक्रमपर्यवसानवर्तित्वमुक्तं 
स्यादित्यास्तां चैतत् | एवं त्रयोऽपि पक्षाः कथञ्चिदुपगता 
अभिप्रायवैचित्र्येणेति तात्पर्यम् |

एवमुद्दिष्टानां विभक्तानां च रसानां सामान्यलक्षणं 
परीक्षापरिशुद्धमभिधाय तदनुवादपूर्वकं विशेषलक्षणं वक्तुं 
पीठबन्धं दर्शयति - तदेषामित्यादिना | यतः सामान्यलक्षणमेतेषां 
कृतं तस्माद्विशेषलक्षणांशपूरकाण्युत्पत्त्यादीनि व्याख्यास्यामः | 
तत्रोत्पत्तिरुत्पादकानामुत्पाद्यानां च विशेषलक्षणम् | अन्योन्यतो 
व्यवच्छेदात् |

प्. २८९)

तेषामुत्पत्तिहेतवश्चत्वारो रसाः | तद्यथा - शृङ्गारो रौद्रौ वीरो 
बिभत्स इति | अत्र -

शृङ्गाराद्धि भवेद्धास्यो रौद्राच्च करुणो रसः |
वीराच्चैवाद्भुतोत्पत्तिर्बीभत्साच्च भयानकः || ३९ ||

शृङ्गारानुकृतिर्या तु स हास्यस्तु प्रकीर्तितः |
रौद्रस्यैव च यत्कर्म स ज्ञेयः करुणो रसः || ४० ||


उत्पादकानामप्येतदुत्पादकत्वमुत्पादकान्तराद्वैलक्षण्यमुत्पाद्य कृतम्  
एवमुत्पाद्यानामुत्पादकमृतमिति परस्परलक्षणत्वम् | वर्णः श्वेतादि 
तु(स्तु) सुस्पष्टं वि(शेष)लक्षणादि | एवं निदर्शनं तु शृङ्गारो 
नामेत्यादिना विभावादिविशेषसंयोगः | उत्पत्तिलक्षणा(णे) 
ह्यन्योन्याश्रयशङ्का वर्णदेवतयोस्त्वागमानुविद्धत्वमिति स्फुटं 
निश्चयदर्शनोपायत्वमुत्पत्यादीनां न संभवति | 
विभावादिविशेषसंयोगस्तु तद्वैलक्षण्यान्निदर्शनमित्युक्तम् | (३८)

तत्रोत्पत्तिं तावदाह - तेषामित्यादिना | तेषां रसानामुत्पत्तौ हेतवः 
सूचकाश्चत्वारः | रसानामुत्पाद्योत्पादकप्रकारो यावान् सम्भवति स 
चतुर्भिरेव सूचित इति यावत् | तथा हि - तदाभासत्वेन तदनुकाररूपतया 
हेतुत्वं शृङ्गारेण सूचितम् | यतो 
विभावाभासादनुभावाभासाद्व्यभिचार्याभासाद्रत्याभासे प्रतीते 
चर्वणाभाससारः शृङ्गाराभासः | कामना अभिलाषमात्ररूपा हि 
रतिरत्र व्यभिचारिभावो न स्थायी | तस्य तु स्थायिकल्पत्वेनाभाति | 
तद्वशाद्विभावाद्याभासता | अतश्च स्थाययाभासत्वं रतेः | यतो 
रावणस्य सीता द्विष्टा मययुपेक्षिका वेति हृदयं नैव स्पृशतीति | तत्स्पर्शे 
ह्यभिमानोऽस्यापि लीयेतैव | मयीयमनुरक्ता इति तु निश्चयो ह्यनुपयोगी | 
कामजमोहसारत्वात् | शुक्तौ रूप्याभासवत् | यद्यपि -

दूराकर्षणमोहमन्त्र इव मे तन्नाम्नि याते श्रुतिं
(चेतः कालकलामपि प्रसहते नावस्थितिं तां विना |
एतैराकुलितस्य विक्षतरतेरङ्गैरनङ्गातुरैः
सम्पद्येत कथं तदाप्तिसुखमित्येतन्न वेद्मि स्फुटम् ||)

प्. २९०)

इत्यादौ रावणवाक्ये तावति रत्याभासतैव | न तु हासः स्फुरति | तथापि 
सीताविभावल(विल)क्षणं रावणवयःप्रकृतिविरुद्धश्च 
चिन्तादैन्यमोहादिकव्यभिचारिगणम(णोऽ) श्रुपातपरिदेवितादि 
चानुभावजातमनौचित्यात्तदाभासरूपं सद्धास्यविभावरूपम् | 
तद्वक्ष्यते - विकृतपरवेषालङ्कारेत्यादि | एवं तदाभासतया(तायाः) 
प्रकारः शृङ्गारेण सूचितः | तेन करुणाद्याभसेष्वपि हास्यत्वं सर्वेषु 
मन्तव्यम् | अनौचित्यप्रवृत्तिकृतमेव हि हास्यविभावत्वम् | तच्चा(त्रा)नौचित्यं 
सर्वरसानां विभावानुभावादौ सम्भाव्यते | तेन 
व्यभिचारिणामप्येषैव वार्ता | अत एव संवित्सतत्त्वनिपुणैश्चिरन्तनै 
रसभावतदाभासव्यवहारस्तत्र तत्र क्रियते | अमोक्षहेतावपि 
तदाभासतायां शान्ताभासो हास्य एव | प्रहसनरूपकेण 
अनौ(स्वानौ)चित्यत्यागः सर्वपुरुषार्थेषु व्युत्पाद्यः(राजपुत्रादीनाम्?) | 
एतच्च लक्षणे वक्ष्यते | तत्र हास्याभासो यथाऽस्मत्पितृव्यस्य वामन्गुप्तस्य 
|

लोकोत्तराणि चरितानि न लोक एष
सम्मन्यते यदि किमङ्ग वदाम नाम |
यत्त्वत्र हासमुखरत्वममुष्य तेन
पार्श्वोपपीडमिह को न विजाहसीति ||

एवं यो यस्य न बन्धुस्तच्छोके करुणोऽपि हास्य एवेति सर्वत्र योज्यम् | 
एतदेवोदाहरणम् | एवमन्यत्तेनानुमेयमिति मुनिना यथाग्रहणं कृतम् |

यदीयफलानन्तरं द्वितीयरसोऽवश्यंभावी तस्योदाहरणं रौद्रः | 
रौद्रस्य हि फलं वधबन्धादि | तद्विभावकेनावश्यं करुणेन भाव्यम् | 
यथा वेणीसंहारे -

अद्यैवावां रणमुपगतौ तातमम्बां च दृष्ट्वा
घ्रातस्ताभ्यां शिरसि विनतोऽहं च दुश्शासनश्च |
तस्मिन्बाले प्रसभमरिणा प्रापिते तामवस्थां
पित्रोः पार्श्वं व्यपगतघृणः किं नु वक्ष्यामि गत्वा ||

एवं रौद्रानन्तरं नियमेन भयानकः | शृङ्गारानन्तरं नियमेन 
(करुणं(णः) | व्याप्रियते त्वसौ तज्जन्मनि यथा तापसवत्सराजे 
वासवदत्तादाहाद्वत्सराजस्य | ननु 
तत्रा(त्र)रतेरवि(तेर्वि)च्छेदाद्बधुताकृतः शोकः | नैतत् | करुणोत्पत्तिकालेऽपि हि 
क्रोधस्य विच्छेद एव |

यदाह निर्वाणवैरदहनाः प्रशमादरीणां नन्दन्तु पाण्डुतनयाः | 
(वेणी. अ-१-७) इति | न च बन्धुमा(तामा)त्रं हेतुः | एवं हि सति -

प्. २९१)

(उत्कम्पिनी भयपरिस्खलितांशुकान्ता)
ते लोचने प्रतिदिशं विधुरे क्षिपन्ती |
क्रूरेण दारुणतया सहसैव दग्धा
धूमान्वितेन दहनेन न वीक्षिताऽसि ||) (तापसवत्सराजे २-१६)

इत्यादौ ते इति प्राणभूतं (पदं) निरुपयोगतां गमितं स्यात् |
रतिप्रलापेषु च शृङ्गार एव करुणस्य जीवितम्-
हृदये वससीति (मत्प्रियं यदवोचस्तदवैमि कैतवम् |
उपचारपदं न चेदिदं त्वमनङ्गः कथमक्षता रतिः || (कुमार. ४-९)

इत्याद्युक्तिषु |

एवं वीराद्भयानकोत्पत्तिः | यथा कर्णस्यात्मजमग्रतः शमयतो भीतं 
जगत् फाल्गुनात् (वेणी. ५.५)

यत्त्वत्र श्रीशङ्कुकेनोक्तम् - नात्रोत्साहस्य व्यापार इति | तदसत् | एवं हि 
निर्विषय एवोत्साहः स्यात् | कर्तव्याननुसन्धानात् | युद्धवीरे च 
परपराजयजनितः प्रतापापरपर्यायः शत्रुहृदयदाहदायी तद्वनितादिषु 
भयानक एव जीवितम् | यथा -

स पातु वो यस्य हतावशेषास्तत्तुल्यवर्णाञ्जनरञ्जितेषु |
लावण्ययुक्तेष्वपि वित्रसन्ति दैत्याः स्वकान्तानयनोत्पलेषु ||

नियमेन तु भवतीति वक्तव्यम् | नियमश्चकारेणोक्तो 
रौद्रादित्यानन्तर्यसूचकपञ्चम्यनन्तरं प्रयुक्तेन |

यस्तु रसो रसान्तरं फलत्वेनाभिसन्धाय प्रवर्तते तस्योदाहरणं वीरः | 
महापुरुषोत्साहो हि जगद्विस्मयफलाभिसन्धानेनैव |

यथा- दोर्दण्डाञ्चितचन्द्रशेखरधनुर्दण्डावभङ्गोद्यत (महावीर २-
५४) इत्यादि | रौद्रस्तु परविनाशनं फलत्वेनाभिसन्धाय प्रवर्तते न 
करुणमिति शे(विशे)षः | विदूषकहासतु नायकाहासं फलत्वेनाभिसन्धत्त 
इति मन्तव्यम् |

यस्तु रसस्तुल्यविभावत्वान्नियमेन रसान्तरं हि परमाक्षिपति 
तस्योदाहरणं बीभत्सः | तस्य हि ये विभावा रुधिरप्रभृतयस्तेऽवश्यं 
भयहेतवः | तथा तद्व्यभिचारिणो मरणमोहापस्माराद्याः | 
तदनुभावास्तु मुखविकूणनादयः |

यथा वेणीसंहारे -

संस्तभ्यन्तां 
निहतदुश्शासनपीतशेषशोणितपी(तस्नपि)तबीभत्सवृकोदरदर्शनवैक्लव्यस्क्
हलितप्रहरणानि रणाद्विद्रवन्ति बलानि इति (वेणी. ४.)


प्. २९२)

वीरस्यापि च यत्कर्म सोऽद्भुतः परिकीर्तितः |
बीभत्सदर्शनं यच्च ज्ञेयः स तु भयानकः || ४१ ||


एवं तदाभासतद्द्वा(तदनु)रेण रसान्तराक्षेपकत्वे शृङ्गार उदाहरणम् 
| तेन शृङ्गारानुकृतिरित्यत्र तुशब्दो वीप्सायाम् | द्वितीयो हेतौ | तेनैवं 
योजना - या अनुकृतिः स हास्यो यतः प्रकीर्तितः(अतः) एवंविभावको हास्य इति 
शेषः | तद्यथा शृङ्गारा अर्श आद्यच् | शृङ्गारवत्यनुकृतिरित्यर्थः |

यत्त्वत्र शृङ्गाराद्भुतोत्पत्तेराशङ्का दृशः प्रथुतरीकृता (रत्ना २-१५) 
इत्यादौ (तत्)निर्मूलमेव | उदयने हि शृङ्गारः | ब्रह्मणि विस्मयसम्भावना 
| सा च न तात्कालिकत्वेन नोत्तरकालिकत्वेन | किन्तु पूर्वतरमेवेति न किञ्चिदेतत् |

परस्पर(रम्परा)फलत्वेन रसान्तराक्षेपे रौद्र उदाहरणम् | रौद्रस्य 
यत्कर्म फलात्मकं वधादि चकारात्तस्य यत्कर्म फलरूपं स एव 
करणः | एवकारेणात्यन्तव्यवहितां परम्परां पराकरोति | (४०)

समनन्तरफलत्वेन रसान्तराक्षेपे (वीरस्यापि उदाहरणम् | चस्सन्नियोगे 
वीरस्य सम्यङ्निकटं यत्फलं सोऽद्भुतः परितः समन्ताद्या कीर्तिः यशः 
प्रतापरूपा ततो हेतोः | अपिशब्दाच्छृङ्गारोऽपि वीरस्यानन्तरं फलं 
द्रौपदीस्वयंवरादौ | सहभावेन रसान्तराक्षेपे बिभत्स उदाहरणम् |

यदेव बिभत्सस्य दर्शनं विभावादिरूपं स एव भयानकः | 
तद्विभावत्वादुपचारस्य | सहभावप्रतीतः(तिः) फलम् | तमेव चशब्दो 
द्योतयति | तुः पूर्वतो विशेषमाह | अयमेव चाक्षेपप्रकारश्चतुर्धैव 
संभाव्यते न त्वधिक इति | सा त्वस्यापि सन्न नोक्तः | ये चात्रोत्पत्तिहेतव 
उक्तास्ते यथा स्वयं पुरुषार्थचतुष्कव्याप्ताः | तद्धि 
तत्सौन्दर्यातिशयजननरूपम् | रञ्जका भा(हा)सादयस्तदनुगामित्वेन 
रूपकेषु निबन्धनीयाः |

एतावन्त एव च रसा इत्युक्तं पूर्वम् | तेनानन्त्येऽपि 
पार्षदप्रसिद्ध्यैतावतां प्रयोज्यत्वमिति यद्भट्टलोल्लटेन निरूपितं 
तदवलेपेनापरामृश्येत्यलम् | (४१)

वर्णाभिधानं पूजादौ ध्यान उपयोगि | मुखरागेऽपीत्यन्ये | स्वच्छपीतौ 
शमाद्भुताविति शान्तवादिनां पाठः | तत्तद्रससिद्धौ सा सा देवता 
पूज्येति देवतानिरूपणम् | विष्णुः कामदेवः | प्रमथा भगवतो गणाः 
क्रीडापराः | रुद्रस्त्रैलोक्यसंहारकर्ता | अत एव चोदयतीति निय(च यमयतीति 
य)मेन वधादिके


प्. २९३)

अथ वर्णाः -

श्यामो भवति शृङ्गारः सितो हास्यः प्रकीर्तितः |
कपोतः करुणश्चैव रक्तो रौद्रः प्रकीर्तितः || ४२ ||

गौरो वीरस्तु विज्ञेयः कृष्णश्चैव भयानकः |
नीलवर्णस्तु बीभत्सः पीतश्चैवाद्भुतः स्मृतः || ४३ ||

अथ दैवतानि 

शृङ्गारो विष्णुदैवत्यो हास्यः प्रमथदैवतः |
रौद्रो रुद्राधिदैवत्यः करुणो यमदैवतः || ४४ ||

बीभत्सस्य महाकालः कालदेवो भयानकः |
वीरो महेन्द्रदेवः स्याद्भुतो ब्रह्मदैवतः || ४५ ||

एवमेतेषां रसानामुत्पत्तिवर्णदैवतान्यभिव्याख्यातानि | 
इदानीमनुभावविभावव्यभिचारिसंयुक्तानां 
लक्षणनिदर्शनान्यभिव्याख्यास्यामः | स्थायिभावांश्च 
रसत्वमुपनेष्यामः |


सम्पादिते करुणः | महाकालोऽधिदैवतमिति शेषः | स हि तद्विभावं 
कङ्कालं श्मशानादि सेवते | महेन्द्रस्त्रैलोक्यराजः | ब्रह्मा 
अचिन्त्याद्भुतस्रष्टा | (४५)

बुद्धः शान्तेऽब्जजोऽद्भुते इति शान्तवादिनः केचित्पठन्ति | बुद्धो जिनः 
परोपकारिअकपरः प्रबुद्धो वा | तत्रोत्पत्तिलक्षणमन्योन्याश्रयत्वान्न 
निश्चयकारि | 
वर्णदैवतात्मकमप्यागमसिद्धत्वादित्येकप्रघट्टकेनोपसंहरत्येव-
मित्यादिना | एतेषामिति सर्वेषामित्यर्थः |

अथ विशषलक्षणानि वक्तुमासूत्रयतीदानीमित्यादिना | विशेषलक्षणं 
सजातीयाद्व्यवच्छेदकम् | न विजातीयाद्व्यवच्छेदं विना सजातीयत्वम् | न 
चासौ सामान्यलक्षणं विनेति तत्पृष्ठे विशेषलक्षणमिति दर्शयितुं 
सामान्यलक्षणमनुवदत्यनुभावेत्यादिना | लक्षणानि च तानि निदर्शनानि 
च विशेषात्मकानि | तेन प्रत्येकं लक्षणविशेषा उच्यन्त


प्. २९४)

तत्र शृङ्गारो नाम रतिस्थायिभावप्रभवः | उज्ज्वलवेषात्मकः | 
यत्किञ्चिल्लोके शुचि मेध्यमुज्ज्वलं दर्शनीयं वा 
तच्छृङ्गारेणोपमीयते |


इत्यर्थः | विशेषलक्षणानि वा सामान्यलक्षणस्य निदर्शनानि | येषु 
सामान्यलक्षणं योज्यते उदाह्रियते च | तदिना तस्योदाहर्तुमशक्यत्वात् | 
चकारो लोकोत्तरतयाऽदरं सूचयति | ये स्थायिनो भावा लोके चित्तवृत्त्यात्मानो 
बहुप्रकारपरिश्रमप्रसवनिबन्धनकर्तव्यताप्रबन्धाभिधायिनस्तानपि 
नाम रसत्वं विश्रान्त्येकायतनत्वेपदेशदिशा नेष्यामः | विभावान् 
यथायोगमुपहरद्भिः कविनटैर्हि रसतां नीयन्ते | यदाह -

या व्यापारवती रसान्रसयितुं काचित्कवीनां नवा
(दृष्टिर्या परिनिष्ठितार्थविषयोन्मेषा च वैपश्चिती |
ते द्वे अप्यवलम्ब्य विश्वमनिशं निर्वर्णयन्तो वयं
श्रान्ता नैव च लब्धमब्धिशयन त्वद्भिक्तितुल्यं सुख ||) इति |
								(ध्वन्या. ३.४३)

नटानां तु तदुपजीवितत्वान्न नवा दृक्पश्यति न रस्यत्यतो नवेति | 
तस्माद्रसनोपयोगिविभावाद्यौचित्यमस्माभिरुपदिशद्भिः स्थायिनो रसतां 
नीता भवन्तीत्यनेन लक्षणरूपस्य फलं दर्शयति |

(अथ शृङ्गाररसप्रकरणम्) |

तत्र कामस्य फलत्वादशेषहृदयसंवादित्वाच्च तत्प्रधानं शृङ्गारं 
लक्षयति - तत्रेत्यादिनोज्ज्वलवेषात्मक इत्यन्तेन सूत्रेण | तत्रेति क्रमनिर्धारणे 
| एवं सतीत्यर्थे वा | एतत्सूत्रभाष्येण व्यक्तम् | यल्लक्ष्यपदं नामेति | 
व्याचष्टे यत्किञ्चिदित्यादिना | हस्तपृष्थतादि(हारादि)मण्डितः शृङ्गारवान् 
| तेन शुचिमेध्याद्युपमीयते | तेनोज्ज्वलवेषात्मके शृङ्गारशब्दः | न 
चातिप्रसङ्गः | आप्तोपदेशस्य नियामकत्वादिति चिरन्तनाः | तदनुपपन्नम् | 
उपमानोपमेययोर्विशेषविषयविभागानवभासात्तथा |

तस्मदयमत्रार्थः | रतिरेवास्वाद्यमानो मुख्यः शृङ्गारः | 
रतिमास्वादयद्भिस्तद्बहुमानपरः शृङ्गारीत्युच्यते | यस्तु सज्जनादिप(दिः 
अप)र एव तद्यूसनिता (तु व्यसनी) | सा रसनास्वाददशा लोके भवन्त्यपि न 
चिरमवतिष्ठे | तदास्वादे चोपयोगि यथास्वविभावादि 

प्. २९५)

यस्तावदुज्ज्वलवेषः स शृङ्गारवानित्युच्यते | यथा च 
गोत्रकुलाचारोत्पन्नान्याप्तोपदेशसिद्धानि पुंसां नामानि भवन्ति 
तथैवैषां रसानां भावानां च नाट्याश्रितानां 
चार्थानामाचारोत्पन्नान्याप्तोपदेशसिद्धानि नामानि | एवमेष 
आचारसिद्धो हृद्योज्ज्वलवेषात्मकत्वाच्छृङ्गारो रसः | स च 
स्त्रीपुरुषहेतुक उत्तमयुवप्रकृतिः |


तथा शास्त्र(स्त्रा)निषिद्धमजुगुप्सितं संस्फुटं(यत् स्फुटं)मनोहरं 
च तदुपचाराच्छृङ्गारशब्दवाच्यम् | तदाह - उपमीयते | तदुपयोगितया 
तथा मीयते लक्ष्यत इति यावत् |

क्व य (त)थेति दर्शयति - यस्तावदिति | तवद्ग्रहणेनावधारणवाचिना 
शृङ्गारवाच्यो मुख्योऽर्थस्तत्र नास्तीति दर्शयति - स शृङ्गारवानिति | 
तदनु(दु)ज्ज्वलवेषे शृङ्गारशब्द उपचरित इत्याह | ननु मुख्यतया 
रत्यास्वादे शृङ्गारशब्दस्य प्रवृत्तौ किं निबन्धनमित्याशङ्क्याह - 
यथा चेत्यादि | गोत्रं पितृसन्तानादि | कुलं मातृसन्तानं सूचयति | आचारो 
व्यवहारः | तत उत्पन्नानि लोके प्ररूढानि | मूले तु न | आद्याप्तोपदेशेन 
नामकरणलक्षणेन समयेन सिद्धानि | पुंसामिति मनुष्यजातेर्नराणां 
नारीणां च | नराणां हि पितृसन्तानानुसारि नाम विष्णुशर्मेत्यादि | 
स्त्रीणां तु मातृवंशानुसारि कनकप्रभा चन्द्रप्रभेति | एवं रसादीनां 
तच्छास्त्रवेदिवृद्धव्यवहारतो निरूढानि प्राक्तनब्रह्माद्याप्तप्रणीतानि 
नामानि |

तदेवोपसंहरति - एवं शृङ्गारो रसः | स आचारव्यवहाराल्लोकेऽपि सिद्धः | 
कुतो हेतोः | हृद्यादिवेषात्मकत्वात् | एतदुक्तं भवति - 
प्रतिशास्त्रसमयानुसारिणोऽपि शब्दास्तद्वृद्धव्यवहारपरम्परया लोके 
प्रसिद्धा उपचारतोऽन्यत्रापि व्यवह्रियन्ते | यथा - साङ्ख्यपुरुषोऽयं न 
किञ्चित्करोति | पूर्वरङ्गोऽत्र तेन मे विरचितः | अत्र महत(त्ता)न्योन्यमस्य इति | 
तद्वदमी शृङ्गारादिशब्दा इहैव विषये रसेषु मुख्याः | लोके तु 
(औपचारिकाः) साङ्ख्यपुरुषादिशब्दवत् |

यस्तु शृङ्गारशब्दस्यान्मीयेन(स्य मत्वर्थीयेन) व्युत्पत्तिमाह तस्य 
रूपमपि विस्मृतम् | आरकन् हि प्रत्ययोऽत आरब्धः | 
(शृङ्गवृन्दाभ्यामारकन्) (वार्तिक. ५.२-१२१) वृन्दारक इति यथा | अत 
एवोणादिषु निपातितोऽयं शब्दः | (शृङ्गारभृङ्गारौ | उ. सू.)|

प्. २९६)

यस्तु पृथग्भावेन गोत्रादिनामानि व्याचष्टे व्यावर्त्याभावात् तत्तदीक्षितानि 
| तस्य प्रकृते न किञ्चिदियमु(दप्यु)पयुज्यते | न च गोत्राचारोत्पन्ने नामनि 
नियामक आप्तोपदेशो लोके इत्यास्तामेतत् |

अथ रतिः स्थायीति सूत्रभागं भाष्येण स्पष्टयति - स चेत्यादिना | 
स्त्रीपुरुषशब्देन परस्पराभिलाषसंभोगलक्षणया लौकिक्या अस्येयं स्त्री 
इति या (धिया) | तेनाभिलाषमात्रसारायाः कामावस्थानुवर्तिन्या 
व्यभिचारिरूपाणीति या विलक्षणैव इयं स्थायिरूपा 
प्रारम्भादिफलप्राप्तिपर्यन्ता व्यापिनी परिपूर्णसुखैकफला रतिश(रु)क्ता 
भवति हेतुरस्य |

कविर्हि लौकिकरतिवासनानुविद्धस्तथा विभावादीनाहरति नाट्यं 
चा(नटश्चा)नुभावान् यथा रत्यास्वादः शृङ्गारो भवतीति | 
आस्वादयितुरपि प्राक्कक्ष्यायां रत्यवगम उपयोगीत्युक्तं प्राक् |

एतदुक्तं भवति - रतिक्रीडासार्धं च (रतिः क्रीडा | सा च) परमार्थतः 
कामिनोरेव | तत्रैव सुखस्य धाराविश्रान्तेः | अपरस्य तु 
माल्यादिविषयसौन्दर्यस्य कविना कृतस्य संकल्पत्वात् | 
संवेदनद्वितयान्योन्यनिमज्जनात्मकमीलनाख्यो हि परमो भोगः | संविद 
एव प्रधानत्वात् | अन्यत्र तु जडस्य भोग्यत्वात् |

अत एवाह - श्वासायासविडम्बनैव वपुषि प्राणाः पुनर्जानकी इति | 

अत एव यत्कैश्चिदचोद्यत - रतेराधारभेदेन भेदात्कथमेको रस इति 
तदनभिज्ञतया | एकैव ह्यसौ तावती रतिः | यत्रान्योन्यसंविदा एकवियोगो न 
भवति | अत एवोत्तमयुवप्रकृतिः | उत्तमश्चोत्तमा चोत्तमौ | एवं युवानौ | 
तत्रोत्तमयुवशब्देन तत्संविदुच्यते | न तु कायः | चैतन्यस्यैव हि 
परमार्थत उत्तमयुवत्वं विशेषः | स (सा) चावस्थावान् तत्र तत्र (स्था 
यत्र तत्र) व्यवहारस्य (सं)भूतत्वा तत्प्रकृतिः | सा संविदास्वादयोग्यत्वात् 
शृङ्गाररसीभवतीति | अनुत्तमत्वे तु (न) दार्ढ्यमयुक्त्वे चेति न सा रतिसंवित् | 
वियोगस्य संभावनात् | अवियुक्तसंवित्प्राणस्तु शृङ्गारः | यथा -

वारिसिणिच्चरिहि अदि हिलग्गणाहुकंहवि-एक्व |
हुहिमुलजलमरणिम अलहुतीतिहविपस्सि || इति |

व्याख्याता(तः) परस्परं जीवितसर्वस्वाभिमानरूपा(पः) | वेषयति 
व्यापयति 


प्. २९७)

तस्य द्वे अधिष्ठाने सम्भोगो विप्रलम्भश्च | तत्र सम्भोगस्तावत् 
.
र्तुमाल्यानुलेपनालङ्कारेष्टजनविषयवरभवनोपभोगोपवनगमन्
आनुभवनश्रवणदर्शनक्रीडालीलादिभिर्विभावैरुत्पद्यते |


चित्तवृत्तिमन्यत्र ज्ञापनया संक्रमयतीति वेषो विभावानुभावात्मा | 
वेषयति(न्ति) व्याप्नुवन्ति स्थायिनमिति व्यभिचारिणः | ते चोज्ज्वला उत्कृष्टा 
यस्मिंस्तथाभूत आत्मा यस्येति | 

सूत्रे संक्षिप्य यद्विभावादि निरूपितं तद्विभागेन व्याख्येयमित्याशयेन 
शृङ्गारस्यावस्थाभेदमाह - तस्य द्वे इत्यादिना | अधिष्ठाने अवस्थे 
इत्यर्थः | अधिष्ठीयतेऽवस्थात्र(त्रा) शृङ्गाररूपेण | तेन न 
शृङ्गारस्येमौ भेदौ | गोत्वस्येव शाबलेयत्वबाहुलेयत्वे | अपि तु 
तद्दशाद्वयेऽप्यनुयायिनी या रतिरास्थाबन्धात्मिका 
तस्याश्चास्वाद्यमानं रूपं शृङ्गारः | यदाहु -

(एतस्मान्मां कुशलिनमभिज्ञानदानाद्विदित्वा
मा कौलीनादसितनयने मययविश्वासिनी भूः |)
स्नेहानाहुः किमपि विरहह्रासिनस्तेऽप्यभोगा-
दिष्टे वस्तुन्युपचितरसाः प्रेमराशीभवन्ति || इति || (मेघ. २.४५)

अत एव सम्भोगे विप्रलम्भसम्भावनाभीरुत्वं विप्रलम्भेऽपि 
सम्भोगमनोराज्या(रथा)नुवेध इति इयच्छृङ्गारस्य वपुः | 
अभिलाषेर्ष्याप्रवासादिदशास्त्वत्रिवान्तर्भूताः 
सत्यामास्थाबन्धात्मिकायां रतौ | तेन सम्भोगशृङ्गार 
इत्यादिव्यपदेशोऽभोगेऽप्युपचारात् | अत एतद्दशाद्वयमेलन एव सत्यतः 
सातिशयचमत्कारः | यथा -

एकस्मिन् शयने पराङ्मुखतया वीतोत्तरं ताम्यतो-
रन्योन्यं हृदयस्थितेऽप्यनुनये संरक्षतोर्गौरवम् |
दम्पत्योः शनकिरपाङ्गवलनान्मिश्रीभवच्चक्षुषो-
र्भग्नो मानकलिः सहासरभसव्यासक्तकण्ठग्रहम् || (अमरुक-२३.)

तत्र 
हीर्ष्याविप्रलम्भसम्भोगमेलनात्मिकैवैकप्राणीभूतोभयगतविभावानुब्
हावव्यभिचारिकृता सातिशया रसानुभूतिः | तेन यच्चोदितं श्रीशङ्कुकेन 
पुरूरवस उन्मादे वत्सराजस्य तापसत्वे चानुज्ज्वलवेषत्वं (कथं) 
विप्रलम्भशृङ्गारेऽपि (इति) तदनवकाशमेव | भोगस्य 

प्. २९८)

रसत्वाभावात् स्नानाद्यवस्थानमिव | यत्त्वत्रोत्तरं तावद्दतं 
स्थैर्यादुज्ज्वलवेषाभावेऽपि रतिमुत्तमा न विजहतीति तद्यक्षभाषितम् | 
प्रकृतचोद्यापरिहारात् |

न हि(नु) चोदितमनुज्ज्वलवेषे कथं शृङ्गार इति | तदेवास्तु चोद्यमिति चेत् - न 
वचनस्यातिभारोऽस्ति | न तु मुनिनैवमुक्तं सत्युज्ज्वलवेषे शृङ्गार इति | अपि तु 
विपर्यय इत्यास्तामेतत् |

तत्रेति | द्वयोरवस्थयोर्मध्ये सम्भोगावस्था तावदुच्यते | तत्रेह वस्तुतः 
स्त्रीपुंसौ परस्परं विभावौ | तयोरुत्तमत्वे चोपयोगीनि ऋत्वादीनि | 
उत्तमस्यानवसरे रत्यभावात् | ऋतुर्वसन्तादिः | माल्यं कुसुमादि | 
अनुलेपनं समालम्भनं यद्यत्कामस्योद्दिपकम् | अलङ्कारः कटकादि | 
इष्टजनः विदूषकादिः | एतदुभयमुत्तमत्वसूचकम् | यदाह -

असमाप्तजिगीषस्य स्त्रीचिन्ता का मनस्विनः |
अनाक्रम्य जगत्कृत्सं किं सन्ध्यां भजते रविः || इति ||
						(राज. तर. ४.४४२.)

विषया गीतादयः | तदन्तर्भूतमपि माल्यादि प्राधान्यात्पृथगुक्तम् | 
वरभवनं हर्म्यादि | एतद्देशविशेषोपलक्षणम् | एषामुपभोगः | 
उपवनस्योद्यानस्यानुभवनं श्रवणं वा प(व)रभवनस्थस्यापि | 
एतत्सङ्कल्पादेरप्युपलक्षणम् | क्रीडा जलावगाहनादिका | लीला 
इष्टजनस्यानुकृतिः | अनु(आदि)ग्रहणादन्यदपि हृद्यं 
हंसयुगलकचित्रपुस्तदर्शनादि | एतच्च समस्तमेव शृङ्गारविभावत्वेन 
मन्तव्यम् | यावान्कश्चिदयं विषयसम्भारो हृद्यतमस्तत्पूर्णतायां 
सत्यामुत्तमस्य रत्युदयः | अत एव रत्नावल्यां 
हर्म्यवर्णनमुद्यानगमनं कामदेवपूजा वसन्त इत्यादि सर्वमेवात्र 
संगृहीतं राज्यं निर्जितशत्रु योग्यसचिवे न्यस्तः इत्यादिना | एवञ्च सर्व एव 
समुदितो विभाव इति काल्पनिकमालम्बनविभाव उद्दीपनविभाव इति | अत एव 
मुनिना नायं क्वचिद्विभाग उक्तः सूचितो वा | युक्तञ्चैतत् | यथैकत्रैव 
रूपके उद्यानर्तुमाल्यादीनां सर्वेषां दर्शनादेको रसः स्यात् | 
विभावाभेदात् |

ननु प्रथमं (प्रमदामात्र)दर्शने नोद्यानभवनादिसम्भवः | क 
एवमाह ? ऐश्वर्यपूर्णस्य हि 
तावदात्मीयसमृद्धिसम्भारसंस्कारानव(राव)गमात् पूर्णतैव 
विभाववर्गस्य | तत्प्रधानं हि रूपकं तत्र तत्रोदाहरणम् | तेन 
पृथक्पृथगुदाहरणदानमनुपपन्नम् |

या तु मुक्तकादौ पृथक्तया भावेऽपि रससंवित् 
तापसस्तत्रानुसन्धानाच्चमत्कार इति | 
इयांस्त्वनुत्तमादिविषयेऽपरिपूर्णोद्दीपनत्वे न चमत्कारो दृश्यते -


प्. २९९)

तस्य 
नयनचातुर्यभ्रूक्षेपकटाक्षसञ्चारललितमधुराङ्गहारवाक्या
दिभिरनुभावैरभिनयः प्रयोक्तव्यः |


यथा हि दीवडि तैल्लु नाहि पलु द्रस्मि गमिट्ठा |
लावण्णुज्जलङ्गु घरि ढोप्लु प-इट्ठा ||

(छाया - दीपके तैलं नास्ति पलं द्रम्मं गवेषितम् |
लावण्योज्ज्वलाङ्गो गृहे प्रियतमः प्रविष्टः ||) इति 

तथा - मासपसू-अं छम्मासगब्भिणिं एक्कदि-अहजरि-अं च |
रंगुत्तिण्णं च पि-अं पुत्त-अ कामंत-ओ होहि ||

छायाः - (मासप्रसूतां षण्मासगर्भिणीमेकदिवसज्वरितां च |
रङ्गत्तीर्णां च प्रियां पुत्रक कामयमानो भव ||)

इत्यादि (?) | तत्रैकाङ्गस्य सौभाग्यस्य प्राधान्याच्चमत्कारोदय इति 
तात्पर्यम् | न तु तदभावकृता चमत्कृतिः |

एतैः कविनोपनिबद्धैर्नटेन च साक्षात्कारकल्पतामानीतैः 
सम्यगित्यविघ्नभोगात्मकसम्भोगो रस उत्पद्यते झटित्येव | न हि 
गमनक्रियावत् पर्यन्ते रसनाक्रिया निष्पद्यते | अपि तु प्रथम एवावसरे | स च 
विभावसाक्षात्कारात्मक एव | तस्य तु प्रथमकक्ष्यायामेव 
रसनागोचरत्वाभिमतस्य नयनचातुर्यादिभी रसै(सो) रसनाद्याभिमुख्यं 
नीयते | अत एव तेऽभिनया अनुभावाश्च | आभिमुख्यनयनमनुभावनं च | 
तद्रसास्वादे समर्थाचरणमुद्दीपनम् | अत एव तदभावे 
विभावादिवर्णनप्रधानेऽपि काव्ये न चमत्कारः | रसनायास्तत्राभावात् | 
यथा विन्दो(कवीन्दो)र्भट्टेन्दुराजस्य -

उपपरिसरं गोदावर्याः परित्यजताध्वगाः
सरणिमपरो मार्गस्तावद्भवद्भिरवेक्ष्यताम् |
इह हि विहितो रक्ताशोकः कयापि हताशया
चरणनलिनन्यासोदञ्चन्नवाङ्कुरकञ्चुकः || इति |

एवमन्यत्राप्युपपद्यत इति तस्याभिनयादिर(दि यो)जनीयम् |

ननु विभावानां साधारण्यं कथम् | नियमेनैवं हि न नाट्ये | 
इयांश्चात्र कविप्रयत्नसमर्प्यमाणः तेन 
तद्भावात्प्रयोजकधर्मोद्रेकप्रकाशविशिष्टसमबलात्प्रमुख एव 
विशेषविश्रान्ततां याति | तथा हा प्रिये जनकराजपुत्रीति इत्ययं श्रुत एव न 
रतिव्यतिरेकेण भावान्तरविभावता शङ्क्या | एतेन कुणपं(पे) कामिनी 
इत्यादिसम्भावनं प्रत्युक्तम् |

तत्र नयनचातुर्यादिना कान्ता दृष्टिर्लक्ष्यते | यत्तु 
भ्रुवोर्मूलसमुत्क्षेपश्चतुरमिति(ना.शा. ८-४७) वक्ष्यते | सभ्रूक्षेपेण 
चोक्तम् - विवर्तनं कटाक्ष (ना. शा. ८-१००) इति ताराकर्म | एवं च योजना - 
नयनानां चातुर्येण 


प्. ३००)

व्यभिचारिणश्चास्यालस्यौग्र्यजुगुप्सावर्ज्या | विप्रलम्भकृतस्तु 
निर्वेदग्लानिशङ्कासूयाश्रमचिन्तौत्सुक्यनिद्रास्वप्नविबोधव्याध्युन्
मादापस्मारजाड्यमरणादिभिरनुभावैरभिनेतव्यः |


सभ्रूक्षेपेण कटाक्षेण च यद्यत्सञ्चारणं ललितं मन्थरं मधुरं 
नयनाभिरामं कृत्वा यान्यङ्गानां हरणानि स्वकर्तव्यकाले ललितानि 
सुकुमाराभिधेयानि मधुराणि च श्रवणसुखकराणि यानि 
वाक्यानीत्युपाङ्गाभिनय आङ्गिको वाचिकश्च लक्षितः |

अत एव सामान्याभिनयाध्याय(ना. शा. अ-२२) 
वक्ष्यमाणाशेषचेष्टालङ्कारलाभ इति ललितमधुरशब्दौ तदर्थावित्यसत् | 
आदिग्रहणात्सात्त्विको मुखरागपुलकादिर्गृह्यते | अनुभावकत्वेन 
ताटस्थ्यपरिहारः | आभिमुख्यनयनेन स्वात्मैकविश्रान्तिशङ्कानिरासः | 
एवमुत्तरत्रापि |

एवं विभावसमय एव 
रसनीयस्यानुभावावसरेऽवस्थावेशवैरस्यास्पदस्य पश्चाद्व्यभिचारिणः 
स्वामेव रसनीयतां चित्रयन्तः सातिशयं पुष्यन्तीति पश्चात्ते निरूप्यन्ते - 
व्यभिचारिणश्चास्येति | आलस्यौग्र्यजुगुप्सा वर्ज्यमाना येभ्यस्ते सर्वे 
व्यभिचारिणः | अस्येति दशाद्वयमयस्येत्यर्थः | जुगुप्सा स्थायिन्यपीह 
निषिद्धा न्यायसिद्धं स्थायिनामपि व्यभिचारित्वमनुज्ञापयति | आलस्यादि 
च स्वविभावप्रमा(म)दादिविषयमेव निषिद्धम् | तेन वपुरलसलसद्बाहु 
लक्ष्म्याः (वेणी. १-२) इति तथा कतिचिदहानि वपुरभूत् केवलमलसेक्षणं 
तस्याः (विक्र. ५-८) इत्यादि न विरूपकं मन्तव्यम् | एवं प्रयोगे काव्ये च 
विभावादीनां क्रम एव समाश्रयणीयः | उत्पूर्वस्य (उद्भूतस्य) 
लब्धप्रतिष्ठता | तथाभूतस्य परिवारसंघटनमिति हि प्रतीतिक्रमः |

ननु निर्वेदादयः सम्भोगे न व्यभिचारिण इत्याशङ्क्याह - 
विप्रलम्भकृतस्त्विति | तुशब्दो विशेषं द्योतयति |

वाक्यैकवाक्यतया दुःखप्रायनिर्वेदादि मुक्त्वा आलस्यादिव्यतिरिक्ताश्च 
सुखमया एव धृत्यादयोऽत्र व्यभिचारित्वेन सम्भोग उपन्यस्ता इति प्रकटयति 
| परस्पराशोपजीवनं

प्. ३०१)

चात्र जीवितमिति दर्शयितुमस्येत्यनुद्भिन्नमेवोक्तम् | तत एव च 
भगवदनुग्रहपवित्रवाचा कालिदासेन रघुवंशे 
सम्भोगविप्रलम्भात्मकव्यामिश्ररसनासम्पत्तये प्रत्यनीकोद्देशेन 
रामभद्रस्य स्वकर्म पूर्वावस्थावर्णनेनादृतम् |

सुप्तान्तर्भूतोऽपि स्वप्नः प्राधान्यादुपात्तः | क्व नीलकण्ठ व्रजसि इति 
(कुमा-५-५४) | सिविण अखणसुत्तुटि आ ए पुणरुत्तदसणमणा ए | बाला ए णिमीलि 
अलो अणा ए दिवसो वि वोलीणो || तथा आहूतोऽपि सहायैः इत्यादौ हि स एव प्राणः | 
सम्भोगदशायां तु विभावसान्निध्ये निद्राद्यभावाद्विबोधोऽपि 
व्यभिचारी | सम्भोगेऽपि रतिश्रमकृतनिद्रादि यद्यप्यस्ति तथाऽपि न रतौ 
तच्चित्रतामाधत्ते | विप्रलम्भे तु तद्रतिभावना परम्परोदितमेव | 
निद्रादिबाहुल्यापेक्षं चेत्थमभिधानम् |

उन्मादापस्मारव्याधीनां या नात्यन्तं कुत्सिता दशा सा काव्ये प्रयोगे च 
दर्शनीया | कुत्सिता तु सम्भवेऽपि नेति वृद्धाः | वयं तु ब्रूमः | 
तादृश्यां दशायां स्वजीवितनिन्दात्मिकायां 
तद्देहोपभोगसाररत्यात्मकास्थाबन्धोऽपि विच्छिद्यत एवेति असम्भव एव | 
मरणमचिरकालप्रत्यापत्तिमयमत्र मन्तव्यम् | येन शोकोऽवस्थानमेव न 
लभते | यथा -

तीर्थे तोयव्यतिर्करभवे जह्नुकन्यासरयवो -
र्देहवस्थाधिकचतुरया सङ्गतः कान्तयाऽसौ 
लीलागारेष्वरमत पुनर्नन्दनाभ्यन्तरेषु || (रघु. ८-९५)

अत एव सुकविना वाक्यभेदेनापि मरणं नाख्यातम् | (तस्य) 
प्रतीतिविश्रान्तिस्थानत्वपरिहाराय तृतीयपादेन विभावानुसन्धानकं 
दर्शनम् | पुनर्ग्रहणेन स एवार्थः सुतरां द्योतितः |

अन्ये त्वाहुः मरणमिति न जीवितवियोग उच्यते | अपि तु चैतन्यावस्थैव 
प्राणत्यागकर्तृतात्मिका पाशबन्धाद्यवसरगता मन्तव्या 
व्यभिचारिभावेनेति सुलभोदाहरणमेतदिति | आदिशब्देन दैन्यमोहादयः | 
एते व्यभिचारिणोऽपि स्वानुभावैरनुभाविता विप्रलम्भमनुभावयन्ति | 
तस्मादनुभावैरित्युक्तम् |


प्. ३०२)

अत्राह - यद्यहं रतिप्रभवः शृङ्गारः कथमस्य करुणाश्रयिणो 
भावा भवन्ति | अत्रोच्यते - पूर्वमेवाभिहितं 
सम्भोगविप्रलम्भकृतः शृङ्गार


अन्ये त्वादिशब्दं करुणवाचिनमाश्रित्य तदीयानुभावान्प्राधान्येन 
दर्शयन्ति | एकशेषेण द्वयमप्यन्ये | विप्रलम्भो विडम्बनं प्रसिद्धमिह 
तूपचारात्तदीयं फलं विरहात्मकं गृह्यते | तेन हि परस्परं 
रतिमतोरत्रविडम्म्बनमस्ति | तेन विरहेण कृतः सुष्ठुतमां पोषित इति 
दर्शयन्मुनिरनेन विना शृङ्गारो अ प्रयोगे न काव्ये हृद्यतामवलम्बत इति 
दर्शयति |

तथा हि - सम्भोगेऽप्येकघनशर्करास्वादस्थानीयतापरिहाराय 
वैषम्यं गोत्रस्खलितं स्पर्ह्दामन्यद्वा कलहविप्रलम्भहेतुभूतं 
कवयो निबध्नन्ति | वामो हि कामः (काम. शा. २-७-१) इति 
वात्स्यायनादिभिरभिहितम् | मुनिनापि वक्ष्यते | यद्वामाभिनिवेशित्वम् इति (ना. 
शा. २२-२०७) | एते च व्यभिचारिणो विद्युदुन्मेषनिमेषयुक्त्यैव 
स्थायिसूत्रमध्ये प्रकटयन्तस्तिरोदधतश्च तद्वैचित्र्यमावहन्ति | न तु 
स्थिराः | यद्यपि स्थाययपि न स्थिरः तथाऽपि संस्काररूपतया 
धारावाहिसजातीयप्रवाहरूपतया च स्थिर एव | व्यभिचारिणस्तु नैवं 
क्षणमपि भवन्ति | संस्कारमपि स्वकं स्थायिसंस्कार एव प्रौढयन्ति | 
तथैव स्मरणाच्च |

तेन व्यभिचारिषु पृथक्पृथग्यैः क(थग्यत्कै)श्चिदुदाहृतं तन्न 
तन्त्रन्यायानुपाति | तथा हि - धृतौ यदुदाहृतं असम्भाव्यं देवात् इत्यादि 
तत्रापि हर्षविस्मयगर्वमतिप्रभृतीनां च ते इति माम् इति वलित 
इत्यादिसूचितानां सम्भार एव | किमपरं त्रैलोक्यम् इत्यादौ 
चावान्तरवाक्यारम्भे स्मृतिप्रभृतिभिः सर्वत्र भाव्यम् | अन्यथा हि 
धृत्येकवचनत्वे सर्वत्र श्लोकार्थे दृष्टिरेकैव चित्रन्यस्तेव भवेत् | 
अस्यास्सर्गविधौ (विक्रमोर्व. १.१०) इत्यत्राप्यवान्तरवाक्यसमाप्तौ 
धृतिहर्षविस्मयादयो भवन्त्येव | अत एव विच्छिद्य वितर्कान्तरं समुदेति | न 
तु व्यभिचारी क्षणमप्यवतिष्ठते | चलं हि गुणवृत्तमिति हि तत्रभवन्तः | अत 
एव प्रयोगवैचित्र्यम् | अन्यथाऽवैचित्र्यात्स एव प्रयोगः स्यात् | मध्येऽन्ते 
चाश्रयाः स्फुटाः | ते च विस्मयधृतिप्रभृतीत्यास्तामेतत् |


प्. ३०३)

इति | वैशिकशास्त्रकारैश्च दशावस्थोऽभिहितः | ताश्च 
सामान्याभिनये वक्ष्यामः |

करुणस्तु शापक्लेशविनिपतितेष्टजनविभवनाशवधबन्धसमुत्थो 
निरपेक्षभावः | औत्सुक्यचिन्तासमुत्थः सापेक्षभावो 
विप्रलम्भकृतः | 


वाक्यैकवाक्यत्वेनावस्थाद्वयस्यूतस्य शृङ्गारस्य 
यत्स्वरूपमुक्तमेतदेव परिशोधयितुं पूर्वपक्षयति - अत्राहेति | 
करुणविषये आश्रयणं विद्यते येषां भूम्ना | अत एव 
कर्मधारयमत्वर्थीयाभ्यामितीह नाश्रितम् | भूम्ना वहति ह्यत्र 
(वहतीत्यत्र) पूर्वपक्षस्य प्राणितम् |

ननु तव्योक्तमसदेवास्त्वित्याशङ्क्याह - वैशिक्ये(के)त्यादि | वेशो 
वेश्यावर्गः | करणं च सम्भोगात्मकम् | तत्प्रयोजनं शास्त्रं 
कामसूत्रं ये कृतवन्तस्तैः | शृङ्गारो 
दशभिरभिलषितादिभिर्मरणान्ताभिरवस्थाभिर्युक्तो दर्शितः | 
अवस्थाग्रहणेन च तावन्तो बहवो विप्रलम्भा इत्याशङ्कां निराकरोति | तेन 
चिन्तादयोऽपि व्यभिचारित्वेन रतेस्तैरनुज्ञाता इति तात्पर्यम् | चकारेणेदमाह 
- परस्परास्थाबन्धात्मकत्वे रतिरूपे स्थिते सति तदङ्गभूता दशावस्था 
विप्रलम्भाङ्गम् | यथोदयनस्य चित्रफलकावलोकनतः प्रभृति |

ननु तत्रापि (न) रतिः क्व | अ(त)स्य विषयस्यानवगमात् | न हि चित्रमात्रम् | 
नलिनीसंस्तरादेः साक्षिणो विद्यमानत्वात् | आकृत्या च काम्यमानतौचित्यस्य 
लाभात् | यदि परं नाम तज्ज्ञास्त(न ज्ञातं त)त्कुत्रोपयोगीति | यदा तु 
विप्रलम्भाङ्गता न भवति तदा स्वातन्त्र्यं - यथा रावणस्यापि | 
तदुक्तमस्मदुपाध्यायभट्टतोतेन -

स्वातन्त्र्येण प्रवृत्तौ तु सर्वप्राणिषु सम्भवः | इति |


प्. ३०४)

एवमन्यः करुणोऽन्यश्च विप्रलम्भ इति | एवमेष सर्वभावसंयुक्तः 
शृङ्गारो भवति |

अपि च 

सुखप्रायेषु सम्पन्नः ऋतुमाल्यादिसेवकः |
पुरुषः प्रमदायुक्तः शृङ्गार इति संज्ञितः || ४६ ||


नन्वेवं व्यभिचर्यभेदात्करुणः कथं विप्रलम्भाद्भिद्यत 
इत्याशङ्क्याह - करुणस्त्विति | अधमप्रकृतेस्तावन्न विप्रलम्भः | 
स्थाययभावात् | तदभावो विभावसामग्रीवैकल्यादिति | तत्र तावत्करुणः 
पृथक् लब्धप्रतिष्ठः | एवमुत्तमप्रकृतावपि रतिविपरीतः शोकः करुणे 
स्थायी | अत एवाह निरपेक्षः | बन्धुजनादिविषये याऽपेक्षा 
रताविवालम्बनम् |

यथोक्तम् - आशाबन्धः कुसुमसदृशं प्रायश इति (मेघ. १-१०) | ततो 
निष्क्रान्तो भावः शोकाख्यो यस्मिन् | शापक्लेशे विनिपतितस्येष्टजनस्य यो 
विभवनाशो वधो बन्धो वा ततः समुत्थानं यस्य | 
शापग्रहणेनाप्रतिकार्यत्वे सत्युत्तमप्रकृतेः शोकोदयस्थानमेतदिति 
दर्शयति | अन्यथोत्साहक्रोधादिविभावत्वं स्यात् | शोकत्वमेव च पराकर्तुं 
कविकुलचक्रवर्तिना पुरूरवस ऊर्वशीशापप्राप्तिरनुरूप(रनुप)लक्षितत्वेन 
निबद्धा | एवं विभावस्थायिविभेदो दर्शितः | येऽपि चैते निर्वेदाद्यास्तेऽपि 
वस्तुतो रत्यननुगृहीता निअपेक्षाच्छोकाद्भवन्त्यऽन्योन्य(न्तोऽन्य) एव | 
ततोऽप्याह निरपेक्षभाव इति |

एवं प्रसङ्गात्करुणस्य स्वरूपमभिधाय प्रकृते योजयति - औत्सुक्यचिन्तेति | 
चिन्ताशब्दोऽशेषनिर्वेदाद्युपलक्षणम् | औत्सुक्यप्रधाना ये 
चिन्तादयस्तेभ्यः सम्यगुत्थानं विजृम्भो यस्य | अत एव सापेक्षो यत्र 
रत्याख्यो भावः | ते च सापेक्षाद्रत्याख्याद्भवन्ति | न हि विप्रलम्भे 
विभावः स्थायी च सम्भोगाद्भिद्यते | एक एवासाविति हि बहुश उक्तम् |

एतदुक्तं भवति | औत्सुक्यं विषयौन्मुख्यम् | तच्च नष्टे विषये न सम्भवति 
|

प्. ३०५)

अपि चात्र सूत्रार्थानुविद्धे आर्ये भवतः |
ऋतुमाल्यालङ्कारैः प्रियजनगान्धर्वकाव्यसेवाभिः |
उपवनगमनविहारैः शृङ्गाररसः समुद्भवति || ४७ ||

नयनवदनप्रसादैः स्मितमधुरवचोधृतिप्रमोदैश्च |
मधुरैश्चाङ्गविहारैस्तस्याभिनयः प्रयोक्तव्यः || ४८ ||


एवं परीक्ष्य परीक्षाफलमुपसंहरति - एवमेष इति | शृङ्गार 
इत्येकवचनेनैक एव शृङ्गार इत्युपसंहृतम् |

एवं सूत्रार्थे परीक्ष्य स्थापिते तदर्थस्य सुखग्रहणार्थं 
सूत्रार्थविवरणरूपत्वात्सूत्रसमीपेऽप्युपचितपाठात्कारिकामधुना 
पठति - अपि चेति | न केवलं सूत्रं परीक्षाऽपि यावदियं कारिकेति 
समुच्चयार्थः | एवं सर्वत्र मन्तव्यम् |

तामेव कारिकां पठति - सुखेति | पुरुष इति भोक्ता संवेदनात्मकोऽभिप्रेतः 
| भोक्तैव च स्थायिसंविद्रूपः | व्यभिचारिणस्तु भोगस्वभावाः | तेन 
रतिरेव पुरुषः | तथा चोक्तम् - श्रद्धामयोऽयं पुरुष इति | एवं 
प्रमदाऽपि | तत्र भोक्तृत्वे पुरुषस्य प्राधान्यम् | प्रमदायास्तु भोग्यत्वम् | 
प्राधान्यादेव च तस्य भोग्येनापरतन्त्रीकरणमिति नायिकान्तरयोगेऽपि न 
शृङ्गारहानिः | भोग्यस्य तु पारतन्त्र्यादेवान्यसम्मीलने शृङ्गारभङ्ग 
इति दर्शितम् | अत एव न स्थायिभेदः शङ्कनीयः | सुखप्रायेषु सम्पन्न 
इत्यादिपुरुषविशेषणत्वेन समुदितस्य विभावत्वं दर्शयति | विभावादयो (न 
रसोदयं विनाऽस्वादैश्च भोक्तरीति निमग्नत्वे भोक्तृप्रधानत्वं च 
दर्शयन्ति | विषयसम्भारपूर्णताभिताभिमानजैव रतिरुचिता |

एतदर्थमेव जस्स अहं तादेण दिण्णेति ईरिसस्सकण्वार अणस्स अवस्सं एव्व 
इरिसे वरे अहिलासेण होदव्वं (रत्नावली ईई) इति (?) च | एतत्सर्वसम्पन्नत्वमेव 
नायिकायाः प्रदर्शितम् | अन्यथा नोत्तमत्वं स्यात् | 
निजजातिकुलानुरूपसम्पदभावे तु रतिः 
पुरुषार्थरूपत्वा(भावाद)नुपदेश्या | अत एव तत्र सर्वस्य 
प्रतीतिवैर(स्य)स्यानन्तरसंभावनमिति श्लोकस्य तात्पर्यार्थः |


प्. ३०६)

अथ हास्यो नाम हासस्थायिभावात्मकः | स च 
विकृतपरवेषालङ्कारधार्ष्ट्यलौल्यकुहकासत्प्रलापव्यङ्गदर्शन
दोषोदाहरणादि-


विषयसामग्रीसम्पूर्णो रस इति ये मन्यन्ते तेषामभ्रान्तिकारणमयं 
श्लोकः | स चेत्थं व्याख्यातो न भ्रान्तिजनकः | संश्रीयत (संज्ञित) 
इत्यनेनान्वर्थतां पराकरोति | तथा हि - उणादिषु (अव्युत्पन्नः) 
शृङ्गारशब्दो निपातित इति | (शृङ्गारभृङ्गारौ इत्युणादिसूत्रम् ४१६)

न केवलं श्लोकवृत्तमिदं सूत्रार्थनुविद्धे यावदार्ये अपीत्यपि चेत्यस्य 
भिन्नक्रमस्यार्थः | प्रियो जनो विदूषकादिः | गान्धर्वशब्दो 
गीतादिहृद्यविषयोपलक्षणम् | काव्यसेवाशब्देन विषयसङ्कल्पं 
विभावत्वेन लक्षयति |

यस्त्वाह काव्यार्थीभूताद्रसात्काव्यार्थविदो भावान्तरं प्रादुर्भवति | 
अतः सुखजनकत्वात्काव्यार्थो रस इति | स प्रत्युक्तः | न हि विषयसामग्री रस इति 
पूर्वं दर्शितम् | धृतिप्रमोदशब्देन व्यभिचारिणो लक्षयति | एक एव च 
परमार्थतः शृङ्गार इत्यभिप्रायेणादाववस्थोपलक्षणद्वारेण सर्व 
एवोपसंहृतो मन्तव्यः ||

इति शृङ्गाररसप्रकरणम् ||

अथ हास्यरसप्रकरणम् ||

अथ हास्यं लक्षयितुमाह - अथेति | आत्मशब्देनेदमाह - 
रतिरास्वादनाख्यां प्रतीतिं विदधाना न तां रतिरूपामेव विधत्ते | 
प्रमुखे विभावादौ साधारण्यात् | हासे तु य आस्वादः सोऽपि 
विकृतवेषादीनां सामाजिकान्प्रति लोकवृत्तेन हासहेतुतेति 
विभावसाधारण्यद्वारेण तदेकस्वभाव एवेति 
हासात्मकरसनाख्यचर्वणाचर्वणीयत्वाच्चास्य रतिशोकावेव 
परमतज्जातीयसंविदास्वादौ धारारूढसुखदुःखरूपत्वेन 
निस्साधारणात्मीयंत्वनियमग्रहगृहीतहेतुबलादेवोत्पद्येते यतः 
अतोऽनयोर्मुनिना प्रभवग्रहणं कृतम् | अन्येषु तु विभावे 
साधारण्यसम्भावनात्तदात्मकग्रहणम् | नयविनयादेरन्यायकारिणः 
समानं कालादेरपूर्ववस्तुनश्च सर्वान्प्रत्युत्साहक्रोध- 
भयजुगुप्साविस्मयहेतुत्वेन साधारण्यविभावत्वादित्यलं बहुना |


प्. ३०७)

भिर्विभावैरुत्पद्यते | 
तस्योष्ठनासाकपोलस्पन्दनदृष्टिव्याकोशाकुञ्चनस्वेदास्यरागपार्ऽऽ
स्वग्रहणादिभिरनुभावैरभिनयः प्रयोक्तव्यः | 
व्यभिचारिणश्चास्यावहित्थालस्यतन्द्रानिद्रास्वप्नप्रबोधासूयादय
ः | द्विविधश्चायमात्मस्थः परस्थश्च | यदा स्वयं हसति 
तदाऽत्मस्थः | यदा तु परं हासयति तदा परस्थः |


तत्र वेषः केशादिरचना | अलङ्कारः कटकादिः | स चोभयोऽपि विकृतो 
देशकालप्रकृतिवयोऽवस्थाविपरीतो हास्यस्य विभावः | एतेन सर्वे रसा 
हास्येऽन्तर्भूता इति दर्शितम् | अथ विदूषकोऽपि तद्वेषं 
विदधद्धास्याभासं प्रथयतीत्येतच्च प्रागेवोक्तम् | परस्य सम्बन्धी 
परः | एवंभूतो देवदत्तस्य वेषोऽयमलङ्कारो वा इत्युद्घट्टक (ना. शा. 
४-१८७) भाण्डनृत्तादौ दर्श्यमानो हासं करोति | वेषालङ्कारौ 
गतागतिकादेरप्युपलक्षणम् | धाष्टर्यं निर्लज्जता | लौल्यं 
विषयेष्वनियतता | कुहकं कक्षग्रीवादिस्पर्शनं विस्मापनविधिप्रसिद्धं 
बालानाम् | अङ्गविगमो विखुनादि व्यङ्गम् | एषां दर्शनमिति समासः | 
दोषा अतत्प्रकृतेरपि भयादयः अकार्यकरणादयश्च विकृतवेषादय एव वा | 
तेषामुदाहरणं वर्णनम् | आदिग्रहणात्सङ्कल्पस्मृत्यादि |

ओष्ठादेः स्पन्दनशब्देन संबन्धः | व्याकोशनं विकासो निमीलनं च | 
आकुञ्चनं त्वीषत् | एतद्दृष्ट्या योज्यम् | आस्यरागो मुखरागः | 
पार्श्वयोर्ग्रहणं पीडनम् | तन्द्राशब्देन मोहः | एते च विभावा 
अनुभावा व्यभिचारिणश्च प्रकृतित्रयभेदेन ये स्मितादिभेदा वक्ष्यन्ते तेषु 
यथायोगं योजनीयाः |

द्विविधश्चायमिति | आत्मस्थैर्विभावैर्विकृतवेषादिभिर्विदूषकः स्वयं 
हसति स तस्यात्मस्थः | देवीं च हासयतीति तस्याः परस्थः - तदिदमसत् | 
एवं हि विभावाना-


प्. ३०८)

अत्रानुवश्य आर्ये भवतः |

विपरीतालङ्कारैर्विकृताचाराभिधानवेषैश्च |
विकृतैरर्थविशेषैर्हसतीति रसः स्मृतो हास्यः || ४९ ||

विकृताचारैर्वाक्यैरङ्गविकारैश्च विकृतवेषैश्च |
हासयति जनं यस्मात्तस्माज्ज्ञेयो रसो हास्यः || ५० ||

स्त्रीनीचप्रकृतावेष भूयिष्ठं दृश्यते रसः |
षड्भेदाश्चास्य विज्ञेयास्तांश्च वक्ष्याम्यहं पुनः || ५१ ||

स्मितमथ हसितं विहसितमुपहसितं चापहसितमतिहसितम् |
द्वौ द्वौ भेदौ स्यातामुत्तममध्याधमप्रकृतौ || ५२ ||

तत्र

स्मितहसिते ज्येष्ठानां मध्यानां विहसितोपहसिते च |
अधमानामपहसितं ह्यतिहसितं चापि विज्ञेयम् || ५३ ||


मात्मस्थत्वविभागह् स्यात् | न हासस्य | किञ्च स्वामिनः शोकोऽनुजीविषु 
शोकं करोतीति परस्थता सर्वत्र स्यात् | स्वयंभूर्हि परत्र देव्यादौ व्यक्तः 
परस्थ इति चेद्गम्भीरस्य प्रभोरनुजीविगतानुभावव्यक्तः क्रोधोऽपि परस्थो 
भवेत् | तद्विभाव आत्मस्थोऽतो(न्य)विभावकस्त्वन्य इत्यप्यसत् | परहासोऽपि 
तद्धासे विभावः स्यात् | एतच्च रत्यादिषु सर्वेष्वप्यस्ति | तस्मादयमत्रार्थः 
- परं हसन्तं दृष्ट्वा स्वयं विभावानपश्यन्नपि हसन्लोके दृष्टः | 
तथा विभावादिदर्शनेऽपि गाम्भीर्यादनुदितहासोऽपि परकीयहासावलोकने 
तत्क्षणं हासविवशः सम्पद्यत एवेति स्वभावः | 
यथाऽम्लदाडिमादिरसास्वादः सङ्क्रमणस्वाभावो-


प्. ३०९)

अत्र श्लोका -

ईषद्विकसितैर्गण्डैः कटाक्षैः सौष्ठवान्वितैः |
अलक्षितद्विजं धीरमुत्तमानां स्मितं भवेत् || ५४ ||

उत्फुल्लानननेत्रं तु गण्डैर्विकसितैरथ |
किञ्चिल्लक्षितदन्तं च हसितं तद्विधीयते || ५५ ||

अथ मध्यमानाम् -

आकुञ्चिताक्षिगण्डं यत्सस्वनं मधुरं तथा |
कालागतं सास्यरागं तद्वै विहसितं भवेत् || ५६ ||


ऽन्यत्रापि दन्तोदकविकारानुरूपसङ्क्रमदर्शनादेव सङ्क्रामति एवं 
हासः स्वभावतः सङ्क्रमशील इति काष्ठकाऽस्य भूयिष्ठता | 
नानाभेदा इत्याह - षड्भेदाश्चेति | द्वौ द्वाविति | यथाक्रमं 
विभावतारतम्यमित्यादीति केचित् | तत्त्वसत् | भेदान्तराणामपि प्रसङ्गात् | 
तस्मात्सङ्क्रमणाभिप्रायेणैतत् | स्मितं हि यदुत्तमप्रकृतौ तत्सङ्क्रान्तं 
हसितं सम्पद्यते | अत एव व्यवस्थो हास इति वक्ष्यते | षडवस्थो ह्यन्यथा 
स्यात् | 

स्मितस्येषत्तायां व्यपगतायां हसितं ततो विशेषेण ततोऽपि परस्य 
समीपं गतम् अन्यदपहसितमतिशयेन चेत्युपसर्गभेदादर्थभेदः | (५३)

सौष्ठवमनुल्बणता | द्विजा दन्ताः धीरमिति मन्थरं कृत्वा ईषत्त्वं 
निवार्याह विकसितैरिति | अथेति | स्मितानन्तरं संक्रमणकाल इत्यर्थः | तदिति | 
स्मितमेव संक्रान्तं सदेवंरूपतामेतीत्यर्थः |


प्. ३१०)

उत्फुल्लनासिकं यत्तु जिह्मदृष्टिनिरीक्षितम् |
निकुञ्चिताङ्गकशिरस्तच्चोपहसितं भवेत् || ५७ ||

अथाधमानाम् -

अस्थानहसितं यत्तु साश्रुनेत्रं तथैव च |
उत्कम्पितांसकशिरस्तच्चापहसितं भवेत् || ५८ ||

संरब्धसाश्रुनेत्र च विकृष्टस्वरमुद्धतम् |
करोपगूढपार्श्वं च तच्चातिहसितं भवेत् || ५९ ||

हास्यस्थानानि यानि स्युः कार्योत्पन्नानि नाटके |
उत्तमाधममध्यानामेवं तानि प्रयोजयेत् || ६० ||

इत्येष स्वसमुत्थस्तथा परसमुत्थश्च विज्ञेयः |
द्विविधस्त्रिप्रकृतिगतस्त्र्यवस्थभावो रसो हास्यः || ६१ ||


जिह्माख्याया भाविन्या दृष्ट्या निरीक्षणं यत्र काल उचितं तेन 
संस्थानादौ | (५७)

अस्थान इत्यकाले शोकाद्यवसरे | विकृष्टं श्रवणकटु | नाटक इति | 
नाटकशब्दो रूपकमात्रवृत्तिः | स्वसमुत्थ 
इत्यसंक्रान्तस्मितविहसितापहसितलक्षणः  परसमुत्थः संक्रान्तो 
हसितोपहसितातिहसितरूपः | हसितादिरूपसंक्रमणयो(मेवो)त्कृष्टप्रकृतौ 
स्मितादिरूपम् | रतिक्रोधशोकादेस्तु न संक्रमणं भवतीत्युक्तमेव | तत्र हि 
युगपदेव वा स एव विभावस्तच्चित्तवृत्तिमान्वा पुरुषो विभावतामेति | न तु त 
एव विभावास्तस्य चित्तवृत्तिं प्रस्तूय संक्रमयाद्यस्य (मयन्त्यन्यस्य) 
प्रतुवतः | हासमिव)स एव) 
सर्वेषामात्मस्थपरस्थभेदोपलक्षणमेतदित्यन्ये | एतच्चासत् | 
अनुभवसिद्धमेव हीदं हासः संक्रामतीति |


प्. ३११)

अथ करुणो नाम शोकस्थायिभावप्रभवः | स च 
शापक्लेशविनिपतितेष्टजनविप्रयोगविभवनाशवधबन्धविद्रवोपघ
अतव्यसनस.योगादिभिर्विभावैः समुपजायते | 
तस्याश्रुपातपरिदेवनमुखशोषणवैवर्ण्यस्रस्तगात्रतानिश्श्वासस्
मृतिलोपादिभिरनुभावैरभिनयः प्रयोक्तव्यः | व्यभिचारिणश्चास्य 
निर्वेदग्लानिचिन्तौत्सुक्यावेगभ्रममोहश्रमभयविषाददैन्यव्याधिज्
अडतोन्मादापस्मारत्रासालस्यमरणस्तम्भवेपथुवैवर्ण्याश्रुस्वर्
अभेदादयः |


अन्यस्त्वाह - तिसृषु प्रकृतिषु त्र्यवस्थो विभावतारतम्यात् द्विरूपः | 
पुनरात्मपरस्थत्वेन द्विधेति द्वादशभेदोऽयमिति कारिकातात्पर्यमिति | अत्र च 
पृथग्विभावनमपि भवति | तत्त्वतिप्रसङ्गावहं तन्मतमिति नोदाहृतम् | (६१)

इति हास्यरसप्रकरणम् ||

अथ करुणरसप्रकरणम् ||

इदानीमवसरायातं करुणं लक्षयति - अथ करुणो नामेति | अथेति क्रमे | तत्र 
चायं क्रमः - सम्भोगेन हास्योऽङ्गत्वेनापेक्षितः | विप्रलम्भेन च 
समानव्यभिचारिकत्वात्करुण इति टीकाकारः |

एतच्च पूर्वापरविरुद्धम् | अस्माभिस्तूद्देशविभाग एव क्रमो दर्शितः | 
तस्याभिनयः प्रयोज्यो यस्यास्वाद्यमानस्य करुण इति व्यपदेशः | 
सदयहृदयता हि करुणा लोके प्रसिद्धा | सा च लिङ्गैरनुकर्तरि शोकं 
प्रतीयतां सामाजिकानामिति करुणव्यपदेशः इति श्रीशङ्कुकः |

एतच्च पूर्वापरविस्मरणविजृम्भितमस्य | यतः शोकप्रतिकृतिस्तस्य करुणा | 
दया च नाम परित्राणेच्छा | सा कथं शोकानुकरणम् | किं प्रति च तेषां 
दयेति न विद्मः |


प्. ३१२)

अत्रार्ये भवतः -

इष्टवधदर्शनाद्वा विप्रियवचनस्य संश्रवाद्वापि |
एभिर्भावविशेषैः करुणरसो नाम संभवति || ६२ ||

सस्वनरुदितैर्मोहागमैश्च परिदेवितैर्विलपितैश्च |
अभिनेयः करुणरसो देहायासाभिघातैश्च || ६३ ||


तस्मात् करुण इति शोकस्य सर्वसाधारणत्वेन प्राग्युक्त्या आस्वाद्यमानस्य 
संज्ञा | तदर्थमेव नामशब्दः | तत्प्रभवत्वं शृङ्गारवद्व्याख्येयम् 
| अशक्यप्रतीकारहेतूपलक्षणं शापग्रहणम् | शापक्लेशे 
पतितस्येष्टजनस्य ये विप्रयोगादयः | तत्र विप्रयोगोऽयं सङ्गमः 
(योगोऽसङ्गमः) विभवनाशादि प्रसिद्धम् | विद्रवो देशादुच्चाटनम् | तच्च 
विप्रयोगेऽपीति विशेषः | उपघातः पुत्रादिमरणम् | अग्न्यादिकृतो विद्रवः 
चोरादिकृत उपघात इति त्वसत् | विभवनाशेन गतत्वात् | व्यसनेन 
मृगयाक्षादिनाऽनर्थजनकेन संयोगः | विभवनाशादयोऽपि स्वात्मगता 
नोत्तमप्रकृतेः शोकं कुर्युः | मध्यमाधमप्रकृतीनां तु 
कुर्युरेवेत्यादिग्रहणम् | परिदेवनमात्मानो दैवस्यान्यस्य चोपालम्भः | 
निश्वासशब्देन तदनन्तरभावी उच्छ्वासोऽप्यूर्ध्वश्वसनरूपो लक्ष्यते | 
स्मृतिलोपेन स्तम्भप्रलयौ लक्ष्येते | वैवर्ण्याश्रुस्वरभेदा अत्र 
बहिरुद्भिन्नस्वभावाश्चित्तवृत्त्यात्मानो गृह्यन्ते | तथा हि वक्तारो भवन्ति 
अश्रुणा पूर्णोऽस्य कण्ठो न च नयनजलं दृष्टम् इति | एते ह्यश्रुप्रभृतयो 
व्यभिचारित्वाभिनेयत्वोपजीवनायैव मध्ये निर्दिष्टा इत्यवोचाम 
वक्ष्यामश्च | तेन न पौनरुक्त्यम् | एवमन्यत्रापि | व्याधेरुन्मादापस्मारौ 
भेदेन वक्ष्यामः |

वधशब्दो बन्धादेरप्युपलक्षणम् | विप्रियमिष्टजनवधादि येन 
वाक्येनोच्यते तस्य श्रवणात् | तेन चेष्टजनस्य विभवनाशादि दृश्यमानं 
श्रूयमाणं वा कविभिः करुणविभावत्वेनोपनिबन्धनीयमिति तात्पर्यम् | 
एभिरित्येवंप्रकारैः | भावशब्दोऽत्रार्यायां विभाववाची | 
अनुभावांस्तद्द्वारेण च व्यभिचारिणोऽप्युपलक्षयितुमार्यान्तरं 
सस्वनेत्यादि | बहुवचनं 
प्रकृतिदेशकालदशाहेत्वादिभेदेनानेकप्रकारत्वज्ञापनार्थम् | मोहो 
जडता |


प्. ३१३)

अथ रौद्रो नाम क्रोधस्थायिभावात्मकः 
रक्षोदानवोद्धतमनुष्यप्रकृतिः संग्रामहेतुकः | स च 
क्रोधाधर्षणाधिक्षेपानृतवचनोपघातवाक्पारुष्याभिद्रोहमात्स
र्यादिभिर्विभावैरुत्पद्यते | तस्य च 
ताडनपाटनपीडनच्छेदनभेदनप्रहरणाहरणशस्त्रसम्पातस
म्प्रहाररुधिराकर्षणा-


तेनान्ये व्यभिचारिण उपलक्ष्यन्ते | देहस्यायासनं पातनवेष्टनादि | 
अभिघात उरस्ताडनादिः | एते चानुभावाः प्रकृतिभेदेन यथायोगं 
विभजनीयाः करुणो रौद्रादित्युक्तम् | स की(ही)दृग्रौद्र इति क्रमं केचिदाहुः || 
(६३)

इति करुणासप्रकरणम् ||

अथ रौद्ररसप्रकरणम् ||

अधुना रौद्ररसं लक्षयति - अथ रौद्रो नामेति | आत्मग्रहणस्यायमाशयः 
| अन्यायकारिता प्राधान्येन क्रोधस्य विषयः | तादृशि च जने सर्वो (र्वे)ऽपि 
मनोरथैरपि रुधिरपानमपि नामाद्रियन्ते | तथा चाह लोकः - तादृशो यदि 
लभ्यते तत्तदीयं रुधिरमपि पीत्वा न तृप्यते | महाकविना भासेनापि 
स्वप्रबन्ध उक्तम् -

त्रेतायुगं तद्धि न मैथिली सा 
रामस्य रागपदवी मृदु चास्य चेतः |
लब्धा जनस्तु यदि रावणमस्य कायं
प्रोत्कृत्य तन्न तिलशो न वितृप्तिगामी || इति |

तेन हास्यवत्साधारणविभावत्वाच्चर्वणापि क्रोधमययेवेति 
तद्रसनाचरणौ (चर्वणो) रौद्रः क्रोधात्मक एव | उद्रिक्तं हन्तृत्वं 
येषां त उद्धताः | तद्वेषधारिणो ये नटास्ते प्रकृतिश्चर्वणोदयहेतुरस्य | 
अत्र व्याचक्षते - युद्धहेतुक उद्धतमौष्येषु भीमसेनादिषु 
रुधिरपानादिलक्षणः | रक्षोदानवास्तु स्वभावरौद्रा इति | तदसत् | भीमस्य 
रुधिरपानं न युद्धहेतुकम् | अपि तु विपर्ययेण | उद्धतस्वभावत्वादेव 
ह्यसौ क्रोधपरवशः


प्. ३१४)

द्यानि कर्माणि | पुनश्च 
रक्तनयनभ्रुकुटीकरणदन्तोष्ठपीडनगण्डस्फुरणहस्ताग्रनिष्पे.
सादिभिरनुभावैरभिनयः प्रयोक्तव्यः |


सन्ननुचितमपि प्रतिज्ञातवान् | तन्निर्वाहायैव च राक्षसाधिष्ठानमस्य 
कविना वेणीसंहारे वर्णितम् | तस्मात्सर्व एवैते स्वभावात् क्रोधनाः | 
तदनुकारिणि नटे रौद्र आस्वाद्यत इति स तस्य प्रकृतिः | सङ्ग्रामहेतुक इति 
चायमर्थः - युद्धस्य कविनटप्रदर्श्यमानो हेतुकः कुस्तितहेतुः वीरो हि 
तस्योचितो हेतुर्न क्रोधः | तथा च प्राधान्येन युद्धेन वीर एव व्यपदेक्ष्यते |

नन्वेते स्वभावक्रोधना अपि किमुद्दिपनमेक्षन्ते | ओमित्याह - स चेति | क्रोधादि 
परकर्तृकम् | आधर्षणं दारादिखलीकरणम् | अविक्षेपो 
देशजात्यभिजनविद्याकर्मनिन्दा | अनृतस्य कस्याप्यपसत्यस्य वचनम् | 
उपघातो गृहभृत्याद्युपमर्दनम् | वाक्पारुष्यं वधाद्युपन्यासेन 
तर्जनम् | अभिद्रोहो जिघांसा | मात्सर्य गुणेष्वसूया | 
आदिग्रहणाद्राज्यापहरणादि | एतैरुत्पद्यते कविना विभावत्वेन 
वर्ण्यमानैः |

अस्य ताडनादीनि कर्माणि रक्तनयनादयोऽनुभावा इति पृथङ्निरूपणं 
तुल्येऽप्यनुभावत्वे विशेषख्यापनार्थम् | विशेषस्तु पूर्वेषां 
वचनमात्रेण व्यावर्णनम् | रङ्गे प्रत्यक्षतोऽप्रदर्शनीयत्वात् | यद्वक्ष्यते 
-

युद्धं राज्यभ्रंशो मरणं नगरोपरोधनं चैव |
अप्रत्यक्षकृतानि प्रवेशकैः संविधेयानि || इति || (ना. शा. १८-३८)

रक्तनयनादि रङ्गे प्रत्यक्षेण कृतम् |

प्रहरणाहरणं तु पूर्वत्र प्रमादपठितमिति केचित् | इदं तु 
पृथगभिधाने तुच्छं प्रयोजनम् | अयं चात्राशयः - 
रक्षोदानवोद्धतमनुष्या उद्दीपनहेतुभिर्विनाऽपि चेष्टितमात्रं यदपि 
कुर्वते नर्मगोष्ट्याद्यपि च तत्र ताडनादि प्रधानम् | तद्वक्ष्यति - यच्च 
किञ्चिदारभन्ते इति | उद्दिपनारम्भते ताडनादिग्रस्त एव 
रक्तनयनाद्यधिकीभवति | अत एव पुनश्शब्दः | तत्र ताडनं 
तलाद्यभिघातः | पाटनं द्विधाकरणम् | पीडनं मर्दनम् | (छेदनं) 
कर्तनम् | भेदनं परस्परं मित्रादि वियोजनम् | भावे ल्युङन्ता | 
प्रहरणानामासमन्ताद्धरणम् |


प्. ३१५)

भावाश्चास्यासम्मोहोत्साहावेगामर्षचपलतौग्र्यगर्वस्वेदवेपथुरो
माञ्चगद्गदादयः |

अत्राह - यदभिहितं रक्षोदानवादीनां रौद्रो रसः | किमन्येषां 
नास्ति | उच्यते - अस्त्यन्येषामपि रौद्रो रसः | किन्त्वधिकारोऽत्र गृह्यते | ते 
हि स्वभावत एव रौद्राः | कस्मात् | बहुबाहवो बहुमुखाः 


शस्त्रस्य सम्पातनमविदारयतोऽपि | सम्प्रहरणं विदारयतः पातनम् | तेन 
रुधिरस्याकर्षणम् | रक्षःप्रभृतयो हि नर्मणाऽपि प्रहरन्ति | किन्तु 
रुधिरागमनमात्रफलं न त्वधिकम् | रक्ते च ते नयने | 
भ्रुओर्मूलसमुत्क्षेपो भ्रुकुटी | दन्तोष्ठस्य यथायोगं पीडनम् | 
हस्ताग्रयोरन्योन्यनिष्पेषः सङ्घर्षणम् |

भावा इति व्यभिचारिणः | असंमोहः सम्मोहविपरीतः | विरोधे नञ् | 
तत्रावृत्तिसङ्गृहीतः सम्यग्बोधः | उत्साहोऽत्र व्यभिचारी | क्रोधस्य 
प्राधान्येन रसनीयत्वात् | स्वेदादयो बाह्याः | आभ्यन्तर - 
सात्त्विकाभावेऽपि विषस्पर्शज्वरादिना भवन्ति | ततोऽनैकान्तिकाः | आन्तरा 
अनुद्रिक्ता व्यजनग्रहणादिभिः उद्रिक्ता बाह्यैः स्वेदादिभिर्व्यक्ता 
व्यभिचारिरूपाः पठिताः |

एष्वेव रौद्ररस इत्यभिप्रायं गृहीत्वा चोदक आह - यदभिहितमिति | सिद्धान्ती 
त्वेषु रौद्रो भवत्येवेत्यभिप्रायेणाह - अस्त्यन्येषामिति | अन्येषां 
कविनटाभ्यां प्रयुज्यमानानां सम्बन्धी जन्यत्वेन | अधिकारोऽनुवृत्तिः | 
अत्रेति - राक्षादिषु | एतदेव व्यनक्ति - ते हीति | स्वभावशब्दानन्तरमेवकारेण 
भवन्त्येवेत्ययोगव्यवच्छेद एव सूचितः | स्वयं तेषां भवनं तत 
इत्यर्थः | तेनाङ्गरौद्रोपन्यासोऽप्यविरुद्धः | अन्यथा स्वभावरौद्र एव 
रक्ताक्षादिभिरभिधेयः स्यात् | न बहुबाहुमुखादि | तत्र राक्षादयोऽपि न 
परिजने सदा क्रुद्धा इति प्रतीयन्त इत्याशयेनाह कस्मादिति |


प्. ३१६)

प्रोद्धूतविकीर्णपिङ्गलशिरोजाः रक्तोद्वृत्तविलोचना 
भीमासितरूपिणश्चैव | यच्च किञ्चित्समारभन्ते स्वभावचेष्टितं 
वागङ्गादिकं तत्सर्वं रौद्रमेवैतेषाम् | शृङ्गारश्च तैः 
प्रायशः प्रसभं सेव्यते | तेषां चानुकारिणो ये पुरुषास्तेषामपि 
सङ्ग्रामसम्प्रहारकृतो रौद्रो रसोऽनुमन्तव्यः |

अत्रानुवंश्ये आर्ये भवतः -


अत्रोत्तरं बहुबाहवः इति | लोकप्रसिद्धाकारविपरीतो हि तेषामाकारः | तत्र च 
परविनाशनाभिसन्धिजनितं तपश्चर्यादिकं दृष्टं वा कर्म तेषां 
व्याप्रियते | अतस्तादृशेष्वदृ(सुदृ)ष्टेषु स एव क्रोधात्मकोऽभिसन्धिर्गम्यत 
इति सामाजिकानां नान्तर्दृ(कानान्तर्दृ)श्यते रौद्रास्वादः | तेन च 
रागादिव यत्क्रोधकाले दृष्टं तत्सदैव तेषामुद्वृत्तं तारकयोः 
रक्तविलोचनम् | अत एव भीममसितं कृष्णं सदैव रूपं येषाम् | नित्ययोग 
इनिः | अत एव च न बहुव्रीहिरत्र कृतः | (भीमासितरूपाः इति 
बहुव्रीहिपदप्रयोगह् न कृतः इत्यर्थः|)

न केवलं कायस्तदीय इत्थं यावच्चेष्टितमपि तदीयं दृश्यमानं 
रौद्रास्वादजनकमेवेति दर्शयति - यच्चेति | स्वभावेनेति (वेति) | 
चित्तस्याविकारेऽपि यच्चेष्टितं वाचिकं कायिकं वा तदेषां 
ताडनादिप्रधानमिति दृश्यमानं काव्ये प्रयोगे च रौद्रास्वादहेतुः | 
वागङ्गे आदिकरणे यस्य | मानसं तु चेष्टितमप्रत्यक्षत्वान्नोक्तम् | 

सर्वमिति यदुक्तं तत्स्फुटयति - शृङ्गारश्चेति | शृङ्गारशब्देनात्र 
तद्विभावः प्रमदोद्यानादिः | सोऽपि तैः प्रसभमिति क्रूराकारतया सेव्यते | 
यत्रौग्र्यस्य वर्जनमुक्तं किं पुनरन्यदिति चशब्दस्यार्थः | तथा आ | सीते 
पतिगर्वविभ्रमह(भ)रभ्राम्यद्भ्रूः (उदात्तराघवनाटके) 
इत्याद्युदाहरणम् | तथा नानादेवसेवापि गाढाम्रेडं मलयमरुतः 
शृङ्खलादाम दत्त (बाल. रामा. ५-५१) इति रौद्ररसत्वेन 
कदाचिदनुनयेनापीति दर्शयति - प्रायश इति |


प्. ३१७)

युद्धप्रहारघातनविकृतच्छेदनविदारणैश्चैव |
सङ्ग्रामसम्भ्रमाद्यैरेभिः सञ्जायते रौद्रः || ६४ ||

नानाप्रहरणमोक्षैः शिरःकबन्धभुजकर्तनैश्चैव |
एभिश्चार्थविशेषैरस्याभिनयः प्रयोक्तव्यः || ६५ ||

इति रौद्ररसो दृष्टो रौद्रवागङ्गचेष्टितः |
शस्त्रप्रहारभूयिष्ठ उग्रकर्मक्रियात्मकः || ६६ ||


ननूद्धतमनुष्येषु तर्हि कथं रौद्रादिविकारः | न हि ते 
बहुबाहुत्वादियुक्ता इत्याशङ्क्याह - तेषां चेति | राक्षसादीनाम् | अनुकारिण 
इति | तामसप्रकृतितया तत्सदृशा अनुगामित्वेन मन्तव्या इत्यर्थः | 
कथमित्याह- सङ्ग्रामेतिसम्प्रहारग्रहणेन पूर्वोक्तं ताडनपाटनादि 
गृह्यते | तेन बहुबाहुत्वाद्यभावेऽप्युद्धतमनुष्या वागङ्गचेष्टितेन 
क्रोधोचितेन रौद्रप्रकृतय इति लक्ष्यन्ते | एवं 
रक्षोदानवेत्यादावयोगव्यवच्छेदो निश्चितः | अन्येऽपि तु वीरप्रधाना 
अश्वत्थामजामदग्न्यादयः | तेषु कारणमहिम्ना भवत्येव क्रोधो 
रौद्रास्वादयोग्यः | राक्षसादीनामपि च हासशोकादिः 
स्वकारणोदितोऽभिभूतक्रोधः | हास्यकरुणादेश्चेह योगो भवत्येव | 
तेनैषां न रौद्र एव रसः | ननु सामाजिकानां 
तथाभूतराक्षसादिदर्शने कथं क्रोधात्मक आस्वादः ? उच्यते - 
हृदयसंवाद आस्वादः | क्रोधे च हृदयसंवादस्तामसप्रकृतीनामेव 
सामाजिकानामिति दानवादिसदृशास्तन्मयीभूता एवान्यायकारिविषयं 
क्रोधमास्वादयन्तीति न किञ्चिदवद्यम् |

विकृतं यच्छेदनं व्यङ्गादिकरणम् | युद्धादीति परेण क्रियमाणौचित्यम् | 
तेन युद्धाद्यनुमितस्य परक्रोधादेर्विभावत्वमुक्तम् | सङ्ग्रामाय 
सम्भ्रमः | शस्त्राहरणे त्वरा |

अनुभावानाह - नानेति | मारणप्राधान्यं नानाप्रहरणेन दर्शयति | 
शिरःकर्तनादिमृतशरीरस्यापि क्रोधातिशयं सूचयन्वीराद्भेदमाह | 
युद्धवीरेऽपि हि तन्नास्ति | इह तु 


प्. ३१८)

अथ वीरो नामोत्तमप्रकृतिरुत्साहात्मकः | स 
चासंमोहाध्यवसायनयविनयबलपराक्रमशक्तिप्रतापप्रभावा
दि-भिर्विभावैरुत्पद्यते | तस्य 
स्थैर्यधैर्यशौर्यत्यागवैशारद्यादिभिरनुभावैरभिनयः 
प्रयोक्तव्यः | भावाश्चास्य 
धृतिमतिगर्वावेगौग्र्यामर्षस्मृतिरोमाञ्चादयः |

अत्रार्ये रसविचारमुखे -


वक्ष्यते - उग्रकर्मेति | उग्राण्यौग्र्यप्रधानानि यानि शिरःकर्तनादीनि तेषां 
या क्रिया अपनीतिः सा आत्मा प्रधानं यस्येति | भरतमुनिस्त्वेकेन 
श्लोकेनोपसंहरति - इति रौद्ररस इति || (६६)

इति रौद्रसप्रकरणं समाप्तम् |

अथ वीररसप्रकरणम् |

क्रमप्राप्तं वीरं लक्षयति - (अथ वीरेति) संग्रामसम्प्रहारयोगो 
रौद्रेऽपीति वीरेऽजिघांसेति | आनन्तर्यमथशब्देनाह | उत्तमानां प्रकृतिः 
स्वभावो यत उत्साहोऽतो वीररसोऽपि तथा | यदि वा काव्ये नाट्ये च 
प्रयुज्यमान उत्तमप्रकृतिर्हेतुर्यस्य | उत्तमवर्णानां हि सर्वत्रोत्साह 
आस्वाद्यो भवति | अत एव चतुर्ष्वपि नायकेषु वीरत्वमनुयायित्वेन वक्ष्यते 
धीरोदात्त इत्यादि | यद्यपि सर्वो जन उत्साहवानेव | तथापि 
तदुत्साहस्याविषयप्रवृत्तत्वात्तदीयं चरितं काव्यनाट्ययोर्नोपदेश्यम् | 
यदीयं तु चरितमुपदेशार्हं तेषामुचित एवावसरे उत्साहाभिव्यक्तिः | 
उचितत्वं चावसरस्यासंमोहादिसम्पत्तिरिति सैव विभावत्वेनोपदिष्टा | 
असंमोहेनाध्यवसायो हि वस्तुतत्त्वनिश्चय इति मन्त्रशक्तिर्दर्शिता | 
असद्वस्त्वभिनिवेशोऽसंमोहो रावणादिगत उत्साहकारीत्यसत् | अशब्दार्थत्वात् 
| तत्रापि च पराक्रमनयादिरेव विभावः | सन्ध्यादिगुणानां सम्यक्प्रयोगो 
नयः | इन्द्रियजयो विनयः | बलं हस्त्यश्वरथपादातम् |


प्. ३१९)

उत्साहा(होऽ)ध्यवसायादविषादित्वादविस्मयामोहात् |
विविधादर्थविशेषाद्वीररसो नाम सम्भवति || ६७ ||

स्थितिधैर्यवीर्यगर्वैरुत्साहपराक्रमप्रभावैश्च |
वाक्यैश्चाक्षेपकृतैर्वीररसः सम्यगभिनेयः || ६८ ||


पराक्रमः परकीयमण्डलाद्याक्रमेणावस्कन्दः | युद्धादिके सामर्थ्यं 
शक्तिः | प्रतापः शत्रुविषये सन्तापकारिणी प्रसिद्धिः | 
प्रभावोऽभिजनधनमन्त्रिसम्पत् | आदिग्रहणेन यशःप्रभृति | एते च 
सम्पूर्णस्वभावा एव विभावा भवन्ति | उत्तमस्य कदाचित्कश्चिदधिक इति 
पृथक्पृथगुदाहरणमसत् | वस्तुतो ह्यत्रोदाहरणं सर्वमेव रामादिचरितम् 
| सचिवायत्तसिद्धौ च वत्सराजप्राये नायके यथायोगं सचिवगता अप्येते 
मन्तव्याः | प्रतिनायकगता अपि च ते उत्साहव्यञ्जका इति यथायोगं 
व्यस्तसमस्तभेदकल्पनं कविना कार्यम् |

स्थैर्यमचलनम् | गाम्भीर्यकृतं संवरणं धैर्यम् | शौर्य 
युद्धादिक्रिया | त्यागो दानम् | वैशारद्यं 
सामाद्युपायचतुष्कस्यैकद्वित्रिचतुरादिभेदैर्यथाविषयं नियोजनम् |

अर्थ्यते इत्यर्थः | कर्मणि घञ् | धर्मादि चतुर्वर्गः | कर्मव्युत्पत्त्यैव हि 
धर्मादयः पुरुषार्थाः इत्युच्यन्ते | पुरुषेणार्थनीयत्वात् | अर्थविशेषस्य 
विविधत्वं धर्मादिभेदात् | तदयमर्थः | विविधं 
धर्मादिरूपमर्थविशेषमभिसन्धायं अविषादित्वात् 
अविस्मयासंमोहश्चेति द्वन्द्वे एकवद्भावः | अविस्मयादसंमोहाच्च 
हेतोर्योऽध्यवसायो निश्चयः स चोत्साहयतीति णिजन्तात् पचाद्यजन्तत्वेन 
व्युत्पत्त्या उत्साहहेतुः | उत्साहश्चासावध्यवसायश्चेति कर्मधारयः |

एतदुक्तं भवति - आपदि हृदयस्य निमग्नत्वं तत्परवशत्वं विषादित्वं 
स्वल्पेऽपि सन्तोषो विस्मयः | मिथ्याज्ञानं मोह एतत्त्रयमपास्य 
यस्तत्त्वनिश्चयः स एवोत्साहहेतुः प्रधानतया | रौद्रे तु 
ममताप्राधान्यादशास्त्रीयानुचितयुद्धाद्यपीति मोहविस्मयप्राधान्यम् | 
एवं च विषादित्वादित्रयापासनपूर्वकमुद्भूतेनाध्यवसायेन हेतुना य 
उत्साह उत्पद्यते स वीररसो नाम |

स्थितिः स्थैर्यम् | वीर्यं शौर्यम् | गर्वपदेन तदनुभावो लक्ष्यते | 
उत्साहनमुत्साहोऽबलस्य विषण्णप्रायस्योत्तेजनं यथा सेतुबन्धकाव्ये | 
पराक्रमः पराक्रमणा | इत्थमत्र भवद्भिरासितव्यं योद्धव्यमिति बलस्य 
व्यापारणादितिकर्तव्यतायां भृत्यानां प्रभावना प्रभावसम्पादनम् 
| आक्षेपो वस्त्वन्तरस्य सूचनं तेन कृतानि तत्प्रधानानि यानि वाक्यानीति 
गम्भीरदुरवगाहार्थत्वं वाक्यानामित्युक्तम् | (६८)

इति वीररसप्रकरणं समाप्तम् |


प्. ३२०)

अथ भयानको नाम भयस्थायिभावात्मकः | स च 
विकृतरवसत्त्वदर्शनशिवोलूकत्रासोद्वेगशून्यागारारण्यगमनस्व
जनवधबन्धदर्शनश्रुतिकथादिभिर्विभावैरुत्पद्यते | तस्य 
प्रवेपितकरचरणनयनचपलपुलकमुखवैवर्ण्यस्वरभेदादिभिरनु-
भावैरभिनयः प्रयोक्तव्यः |

भावाश्चास्य 
स्तम्भस्वेदगद्गदरोमाञ्चवेपथुस्वरभेदवैवर्ण्यशङ्कामोहदैन्
यावेगचापलजडतात्रासापस्मारमरणादयः |

अत्रार्याः -


अथ भयानकरसप्रकरणम् |

वीरस्य भीतावयव(भीताभय)प्रधानत्वाद्भयानकं लक्षयति - अथेति | 
विकृतो रवोऽट्टहासादिः | सत्त्वानां पिशाचानां दर्शनम् | त्रासोद्वेगौ 
परगतौ | शून्यागारस्यारण्यस्य च गमनं प्राप्तिः | स्वजनस्य यौ 
बधबन्धौ तयोर्दर्शनं प्रत्यक्षेण | श्रवणमागमेन | 
कथाचिरातिक्रान्तयोरपि पुनरनुसन्धानेन स्मरणम् |

वेपितुं प्रवृत्तं यत्करचरणं आ(तदा)दिकर्मैव भयव्यञ्जकं 
व्याध्यादिवैलक्षण्यसूचनात् | पुलको रोमकूपोन्नतिः | स्वरस्य भेदः 
स्वभावविपर्ययः |

गुरुनृपयोरिति | अयमाशयः - भयं तावत्स्त्रीनीचबालादिषु वक्ष्यते | 
नोत्तममध्यमप्रकृतिषु | तेऽपि (उत्तममध्यमप्रकृतयोऽपि तु गुरुभ्यो 
राज्ञश्च (कृत्रिमं) भयं दर्शयेयुः | तद्भावेऽप्येषां 
सुतरामुत्तमत्वं भवति | अप्रभुत्वं चामात्यानाम् | यथाह - 
स्वेच्छाचारी भीत एवास्मि इति | (रत्ना. १.७) | अनुभावाश्च तथा श्लिष्टास्तत्र 


प्. ३२१)

विकृतरवसत्त्वदर्शनसंग्रामारण्यशून्यगृहगमनात् |
गुरुनृपयोरपराधात्कृतकश्च भयानको ज्ञेयः || ६९ ||

गात्रमुखदृष्टिभेदैरूरुस्तम्भाभिवीक्षणोद्वेगैः |
सन्नमुखशोषहृदयस्पन्दनरोमोद्गमैश्च भयम् || ७० ||

एतत्स्वभावजं स्यात्सत्त्वसमुत्थं तथैव कर्तव्यम् |
पुनरेभिरेव भावैह् कृतकं मृदुचेष्टितैः कार्यम् || ७१ ||

करचरणवेपथुस्तम्भगात्रहृदयप्रकम्पेन |
शुष्कोष्ठतालुकण्ठैर्भयानको नित्यमभिनेयः || ७२ ||


क्रियन्ते लोके येन सत्यत एव भीतोऽयमिति गुर्वादीनां प्रतीर्भवति | 
अस्वाभाविकत्वाच्च कृतकत्वं बहुतरकालानुवर्तनेनास्वाद्यत्वाच्च रसत्वम् 
| न च व्यभिचारित्वम् | तद्धि तदा स्याद्यदि स्वभावत एव 
किञ्चित्काललवमुत्पद्यते (६९) |

गात्रादीनां भेदो वर्णकर्मसंस्थानादिविपर्ययः | 
वीक्ष्यमति(भि)क्र(क्रा)म्यति वीक्षणं कान्दिशीकत्वेन निर्लक्षचक्षुःकृतम् | 
उद्वेग चलनम् | सादो गात्राणां स्रस्तता | मुखस्य तालुनि शोषः | 
हृदयस्पन्दनमतिवेगेन | इह भयमित्यभिनेयमिति वीररस इत्यार्यातः 
सम्बध्यते |

ता एता ह्यार्या एकप्रघट्टकतया पूर्वाचार्यैर्लक्षणत्वेन पठिताः | 
मुनिना तु सुखसङ्ग्रहाय यथास्थानं निवेशिताः |

सत्त्वसमुत्थमिति | सत्त्वं मनस्समाधानं तज्जन्मकमिति नटस्येयं शिक्षा 
| 

सा च सर्वविषयेति टीकाकारः | तदिदमसत् | कविनटशिक्षार्थमेव सर्वमिदं 
प्रकरणम् | लोके विभावानुभावाभिनयादिव्यवहाराभावात् | 
तस्मादयमत्रार्थः - 

प्. ३२२)

अथ बीभत्सो नाम जुगुप्सास्थायिभावात्मकः | स 
चाहृद्याप्रियाचोक्षानिष्टश्रवणदर्शनकीर्तनादिभिर्विभावैरुत्पद्य
अते | तस्य 
सर्वाङ्गसंहारमुखविकूणनोल्लेखननिष्ठीवनोद्वेजनादिभिरनुभ
अवैर-भिनयः प्रयोक्तव्यः | 
भावाश्चास्यापस्मारोद्वेगावेगमओहव्याधिमरणादयः | 
अत्रानुवंश्ये आर्ये भवतः -


एतत्तावद्भ्यं स्वभावजं रजस्तमःप्रकृतीनां नीचानामित्यर्थः | येऽपि 
च सत्त्वप्रधानास्तेषां सत्त्वसमुत्थं प्रयत्नकृतमेभिरेवानुभावैः 
कार्यम् किन्तु मृदुचेष्टितैः यतस्तत्कृतकम् | पुनःशब्दो विशेषद्योतकः | ननु 
च राजादिः किमिति गुर्वादिभ्यो भयं कृतं(तकं) दर्शयति | दर्शयित्वा 
किमिति मृदून् गात्रकम्पनादीन्प्रदर्शयति | किमिति च भयानक एव 
कृतकत्वमुक्तम् | सर्वस्य हि कृतकत्वमुक्तं भवति | यथा वेश्या धनार्थिनी 
कृतकां रतिमादर्शयति - इत्याशङ्क्य साधारणमुत्तरमाह - तथैव 
कायमिति | भये हि प्रदर्शिते गुरुर्विनीतं तं जानाति | मृदुच्.एष्तिततया 
चाधमप्रकृतिमेन न गणयति | कृतकशृङ्गाररत्यादेश्चोपदिष्टान्न 
काचित्पुरुषार्थसिद्धिः | तेनैव ह्युक्तेन प्रकारेण कार्यपुरुषार्थविशेषो 
लभ्यते | यत्र तु राजा न कृतकं परानुग्रहाय क्रोधविस्मयादीन्दर्शयति 
तत्र व्यभिचारितैव तेषां न स्थायितेत्येतदर्थसूचिकामेव 
गुरुवंशान्तरप्रसिद्धामार्यां पठति - करचरणेति | नित्यमिति | 
कृतकत्वेऽकृतकत्वे च | (७२)

इति भयानकरसप्रकरणम् ||

अथ बीभत्सरसप्रकरणम् ||

अवसरप्राप्तं बीभत्सरसं लक्षयति - अथेति | अहृद्यं हृद्यमपि 
किञ्चित्कस्यचिन्निसर्गतोऽप्रयतं (तोऽप्रियं) लशुनमिव द्विजानाम् | अप्रियं 
जात्यादिदोषात् | यथा श्लेष्मोपहतस्य क्षीरम् | अचोक्षं स्वरूपेणादुष्टमपि 
तु मलाद्युपहतम् | अनिष्टं यत्रानिशं भुक्तत्वेनेच्छा निवृत्ता | संहारः 
पिण्डीकरणम् | मुखस्येति तदङ्गानां सङ्कोचनम् | उल्लेखनमुल्लाघः | 
निष्ठिवनं कफनिरासनम् |


प्. ३२३)

अनभिमतदर्शनेन च गन्धरसस्पर्शशब्ददोषैश्च |
उद्वेजनैश्च बहुभिर्बीभत्सरसः समुद्भवति || ७३ ||

मुखनेत्रविकूणनया नासाप्रच्छादनावनमितास्यैः |
अव्यक्तपादपतनैर्बीभत्सः सम्यगभिनेयः || ७४ ||

अथाद्भुतो नाम विस्मयस्थायिभावात्मकः | स च 
दिव्यजनदर्शनेप्सितमनोरथावाप्त्युपवनदेवकुलादिगमनसभाविम
अनमायेन्द्रजालसम्भावनादिभिर्विभावैरुत्पद्यते | तस्य 
नयनविस्तारानिमेषप्रेक्षणरोमाञ्चाश्रुस्वेदहर्षसाधुवाददानप्
रबन्धहाहाकारबाहुवदनचेलाङ्गुलि 
भ्रमणादिभिरनुभावैरभिनयः प्रयोक्तव्यः | भावाश्चास्य 
स्तम्भा-


उद्वेजनं गात्रोद्धूननन्म् | नासाप्रच्छादनं दुर्गन्धप्राये दृष्टम् | 
प्रतिघातादव्यक्तानि पादयोः पतनानि | यदि वाऽस्थिकङ्कालाद्याकुले 
पितृवने सञ्चरतोऽस्फुटितानि पादपतनानि क्वचिद्दीर्घाणि अन्यत्र ह्रस्वानि इति | 
(७४)

इति बीभत्सरसप्रकरणम् ||

अथाद्भुतरसप्रकरणम् |

सर्वत्रान्तेऽद्भुत इत्युक्तं लक्षयितुमाह - अथेति | दिव्या गन्धर्वादयः | 
ईप्सितः शक्यप्राप्तिरर्थः | अन्यो मनोरथः | तयोः प्राप्तिः | उपवने देवकुले च 
गमनम् | तस्याद्भुतविभावत्वं येन तत्रत्यं सरःसंनिवेशादि न क्वचित् 
दृष्टम् | सभा गृहविशेषः | विमानादीनि दिव्यरथाः | माया 
रूपपरिवर्तनादिका | इन्द्रजालं मन्त्रद्रव्यहस्त


प्. ३२४)

श्रुस्वेदगद्गदरोमाञ्चावेगसम्भ्रमजडताप्रलयादयः | 
अत्रानुवंश्ये आर्ये भवतः -

यत्त्वतिशयार्थयुक्तं वाक्यं शिल्पं च कर्मरूपं वा |
तत्सर्वमद्भुतरसे विभावरूपं हि विज्ञेयम् || ७५ ||

स्पर्शग्रहोल्लुकसनैर्हाहाकारैश्च साधुवादैश्च |
वेपथुगद्गदवचनैः स्वेदाद्यैरभिनयस्तस्य || ७६ ||


युक्त्यादिना असमभवद्वस्तुप्रदर्शनम् | तस्येत्यद्भुतस्य | हर्षशब्देनात्र 
तदनुभावाः | साध्विति वदनं साधुवादः | दानं धनादेः | प्रबन्धं 
सततं कृत्वा हाहाशब्दस्य करणम् | चेलस्याङ्गुलेश्च भ्रमणम् |

अतिशेत इत्यतिशयः | अन्यापेक्षया योऽर्थ उत्कृष्टः | तेन वाच्यभूतेन युक्तं 
यद्वाक्यं यच्च शिल्पं कर्मरूपं (प्रशस्त)कर्मात्मकं प्रशंसायां 
रूपप् | सर्वमित्येवंप्रकारमिति यावत् | स्पर्शग्रहशब्देन तद्विभावादयः | 
अभिनयो ल(व)क्ष्यमाणो लक्ष्यते |

किञ्चिदाकुञ्चिते नेत्रे कृत्वा भ्रूक्षेपमेव च |
तथांसगण्डयोः स्पर्शात्स्पर्शमेवं विनिक्षिपेत् ||
						(ना. शा. २२.७७) इति |

गात्रस्योर्ध्वं साह्लादं धूननमुल्लुकसनम् | बहुवचनं प्रकृतिभेदेन 
प्रकारवैचित्र्यं सूचयति || (७६)

इत्यद्भुतरसप्रकरणं समाप्तम् |

अथ प्रधानभूतविभावानुगुणभावप्रतिपादनं भेदप्रदर्शनव्याजेन 
करोति - शृङ्गारमित्यादिना | वाक्यरौद्रो हि तत्र स्वभावरौद्र इति 
व्यवहरिष्यते | स्वभावानुसारित्वाद्वा-


प्. ३२५)

शृङ्गारं त्रिविधं विद्याद्वाङ्नैपथ्यक्रियात्मकम् |
अङ्गनैपथ्यवाक्यैश्च हास्यरौद्रौ त्रिधा स्मृतौ || ७७ ||

धर्मोपघातजश्चैव तथार्थापचयोद्भवः |
तथा शोककृतश्चैव करुणस्त्रिविधः स्मृतः || ७८ ||

दानवीरं धर्मवीरं युद्धवीरं तथैव च |
रसवीरमपि प्राह ब्रह्मा त्रिविधमेव हि || ७९ ||


क्यस्य | धर्मोपघतज उत्तमानामपि शोभ(च)नहेतुत्वात् | शोकशब्देन 
स्वजनादिनाशश्च एते त्रयो विभावाः | धर्मशब्देनाग्निष्टोमादिक्रिया | अत 
एतद्यजनादि न नियमेनानुभावात्मकम् | प्रतिनायकगतं तु 
विभावरूपमपि | व्याजादिति | कृतक इत्यर्थः | अनेनानुभावमार्दवं 
दर्शितम् | अपराध्यन्तीत्यपराद्धा(धा)श्चोरादयः | यत्तु 
स्वभावस्तहृदयानां स्त्रीबालादीनां तृणेऽपि कम्पमाने भयं 
तद्वित्रासितकम् | विशेषेण त्रास्यत इति वित्रासितो बालादिः | 
तत्प्रकृतित्वाद्भयानकं तथोक्तम् | ततः संज्ञायां कन् |

गुर्वाद्यपराधात्परमार्थतोऽप्युत्तमानां भयावेग इति त्वसत् | भयं हि 
विनाशशङ्कात्मकं नोत्तमेषु संभवति | तथा च भयं नाम 
स्त्रीनीचप्रकृतिकमिति सामान्येन लक्ष्यते |

रुधिरान्त्रादिदर्शनाद्यो बीभत्सः क्षोभणत्वाच्छुद्धः | यस्तु 
विष्ठादिभ्यः स उद्वेगी हृदयं चलयति सोऽशुद्धः | अशुद्धविभावकत्वात् | 
उपाध्यायस्त्वाह- बीभत्सस्तावद्विभावविशेषात् द्विविधः | यत्र तु 
संसारनाट्यनायकराग - प्रतिपक्षतया मोक्षसाधनत्वाच्छुद्धः | 
यदाहुः - शोकात्स्वाङ्गजुगुप्सा इति तथा वितर्कबाधने प्रतिपक्षभावनम् | 
(योगसू. २.४०, ३३) इति | तेन सोऽपि परमार्थतस्त्रिविध एव | द्वितीयक इत्यनेन तस्य 
दुर्लभत्वेनाप्राचुर्य सूचयति |


प्. ३२६)

व्याजाच्चैवापराधाच्च वित्रासितकमेव च |
पुनर्भयानकस्यापि विद्यात् त्रिविधमेव हि || ८० ||

बीभत्सः क्सोभजः शुद्ध उद्वेगी स्यात् द्वितीयकः |
विष्ठाकृमिभिरुद्वेगी क्षोभजो रुधिरादिजः || ८१ ||

द्विव्यश्चानन्दजश्चैव द्विधा ख्यातोऽद्भुतो रसः |
दिव्यदर्शनजो दिव्यो हर्षादानन्दजः स्मृतः || ८२ ||

(अथ शान्तो नाम शमस्थायिभावात्मको मोक्षप्रवर्तकः | स तु 
तत्त्वज्ञानवैराग्याशयशुद्ध्यादिभिर्विभावैः समुत्पद्यते | तस्य 
यमनियमाध्यात्मध्यानधारणोपासनसर्वभूतदयालिङ्गग्रहण्
आदिभिरनुभावैरभिनयः


दिव्य इति | यत्र सभाविमानादयोऽनुभावाः | आनन्दयतीत्यानन्दो 
मनोरथावाप्त्यादिः | स एव हर्षयतीति हर्षः |

एषु च शृङ्गारम् इत्यादिषु श्लोकेषु चकारा 
विभावानुभावान्तरनिरासशङ्कां पराक्र्तुम् | एवकाराः इयन्त एव तेषां 
मुख्यत्वेन सङ्गता इति दर्शनार्थाः | तथाशब्दा 
अनुक्तविभावाद्यूहनार्था इति यथायोगं योज्यम् | (८२)

इत्यद्भुतरसप्रकरणं समाप्तम् |

अथ शान्तरसविचारः |

ये पुनर्नव रसा इति पठन्ति तन्मते शान्तस्वरूपमभिधीयते | तत्र 
केचिदाहुःशान्तः शमस्थायिभावात्मकस्तपस्यायोगिसम्पर्कादिभिः 
विभावैरुत्पद्यते | तस्य कामक्रोधाद्यभावरूपैरनुभावैरभिनयः | 
व्यभिचारी धृतिमतिप्रभृति (इति) |

एतदपरे न सहन्ते | शमशान्तयोः पर्यायत्वात् | 
एकान्न(एकोन)पञ्चाशद्भावा इति सङ्ख्यात्यागात् | किञ्च विभावा 
ऋतुमाल्यादयस्तत्समनन्तरभाविनि शृङ्गारादावनुसन्धीयन्ते इति युक्तम् | 
तपोऽध्ययनादयस्तु न शान्तस्य समनन्तरहेतवः |


प्. ३२७)

प्रयोक्तव्यः | व्यभिचारिणश्चास्य 
निर्वेदस्मृतिधृतिसर्वाश्रमशौचस्तम्भरोमाञ्चादयः | अत्रार्याः 
श्लोकाश्च भवन्ति -

मोक्षाध्यात्मसमुत्थस्तत्त्वज्ञानार्थहेतुसंयुक्तः |
नैःश्रेयसोपदिष्टः शान्तरसो नाम सम्भवति ||


तत्त्वज्ञानस्यानन्तरहेतव इति चेत्पूर्वतरोदिततत्त्वज्ञानेऽपि तर्हि प्रयोज्यतेति 
तपोऽध्ययनादीनां विभावता त्यक्ता स्यात् | कामाद्यभावोऽपि 
नानुभावः | शा(अशा)न्ताद्विपक्षादव्यावृत्तेः | 
अगमकत्वात्प्रयोगासमवायित्वाच्च | न हि चेष्टाव्युपरमः प्रयोगयोग्यः | 
सुप्तमोहादयोऽपि हि 
निःश्वासोच्छ्वासपतनभूशयनादिभिश्चेष्टाभिरेवानुभाव्यन्ते | 
धृतिप्रभृतिरपि प्राप्तविषयोपभोगः कथं शान्ते स्यात् | न 
चाकिञ्चित्करत्वमात्रेण तत्त्वज्ञानोपाये व्युत्पाद्यन्ते विनेयाः | नैते 
परदुःखदुःखितमनसो दृश्यन्ते सम्यग्दर्शनसमावस्थां प्राप्ताः | अपि 
तु संसारे | तन्न शान्तो रस इति | 

अत्रोच्यते - यथा इह तावद्धर्मादित्रितयमेवं मोक्षोऽपि पुरुषार्थः | 
शास्त्रेषु स्मृतीतिहासादिषु च प्राधान्येनोपायतो व्युत्पाद्यत इति सुप्रसिद्धम् | 
यथा च कामादिषु समुचिताश्चित्तवृत्तयो रत्यादिशब्दवाच्याः 
कविनटव्यापारेणास्वादयोग्यताप्रापणद्वारेण 
तथाविधहृदयसंवादवतः सामाजिकान्प्रति रसत्वं शृङ्गारादितया 
नीयन्ते तथा मोक्षाभिधानपरमपुरुषार्थोचिता चित्तवृत्तिः किमिति रसत्वं 
नानीयत इति वक्तव्यम् | या चासौ तथाभूता चित्तवृत्तिः सैवात्र स्थायिभावः 
| एतत्तु चिन्त्यम् | किं नामासौ - तत्त्वज्ञानोत्थितो निर्वेद इति केच्ति | तथा हि - 
दारिद्र्यादिप्रभवो यो निर्वेदः स तओऽन्य एव | हेतोस्तत्त्वज्ञानस्य 
वैलक्षण्यात् | स्थायिसञ्चारिमध्ये चैतदर्थमेवायं पठितः | अन्यथा 
माङ्गलिको मुनिस्तथा न पठेत् | जुगुप्सां च व्यभिचारित्वेन शृङ्गारे 
निषेधन्मुनिर्भावानां सर्वेषामेव 
स्थायित्वसञ्चारित्वचित्तोपात्तत्वानुभावस्थत्वान्नि(भावत्वानि) 
योग्यतोपनिपातितानि शब्दार्थबलाकृष्टान्यनुजानाति |

तत्त्वज्ञानजश्च निर्वेदः स्थाययन्तरोपमर्दकः | 
(उपमर्दक)भाववैचित्र्यसहिष्णुभ्यो रत्यादिभ्यो यः परमः स्थायिशीलः स 
एव हि स्थाययन्तराणामुपमर्दकः | इदमपि 


प्. ३२८)

बुद्धीन्द्रियकर्मेन्द्रियसंरोधाध्यात्मसंस्थितोपेतः |
सर्वप्राणिसुखहितः शान्तरसो नाम विज्ञेयः ||

न यत्र दुःखं न सुखं न द्वेषो नापि मत्सरः |
समः सर्वेषु भूतेषु स शान्तः प्रथितो रसः ||

भावा विकारा रत्याद्याः शान्तस्तु प्रकृतिर्मतः |


पर्यनुयुञ्जते - तत्त्वज्ञानजो निर्वेदो(प्यव)(दोऽस्य च) स्थायीति वदता 
तत्त्वज्ञानमेवात्र विभावत्वेनोक्तं स्यात् | वैराग्यसबीजादिषु कथं 
विभावत्वम् ? तदुपायता(त्वा)दिति चेत्कारणकारणो(णे)ऽयं 
विभावताव्यवहारः | स चातिप्रसङ्गावहः |

किञ्च निर्वेदो नाम सर्वत्रानुपादेयताप्रत्ययः वैराग्यलक्षणस्य च (णः | 
स च) तत्त्वज्ञानस्य प्रत्युक्तो(तो)पयोगी | विरक्तो हि तथा प्रयतते यथाऽस्य 
तत्त्वज्ञानमुत्पद्यते | तत्त्वज्ञाद्धि मोक्षः | न तु तत्त्वं ज्ञात्वा निर्विद्यते 
निर्वेदाच्च मोक्ष इति | वैराग्यात्प्रकृतिलयः | इति हि तत्र भवन्तः(ई. कृ. 
सांख्यकारिका. ४५.) |

ननु तत्त्वज्ञानिनः सर्वत्र दृढतरं वैराग्यं दृष्टम् | 
तत्रभवद्भिरप्युक्तं - तत्परं पुरुषख्यातेर्गुणवैतृष्ण्यम् इति (योगसूत्र-
१-१६) | भवत्येवम् | तादृशं तु वैराग्यं ज्ञानस्यैव परा काष्ठा | इति 
(व्यासभाष्य - १-१६) भुजङ्गविभुनैव भगवताऽभ्यधायि | ततश्च 
तत्त्वज्ञानमेवेदं तत्त्वज्ञानमालया परिपोष्यमाणमिति न निर्वेदः 
स्थायी | किन्तु तत्त्वज्ञानमेव स्थायीति भवेत् | यत्तु 
व्यभिचारिव्याख्यानावसरे वक्ष्यते 
तच्चिरकालविभ्रमविप्रलब्धस्योपादेयत्वनिवृत्तये | यत्सम्यग्ज्ञानम् -

यथा -

वृथा दुग्धोऽन.वांस्स्तनभरनता गौरिति परं
परिष्वक्तः षण्ढो युवतिरिति लावण्यरहितः |
कृता वैडूर्याशा विकचकिरणे काचशकले
मया मूढेन त्वां कृपणमगुणज्ञं प्रणमता || इति 


प्. ३२९)

विकारः प्रकृतेर्जातः पुनस्तत्रैव लीयते ||

स्वं स्वं निमित्तमासाद्य शान्ताद्भावः प्रवर्तते |
पुनर्निमित्तापाये च शान्त एवोपलीयते ||

एवं नवरसा दृष्टा नाट्यज्ञैर्लक्षणान्विताः |)


तन्निर्वेदस्य खेदरूपस्य विभावत्वेन | एतच्च तत्रैव वक्ष्यामः |

ननु मिथ्याज्ञानमूलो विषयगन्धस्तत्त्वज्ञानात्प्रशाम्यतीति 
दुःखजन्मसूत्रेणाक्षपादपादैर्वदद्भिर्मिथ्याज्ञानापचयकारणं 
तत्त्वज्ञानं वैराग्यस्य दोषापायलक्षणस्य कारणमुक्तम् | ननु ततः 
किम् ? ननु वैराग्यं निर्वेदः ? क एवमाह ? निर्वेदो हि 
शोकप्रवाहप्रसररूपश्चित्तवृत्तिविशेषः | वैराग्यं तु रागादीनां 
प्रध्वंसः |

भवतु वा वैराग्यमेव निर्वेदः | तथापि तस्य 
स्वकारणवशानमध्यभाविनोऽपि न मोक्षे साध्ये सूत्रस्थानीयता 
प्रत्यपादि आचार्येण | किञ्च तत्त्वज्ञानोत्थितो निर्वेद इति शमस्यैवेदं 
निर्वेदनाम कृतं स्यात् | न च शमशान्तयोः पर्यायत्वमाशङ्कनीयम् | 
हासहास्ययोरिव सिद्धसाध्यतया लौकिकालौकिकतया 
साधारणासाधारणतया च वैलक्षण्यात् | शमशान्तयोरपि सुलभमेव 
तस्मान्न निर्वेदः स्थायीति |

अन्ये मन्यन्ते रत्यादय एवाष्टौ चित्तवृत्तिविशेषा उक्ताः | त एव 
कथितविभावविविक्तया(तया) श्रुता(त्या)द्यलौकिकविभावविशेषसंश्रया 
विचित्रा एव तावत् | ततश्च तन्मध्यादेवान्यतमोऽत्र स्थायी | 
तत्राना(व्या)हतानन्दमयस्वात्मविषया रतिरेव मोक्षसाधनमिति सैव 
शास्त्रे रतिस्थायी | यथोक्तम् -

यश्चात्मरतिरेव स्यादात्मतृप्तश्च मानवः |
आत्मन्येव च सन्तुष्टस्तस्य कार्यं न विद्यते || (गीता ३-१७) |

एवं समस्तविषयं वैकृतं पश्यतो विश्वं च शोच्यं विलोकयतः 
सांसारिकं च वृत्तान्तमपकारित्वेन पश्यतः 
सातिशयमसम्मोहप्रधानं वीर्यमाश्रितवतः 
सर्वस्माद्विषयसार्थाद्विभ्यतः सर्वलोकस्पृहणीयादपि 
प्रमदादेर्जुगुप्समानस्यापूर्वस्वात्मातिशयलाभाद्वि

प्. ३३०)

स्मयमानस्य मोक्षसिद्धिरिति | (रतिहासादीनां विस्मयान्तानामन्यतमस्य 
स्थायित्वं निरूपणीयम् | न चैतन्मुनेर्न सम्मतम् | यावदेव हि विशिष्टान् 
भावान्परिगणयति रत्यादिशब्देन च तत्प्रकारानेवान्संगृह्णीते तावदेव 
तद्व्यतिरिक्तालौकिकहेतूपनतानां 
रत्यादीनामनुजानात्येवापवर्गविषयत्वम् | एवंवादिनां तु परस्परमेव 
विशारयतामेकस्य स्थायित्वं विशीर्यत एव | तदुपायभेदात्तस्य तस्य 
स्थायित्वमित्यप्युच्यमानं प्रत्युक्तमेव | स्थायिभेदेन प्रतिपुरुषं 
रसस्याप्यानन्त्यापत्तेः | मोक्षैकफलत्वादेको रस इति चेत् | क्षयिकफलत्वे 
वीररौद्रयोरप्येकत्वं स्यात् | अन्ये तु पानकरसवदविभागं प्राप्ताः सर्व 
एव रत्यादयोऽत्र स्थायिन इत्याहुः | चित्तवृत्तीनामयुगपद्भावादन्योन्यं च 
विरोधादेतदपि न मनोज्ञम् |

कस्तर्ह्यत्र स्थायी | उच्यते - इह तत्त्वज्ञानमेव तावन्मोक्षसाधनमिति 
तस्यैव मोक्षे स्थायिता युक्ता | तत्वज्ञानं च नामात्मज्ञानमेव | 
आत्मनश्च(श्चा)व्यतिरिक्तमिन्द्रिय(क्तं स्याद)स्यैव ज्ञानम् ? परो 
ह्येवमात्माऽनात्मैव स्यात् | विपञ्चितं चैतदस्मद्गुरुभिः | 
अस्माभिश्चान्यत्र वितन्यत इतीह नातिनिर्बन्धः कृतः |

तेनात्मैव ज्ञानानन्दादिविशुद्धधर्मयोगी परिकल्पितविषयोपरागरहितोऽत्र 
स्थायी | न चास्य स्थायितयास्थायित्वं वचनीयम् | रत्यादयो हि 
तत्तत्कारणान्तरोदयप्रलयोत्पद्यमाननिरुध्यमानवृत्तयः 
कञ्चित्कालमापेक्षिकतया स्थायिरूपात्मभित्तिसंश्रयाः षट्(सन्तः) 
स्थायिन इत्युच्यन्ते | तत्त्वज्ञानं तु सकलभावान्तरभित्तिस्थानीयं 
सर्वस्थायिभ्यः स्थायितमं सर्वाः 
रत्यादिकास्स्थायिचित्तवृत्तिर्व्यभिचारीभावयत् निसर्गत एव 
सिद्धस्थायिभावमिति तन्त्रवचनेन | अत एव पृथगस्य गणना न युक्ता | न हि 
खण्डमुण्डयोर्मध्ये तृतीयं गोत्वमिति गण्यते | 
तेनैकान्न(नैकोन)पञ्चाशद्भावा इत्यव्याहतमेव |

अस्यापि कथं (न) पृथग्गणनेति चेत् - पृथगास्वाद(दा)योगादिति ब्रूमहे | न 
हि रत्यादय इवेतरासम्पृक्तेन वपुषा तथाविधमात्मरूपं 
लौकिकप्रतीतिगोचरः(रम्|) स्वगतमप्यविकल्परूपं 
व्युत्थानावसरेऽनुसन्धीयमानं चित्तवृत्त्यन्तरकलुषमेवावभाति |

भासतां वा लोके तथा | तथापि न सम्भवन्मात्र स्थायिनां गणनम् | 
रसेषूक्तेष्वनुपयोगात् | अपि तु व्यभिचारित्वाल्लक्षणीयत्वं नेति विज्ञायते | 
तथाह्यकान्न(ह्येकोन)पञ्चाशत्ता भावैरित्येतत्प्रघट्टकोपपत्तिः | न 
चास्यात्मस्वभावस्य 
व्यभिचारित्वमसम्भवादवैचित्र्यावहत्वादनौचित्याच्च | शम 
आत्मस्वभावः स शम शब्देन 

प्. ३३१)

मुनिना व्यपदिष्टः | यदि तु स एव शमशब्देन व्यपदिश्यते निर्वेदशब्देन 
वा तन्न कश्चिद्बाधः | केवल शमश्चित्तवृत्यन्तरम् | निर्वेदोऽपि 
दारिद्र्यादिविभावान्तरोत्थितनिर्वेदतुल्यजातीयो न भवति तज्जातीय एव | 
हेतुभेदेऽपि तद्व्यपदेश्यो रतिभयादिरिव |

तदिदमात्मस्वरूअप्मेव तत्त्वज्ञानं शमः | तथा च 
यत्कालुष्योपरागविशेषा एवात्मनो रत्यादयः | तदनुगमेऽपि विशुद्धमस्य 
रूपमव्यवधानसमाधिबलादधिशयय व्युत्थानेऽपि प्रशान्तता भवति | 
यथोक्तं (तस्य) प्रशान्तवाहिता संस्कारात् (योगसू. ३.१०) इति | 
तत्त्वज्ञानलक्षणस्य च स्थायिनः समस्तोऽयं लौकिकालौकिकचित्तवृत्तिकलापो 
व्यभिचारितामभ्येति | तदनुभावा एव च यमनियमाद्युपकृता अनुभावा 
उपाङ्गाभिनयाद्यध्यायत्रये च ये स्वभावाभिनया वक्ष्यन्ते | अत एते 
एतद्विषया एव | अयमेव हि स्वभावः | विभावा अपि कथं 
ईश्वरानुग्रहप्रभृतयः प्रक्षयोन्मुखाश्च रत्यादयोऽत्रास्वद्यान्ते | 
केवलं यथा विप्रलम्भे औत्सुक्यं संभोगेऽपि वा प्रेमासमाप्तोत्सवम् 
(तापसवत्सराज. १-१७) इति यथा च रौद्रे औग्र्यं यथा च 
करुणवीरभयानकाद्भुतेषु निर्वेदधृतित्रासहर्षा व्यभिचारिणोऽपि 
प्राधान्येनावभासन्ते तथा शान्ते जुगुप्साद्याः सर्वथैव 
रागप्रतिपक्षत्वात् |

तथा हि - महाव्रते नृकपालादिधारणम् - असुभार्यादिसम्बन्धादि 
विस्तारसंक्षेपादिकर्मीकृतिर्हि धर्मे (?) जुगुप्साहेतुत्वेनैव | 
निजाभ्यञ्जनदेवरात्पुत्रजन्मान्युपदिष्टम् |

स्वात्मनि च कृतकृत्यस्य परार्थघटनायामेवोद्यम इत्युत्साहोऽस्य 
परोपकारविषयेच्छाप्रयत्नरूपो दयापरपर्यायोऽभ्यधिकोऽन्तरङ्गह् | अत 
एव (एतद्व्याभिचारिबलात् ?) केचिद्दयावीरत्वेन व्यपदिशन्ति | अन्ये 
धर्मवीरत्वेन | 

ननूत्साहोऽहङ्कारप्राणः | शान्तस्त्वहङ्कारशैथिल्यात्मकः | 
व्यभिचारित्वं इ विरुद्धस्यापि न नोचितं रताविव निर्वेदादेः |

शयया शाद्वलम् (आसनं शुचि शिला सद्म द्रुमाणामधः 
शीतं निर्झरवारि पानमशनं कन्दाः सहाया मृगाः |
इत्यप्रार्थितसर्वलभ्यविभवे दोषोऽयमेको वने 
दुष्प्रापार्थिनि यत्परार्थघटनावन्ध्यैर्वृथा स्थीयते ||) (नागानन्द. ४.२) 
इत्यादौ

प्. ३३२)

हि परोपकारकरणे ह्युत्साहस्यैव प्रकर्षो लक्ष्यते | न तूत्साहशून्या 
काचिदप्यवस्था | इच्छाप्रयत्नव्यतिरेकेण पाषाणतापत्तेः | यत एव 
परिदृष्टपरापरत्वेन स्वात्मोद्देशेन कर्तव्यान्तरं नावशिष्यते अत एव 
शान्तहृदयानां परोपकाराय शरीरसर्वस्वादिदानं न शास्त्रविरोधि | 
आत्मानं गोपायेत् (गौतमधर्मसूत्र ९.३५) इत्यादिना ह्यकृतकृत्यविषयं 
शरीररक्षणमुपदिश्यते | सन्न्यासिनां तद्रक्षादितात्पर्याभावात् | तथा हि 
-

धर्मार्थकाममोक्षाणां प्राणाः संस्थितिहेतवः |
तान्निघ्नता किन्न हतं रक्षता किं न रक्षितम् || (हितोपदेश - १.८३) इति 
सुप्रसिद्धचतुर्वर्गसाधकत्वमेव देहरक्षायाः निदानं दर्शितम् | 
कृतकृत्यस्य जलेऽग्नौ श्वभ्रे वा पतेत् इति सन्न्यासित्वे श्रवणात् | 
तद्यथाकथञ्चित्त्याज्यं शरीरं यदि परार्थं तत्त्यज्यते तकिमिव न 
सम्पादितं भवति | जीमूतवाहनादीनां न यतित्वमिति चेत् किं तेन नः ? 
तत्त्वज्ञानित्वं तावदवश्यमस्ति | अन्यथा देहात्ममानिनां देह एव 
सर्वस्वभूते धर्माद्यनुद्देशेन परार्थे त्यागस्यासम्भवात् | युद्धेऽपि हि 
न वीरस्य देहत्यागायोद्यमः | परावजयोद्देशेनैव प्रवृत्तेः | 
भृगुपतनादावपि शुभतरदेहान्तरसम्पिपादयिषैवाधिकं विजृम्भते | 
तत्स्वार्थानुद्देशेन परार्थसम्पत्त्यै यद्यच्चेष्टितं 
देहत्यागपर्यन्तमुपदेशदानादि 
तत्तदलब्धात्मतत्त्वज्ञानानामसम्भाव्यमेवेति तेऽपि तत्त्वज्ञानिनः | 
ज्ञानिनां सर्वेष्वाश्रमेषु मुक्तिः इति स्मार्तेषु श्रुतौ च | यथोक्तम् -

देवार्चनरतस्तत्त्वज्ञाननिष्ठोऽतिथिप्रियः |
श्राद्धं कृत्वा ददद्द्रव्यं गृहस्थोऽपि हि मुच्यते || इति |

केवलं 
परार्थाभिसन्धिजाद्धर्मात्परोपकारात्मकफलत्वेनैवाभिसंहितात् 
पुनरपि देहस्य तदुचितस्यैव प्रादुर्भावो बोधिसत्त्वादीनां 
तत्त्वज्ञानिनामपि | दृष्टश्चाङ्गेष्वपि विश्रान्तिलाभः स्वभावौचित्यात् | 
यथा रामस्य वीराङ्गे पितुराज्ञां पालयितुः | एवं शृङ्गाराद्यङ्गेष्वपि 
मन्तव्यम् | अत एव शान्तस्य स्थायित्वेऽप्यप्राधान्यम् | जीमूतवाहने 
त्रिवर्गसम्पत्तेरेव परोपकृतिप्रधानायाः फलत्वात् | अनेनैवाशयेन 
नाटकलक्षणे वक्ष्यते ऋद्धिविलासादिभिर्गुणैः (ना. शा. १८-११) इति | अनेन हि 
ऋद्धिविलासप्रधानमर्थकामोत्तरं सर्वं चरितं 
सकललोकहृदयसंवादसुन्दरप्रयोजनं नाटके निवेशयितव्यमित्युक्तम् | 
एतच्च तत्रैव वर्णयिष्यामः |

प्. ३३३)

अनेनैव चाशयेन न शान्ते कश्चन मुनिना जात्यङ्गको विनियोक्ष्यते (ना. शा. 
२९.१-४) | तेन जात्यङ्गकविनियोगाभावात्तदसत्त्वमिति प्रत्युक्तम् |

अन्ये तु जीमुतवाहनः कस्ते पुत्र त्राता भविष्यति (नागनन्द. ४-९) इति 
शरणार्थिनीं वृद्धामेव त्रातवान् | शक्तिश्चास्य न काचित् | परहिंसा च न 
काचिदित्येवमाहुः | तच्चानुमतमेव (तच्चासऽऽगतमेव?) | न हि 
बोधिसत्त्वानां पुनरप्युत्थानात्मकजीवितमभिसन्धानानुप्रविष्टं 
शक्ति(श्चोदेति) | न च काकतालीयवृत्त्या शास्त्रमुपदिशति | तत्सिद्धं 
दयालक्षणो ह्युत्साहोऽत्र प्रधानम् |

अन्ये तु व्यभिचारिणो यथायोगं भवन्ति | यथोक्तं तच्छिद्रेषु 
प्रत्ययान्तराणि संस्कारेभ्यः | (योगसू. ४-२७) इति | अत एव 
निश्चेष्टत्वादनुभावाभाव इति प्रत्युक्तम् | यदा तु 
पर्यन्तभूमिकालाभेऽनुभावाभावस्तदास्याप्रयोज्यत्वम् | रतिशोकादावपि 
पर्यन्तदशायामप्रयोगस्यैव युक्तत्वा | हृदयसंवादोऽपि 
तथाविधतत्त्वज्ञानबीजसंस्कारभावितानां भवत्येव | यद्वक्ष्यति - 
मोक्षे चापि विरागिणः (ना. शा. २७-५८) इति | सर्वस्य न सर्वत्र हृदयसंवादो 
भयानके वीरप्रकृतेरभावात् |

ननु तादृशि प्रयोगे वीरस्य क आस्वादः | उच्यते - यत्रेयं(त्रायं) निबध्यते 
तत्रावश्यं पुरुषार्थोपयोगिशृङ्गारवीराद्यन्यतममस्त्येव | 
तन्निष्ठस्तेषामास्वादः | यत्रापि प्रहसनादौ हास्यादेः प्रधानता 
तत्राप्यनुनिष्पादितरसान्तरनिष्ठ एवास्वादः | 
भिन्नभिन्नधिकार्यास्वादोद्देश एव रूपकभेद चिन्तननिमित्तमिति केचित् |

तस्मादस्ति शान्तो रसः | तथा च चिरन्तनपुस्तकेषु स्थायिभावान् 
रसत्वमुपनेष्यामः (ना. शा. पु. २९९) इत्यनन्तरं शान्तो नाम 
शमस्थायिभावात्मकः (ना. शा. पु. ३३२) इत्यादिशान्तलक्षणं पठ्यते | 
तत्र सर्वरसानां शान्तप्राय एवास्वादो विषयेभ्यो 
विपरिवृत्त्याऽतर्न्मुखतालाभात्केवलं वासनान्तरोपहित इत्यस्य 
सर्वप्रकृतित्वाभिधानाय पूर्वमभिधानम् | लोके च 
पृथक्पृथक्सामान्यस्य न गणनमिति स्थाययस्य पृथङ्नोक्तः | 
सामान्यमपि तु विवेचकेन पृथगेव गणनीयमिति 
विवेचकाभिमतसामाजिकास्वादलक्षणप्रतीतिविषयतया स पृथग्भूत एव | 
इतिहासपुराणाभिधानकोशादौ च नव रसाः श्रूयन्ते 
श्रीमत्सिद्धान्तशास्त्रेष्वपि | तथा चोक्तम् -

प्. ३३४)

अष्टानामिह देवानां शृङ्गारादीन् प्रदर्शयेत् |
मध्ये च देवदेवस्य शान्तं रूपं प्रकल्पयेत् || (इति) |

तस्य च वैराग्यसंसारभीरुतादयो विभावाः | स हि 
तैरुपनिबद्धैर्विज्ञायते | मोक्षशास्त्रचिन्तादयोऽनुभावाः | 
निर्वेदमतिस्मृतिधृत्यादयो व्यभिचारिणः | अत एवेश्वरप्रणिधानविषये 
भक्तिश्रद्धे 
स्मृतिमतिधृत्युत्साहाद्यनुप्रविष्टेभ्योऽन्यथैवा(स्यैवा)ङ्गमिति न तयोः 
पृथग्रसत्वेन गणनम् | अत्र सङ्ग्रहकारिका -

मोक्षाध्यात्मनिमित्तस्तत्त्वज्ञानार्थहेतुसंयुक्तः |
निःश्रेयसधर्मयुतः शान्तरसो नाम विज्ञेयः ||

विभावस्थाययनुभावयोगः क्रमाद्विशेषणत्रयेण दर्शितः |
स्वं स्वं निमित्तमासाद्य शान्ताद्भावः प्रवर्तते |
पुनर्निमित्तापाये तु शान्त एव प्रलीयते ||
इत्यादिना रसान्तरप्रकृतित्वमुपसंहृतम् |

यत्तु डिमे शृङ्गारहास्यवर्जं हास्यशृङ्गारपरिहारेण षड्रसत्वं च 
वक्ष्यते तत्रायं भावः | दीप्तरसकाव्ययोनिः (ना. शा. १८-८५) इति भाविना 
लक्षणेन रौद्रप्रधाने तावड्डिमे तद्विरुद्धस्य शान्तस्य सम्भावनैव न 
| किं निषेधेन ? शान्तासम्भवे तु दीप्तरसकाव्ययोनिरित्येतेन किं 
व्यवच्छेद्यम् | शृङ्गारहास्यवर्जं षड्रसयुक्तः (ना. शा. १८-८४) इति ह्युक्ते 
कस्तत्र प्रसङ्गह् |

ननु करुणबीभत्सभयानकप्राधान्यमनेन पादेन व्यवच्छेद्यते | नैतत् | 
सात्त्वत्यारभटीवृत्तिसम्पन्नः (१८-८८) इत्यनेनैव तन्निरासात् | शान्ते तु 
सात्वत्येव ऋत्तिरिति न (?) तद्व्यवच्छेदकमेवैतत् | तेन डिमलक्षणं प्रत्युत 
शान्तरसस्य सद्भावे लिङ्गम् | शृङ्गारस्तु प्रसभं सेव्यमानः सम्भाव्य 
एव | तदङ्गं च हास्य इति तयोरेव प्रतिषेधः कृतः प्राप्तत्वात् | स 
सर्वसाम्याच्च विशेषतो वर्णदेवताभिधानमनुचितमप्यस्य तत्कल्पितमिति 
ज्ञेयम् | उत्पत्तिस्तु शान्तस्यापि दर्शितैव | सत्त्वाभावो हि हास्यः | 
सहविभावत्वेन चास्य वीरबीभत्सौ | अत एवास्य रसस्य 
यमनियमेश्वरप्रणिधानाद्युपदेशः अनुपयो(भो)गितया महाफलत्वं 
सर्वप्राधान्यमितिवृत्तव्यापकत्वं चोपपन्नमित्यलमतिप्रसङ्गेन |

तत्त्वास्वादोऽस्य कीदृशः ? उच्यते - 
उपरागदायिभिरुत्साहरत्यादिभिरुपरक्तं यदात्मस्वरूपं तदेव 
विरलोम्भितरत्नान्तरालनिर्भासमानसिततरसूत्रवदाभातस्वरूपं


प्. ३३५)

एवमेते रसा ज्ञेयास्त्वष्टौ लक्षणलक्षिताः |
अत ऊर्ध्व प्रवक्ष्यामि भावानामपि लक्षणम् || ८३ ||

इति भारतीये नाट्यशास्त्रे रसाध्यायः षष्ठः ||


सकलेषु रत्यादिषूपरञ्जकेषु तथाभावेनापि सकृद्विभातोऽयमात्मेति 
न्यायेन भासमानं परोन्मुखतात्मसकलदुःखजालहीनं 
परमानन्दलाभसंविदेकत्वेन काव्यप्रयोगप्रबन्धाभ्यां 
साधारणतया निर्भासमानमन्तर्मुखावस्थाभेदेन 
लोकोत्तरानन्दघनं तथाविधहृदयं विधत्त इति |

एवं ते नवैव रसाः | पुमर्थोपयोगित्वेन रञ्जनाधिक्येन वा 
इयतामेवोपदेश्यत्वात् | तेन रसान्तरसंभवेऽपि पार्षदप्रसिद्ध्या 
सङ्ख्यानियम इति यदन्यैरुक्तं तत्प्रत्युक्तम् | भावाध्यायेऽपि 
चैतद्वक्ष्यते | आर्द्रतास्थायिकः स्नेहो रस इति त्वसत् | स्नेहो ह्यभिषङ्गः | स च 
सर्वो रत्युत्साहादावेव पर्यवस्यति | तथा हि - बालस्य मातापित्रादौ स्नेहो 
भये विश्रान्तः | यूनोर्मित्रजने रतौ | लक्ष्मणादेः भ्रातरि स्नेहो धर्मवीर 
एव | एवं वृद्धस्य पुत्रादाविति द्रष्टव्यम् | एषैव गर्धस्थायिकस्य 
लौल्यरसस्य प्रत्याख्याने सरणिर्मन्तव्या | हासे वा रतौ वान्यत्र 
पर्यवसानात् | एवं बक्तावपि वाच्यमिति | 

अध्यायार्थमुपसंहरन् भाविनोऽवकाशं ददत्सङ्गतिं 
प्रकटीकर्तुमाह - एवमेते रसा ज्ञेया नवेति (स्त्वष्टाविति) | 
रसवद्गीतमित्यादिव्यपदेशात् स्तूयते | स (शास्तु ये ते रस? मूला एवोपचारा 
इति दर्शयति - लक्षणलक्षिता इति | भावानामपि लक्षणं रसलक्षणमेव 
पूरयति | विभावव्यभिचार्यनुभावलक्षणेन रसलक्षणमेव पूर्यते | 
रतिस्थायिभावप्रभवः ऋतुमाल्यादिविभावको नयनचातुर्याद्यनुभावक 
इत्युक्तमपि साकाङ्क्षमेव | कीदृशी हि रतिः कश्च विभावः कश्चानुभावः | 
तेन यद्यप्यापाततो भावानां लक्षणमिदं प्रतिभाति महाचार्या 
(साहचर्यात्) तथापि वाक्यैकवाक्यतया रसलक्षणमेवेदमित्यपिशब्दस्यार्थ 
इति शिवम् |

इ(र)त्यादिशक्त्यष्टकमध्यवृत्तिर्यस्य स्वहृन्मण्डलसम्प्रयोज्या(ज्यः) |
स्थायी शिवश्चेतसि तेन वृत्तिः कृता रसाध्याय इह क्रमेण ||

इति श्रीमहामाहेश्वराभिनवगुप्तविरचितायां 
नाट्यवेदविवृतावभिनवभारत्यां रसाध्यायः षष्ठः समाप्तः |
प्. ३३६)

श्रीः

अथ सप्तमोऽध्यायः |

भावानिदानीं व्याख्यास्यामः | अत्राह - भावा इति कस्मात् | किं 
भवन्तीति भावाः किं वा भावयन्तीति भावाः | उच्यते - 
वागङ्गसत्त्वोपेतान्काव्यार्थान्भावयन्तीति भावा इति |


स्थायी प्रबुद्धहृदये व्यभिचारिभूतः
कामाकुलासु जनतासु महानुभावः |
अन्तर्विभावविषयो रसमात्रमूर्तिः
श्रीमान्प्रसन्नहृदयोऽस्तु मम त्रिणेत्रः ||

भावानिदानीमिति | नन्वध्यायान्त एवैतदासूत्रितमिति किमनेन पुनरुक्तेन | 
भावाश्चापि कथं प्रोक्ताः (ना. शा. ६-३) इत्यत्रैव प्रश्ने कृते 
पुनरिहाध्याये किं भवन्ति इत्यादि च किमर्थमुच्यते |

अत्र केचिदाहुः - भावाश्चापि इत्यध्यायादौ भावानामपि लक्षणम् इत्य - 
ध्यायान्ते च विभावादीनां सर्वे(षां) साधारण्येन प्रश्नप्रतिज्ञादि | 
अधुना तु विभावादिषु वक्तव्येषु प्रथमं 
तावत्प्राधान्याच्चित्तवृत्तिरूपाः स्थायिव्यभिचारिणो लक्षणीया इति 
तद्विषयैवेयं प्रतिज्ञा प्रशनश्च |

वयं तु ब्रूमः - भावशब्देन तावच्चित्तवृत्तिविशेषा एव विवक्षिताः | तथा 
च एकोनपञ्चाशता भावैः इत्यादौ तानेवोपसंहरिष्यति | तेषां तु 
योग्यतावशाद्यथायोगं स्थायिसंचारिविभावानुभावरूपता संभवति 
| ये त्वेते ऋतुमाल्यादयो विभावा बाह्याश्च बाष्पप्रभृतयोऽनुभावा 
एकान्तजडस्वभावाः ते न भावशब्दव्यपदेश्याः |

ननु रससंवित्स्वभावे निमज्जनादत एवोन्मज्जनाच्च तेऽपि संविदात्मकाः | 
एवं तर्हि विश्वमेव भावमयं स्यादुपचारात् 
विज्ञानवादाश्रयाद्वेत्यभिनयधर्म्यादीनां

प्. ३३७)

पृथक्तानुपपत्तिः | तस्मात्स्थायिव्यभिचारिसात्त्विका एव भावाः | 
विभावानुभावानां च प्रासङ्गिकं लक्षणम् | एतच्च वक्ष्यामः |

यच्च पौनरुक्त्यं चोदितं तदसत् | तथा हि - रसाध्यायप्रारम्भे 
चोदितमङ्गमध्ये भावा अनुद्दिष्टा एव कथं तत्र तत्रोदीरिता इति | 
तन्निराकरणार्थमाह- भावानिति | यतोऽतीताध्यायान्ते भावानां 
लक्षणं रसलक्षणमेव अत इदानीमपि गतचोद्यांशकेऽवसरे 
भावान्वक्ष्यामो रसानामङ्गमध्ये पठितत्वादिति |

ननु चित्तवृत्त्यात्मान एव चेद्भावास्तर्ह्येतुषु व्युत्पत्तिद्वयमपि संभाव्यते | 
तथा हि भवतिरभूतप्रादुर्भावे | प्रकर्षगतिश्च पुनरभिधानात् | तेन 
येऽन्तरतःअपूर्वतयैव प्रादुर्भवति न तु क्षणं व्यवतिष्ठते | ते(भ्यो) 
भावाश्चित्तवृत्त्यात्मा(नो)नुभावज्ञानस्य परिमितकालभावित्वात् | यदि वा 
भावयन्ति आस्वादनं कुर्वन्ति हृदयं व्याप्नुवन्तीति | ततश्च 
व्युत्पत्तिद्वयसंबहवनात्कथं भवन्ति इति पक्षमनाशङ्क्यैव किं वा ते 
भावयन्ति इति प्रश्नोऽयुक्त इत्यभिप्रायेणानुद्भिन्नमर्थ प्रश्नस्योद्भेदयन् 
प्रश्नार्थमेवानुभाषते - किं भवन्तीत्यादि | भवन्ति भावयन्ति वा | 
भावयन्तीति च किमेतत्कुर्वन्ति व्याप्नुवन्ति वा | तत्र च द्वयेऽपि किं कर्म |

एवं प्रश्नार्थमनुभाष्योत्तरमाह - वागङ्गसत्त्वोपेतानित्यादि | कोः 
कवतेर्वा कवनीयं काव्यम् | तत्र च पदार्थवाक्यार्थौ रेसेष्वेव 
पर्यवस्यत इत्यसाधारण्यात्प्राधान्याच्च काव्यस्यार्थाः रसाः | अर्थ्यन्ते 
प्राधान्येनेत्यर्थाः | न त्वर्थशब्दोऽभिधेयवाची | 
स्वशब्दानभिधेयत्वं हि रसादीनां ध्वनिकारादिभिर्दशितम् | तच्च 
मदीयादेव तद्विवरणात्सहृदयालोकलोचनादवधारणीयम् | इह तु 
यथावसरं वक्ष्यत एव | 

एवं काव्यार्थान् रसान् भावयन्ति (संस्?)कुर्वते | 
स्थायिव्यभिचारिकलापेनैव ह्यास्वाद्योऽलौकिकार्थो निर्वर्त्यते | पूर्वं हि 
स्थाययादिकमवगच्छति ततः सर्वसाधारणतयाऽस्वादयति | तेन 
पूर्वावगमगोचरीभूतः सन्नुत्तरभूमिकाभागिन आस्वाद्यस्य भावको 
निष्पादक उच्यते | केन भावयन्तीति करणं दर्शयति - वागङ्गेति | 
वागादयस्तत्कर्मसु वर्तन्ते | तेन वर्णनाद्यात्मना वाचिकेन 
संनिवेशवलनादिनाङ्गिकेनान्तर्बहिरात्मना सात्त्विकेन करणभूतेनोपेतान् 
सम्बद्धान् |


प्. ३३८)

भू इति (ण्यन्तः) करणे धातुः तथा च भावितं 
वासितंकृतमित्यनर्थान्तरम् | लोकेऽपि च प्रसिद्धम् | अहो ह्यनेन 
गन्धेन रसेन वा 


करणं हि कर्मणि कर्तरि च यद्यपि संबध्यते तथापि(पी)हास्य 
प्राधान्यात्संबन्धदृशि करणत्वमेव दर्शयितुं तृतीयादि(यया) 
निर्दिश्यते - वागङ्गमुखरागेणेति | अत(त्र) * *?हार्यं तु यद्यपि 
नयत्कलताध्रुवायातोरङ्गमत् (नृत्यकलाध्रुवापातयोरन्तरङ्गं) तथापि 
तदनन्तरं चित्तवृत्त्यवगतौ वाचिकादीनामेवान्तरङ्गता | तथा हि 
काव्यादपि रसास्वादो भवतीत्युक्तम् | तत्र च न पूर्णताऽहार्यस्य | तेनास्य 
नोपादानम् |

एतदुक्तं भवति - चित्तवृत्तय एव लौकिकाः 
वाचिकाद्यभिनयप्रक्रियारूढतया स्वात्मानमलौकिकदशयामास्वाद्यं 
कुर्वन्तीत्यतस्ता एव भावाः | भवतिर्ही ण्यन्तः प्रकृतं करोत्यर्थमाहेति 
दर्शयति - भू इतीति | त(च)कार उच्चारणार्थः | णिचा संबन्धेनेति 
इकारप्रत्यये सति भूधातुः करोत्यर्थे वर्तते | एतदेवोपसंहरति (भावितमिति) 
| अनर्थान्तरमिति | एकोऽर्थ इति यावत् |

नन्वास्वाद्यान्तरान्तर्भाव्ये वाचिकादौ करणमितिकर्तव्यतांशे 
वक्तव्यमित्याशङ्क्य तन्त्रेण व्युत्पत्त्यन्तरं दर्शयन् तमाह - लोकेऽपि चेति | 
न केवलं भावितं कृतमिति लोके प्रसिद्धं यावद्व्याप्तमित्यपि | एतदपि 
चेत्यनेनोक्तम् | सर्वमित्येतद्गन्धरसमपि |

ननु तत्रापि कृतमित्येवार्थोऽस्त्वित्याशङ्क्याह - तच्च व्याप्त्यर्थमिति | न हि 
कस्तूरिकागन्धेन वस्त्रं क्रियते | गुणस्यासंक्रान्ते | न च 
तत्सदृशगुणान्तरोत्पत्तिः | यावद्द्रव्यभावित्वद्गन्धादीनाम् | वस्त्रादौ च 
विनाशप्रतिपत्तेः | केवलं कस्तूरिकाद्रव्यमेव 
तावद्रूपदेशचैतन्याक्रमणस्वभावं वस्त्रादिकेऽपि तथा 
प्रतिपत्तिमाधत्ते | तद्वत्प्रकृतेऽपि | त एव हि वाचिकाद्या अभिनयाः 
प्रमुखदशायां देशकालविशेषगतत्वेन यद्यपि भान्ति तथापि नटस्य 
निर्गुणादिह न त(णत्वादिहत)त्त्वात् रामादेः पर(देरपर)मार्थसत्त्वात् 
भ्रान्तिज्ञानाभावाच्च नियततां विजहतः साधारणीभावमनुप्राप्ताः 
सामाजिकजनमपि


प्. ३३९)

सर्वमेव भावितमिति | तच्च व्याप्त्यर्थम् | श्लोकाश्चात्र -

विभावेनाहृतो योऽर्थो ह्यनुभावैस्तु गम्यते |
वागङ्गसत्त्वाभिनयैः स भाव इति संज्ञितः || १ ||


मृगमदामोददिशा व्याप्नुवन्ति स्वचित्तवृत्तिव्यापारद्वारेण | तेन भावयन्ति 
सामाजिकात्मानमिति भावाः |

अथ व्युत्पत्त्यन्तरमपि दर्शयितुं प्राक्तनी च व्युत्पत्तिं संग्रहीतुमाह - 
श्लोकाश्चात्रेति | विभावो विषयः | तेन यः आहृतो निष्पादितः | तेन 
विभावापेक्षया भाव्यते क्रियत इति भावः | अनुभावानेभ्यो निरूपयति - 
वागङ्गेति |

अन्ये तु वागङ्गसत्त्वाद्यभिनया येषामिति तद्गुणसंविज्ज्ञानेन 
बहुव्रीहिणा स्वाभिनयसहिता व्यभिचारिणो गृहीताः | तैरिति व्यभिचरिभिश्च 
भाव्यते मिश्रीकिर्यत इति व्यभिचारिणामपि च व्यभिचारिणो भवन्ति | यथा 
निर्वेदस्य चिन्ता श्रमस्य निर्वेद इत्यादि निरूपयन्ति | तच्चासत् | स्थायिनो हि 
व्यभिचारिता भवति | न तु व्यभिचारिणां स्थायिता | एवं हि सति तदास्वादे 
रसान्तरमपि स्यात् | यत्रापि व्यभिचारिणि व्यभिचार्यन्तरं संभाव्यते 
तद्यथा - पुरूरवस उन्मादेऽपि तर्कचिन्तादि तत्रापि रतिस्थायिभावस्यैव 
व्यभिचार्यन्तरयोगः | स केवलममात्यस्थानीयेनोन्मादेन कृतोपरागः | 
एतच्च यथा नरेन्द्र (ना. शा. ७-१०) इत्यत्र वक्ष्यामः |

एवं लोकानुसारेण कविनटशिक्षोपयोगिना व्युत्पत्त्यन्तरमभिधाय 
सामाजिकाभिप्रायेण यो व्युत्पत्तिद्वयनिरूपितोऽर्थः तत्संग्रहाय 
श्लोकद्वयमाह - वागङ्गमुखरागेणेति | 
वागङ्गमुखरागात्मनाऽभिनयेन सत्त्वलक्षणेन चाभिनयेन करणेन 
कवेः साधारणं तदापि - (रणस्यापि) वर्णनानिपुणस्य यः 
अन्तर्गतोऽनादिप्राक्तनसंस्कारप्रतिभानमयो न तु लौकिकविषयजो 
रागान्त(गस्स) एव 
देशकालादिभेदाभावात्सर्वसाधारणीभावेनास्वादयोग्यस्तं


प्. ३४०)

वागङ्गमुखरागेण सत्त्वेनाभिनयेन च |
कवेरन्तर्गतं भावं भावयन्भाव उच्यते || २ ||

नानाभिनयसंबद्धान्भावयन्ति रसानिमान् |
यस्मात्तस्मादमी भावा विज्ञेया नाट्ययोक्तृभिः || ३ ||

अथ विभाव इति कस्मात् | उच्यते - विभावो विज्ञानार्थः | विभावः 
कारणं निमित्तं हेतुरिति पर्यायाः | विभाव्यन्तेऽनेन 
वागङ्गसत्त्वाभिनया इत्यतो विभावः | यथा विभावितं 
विज्ञातमित्यनर्थान्तरम् |


भावयन् आस्वदयोग्यीकुर्वन् भावश्चित्तवृत्तिलक्षण एवोच्यते | सत्त्वं 
चितैकाग्र्यं तज्जनितं च कृतकं बाष्पादिप्राप्त्यवस्थात्मकं चेति 
यथायोगं मन्तव्यम् | तदन्तर्भूतोऽपि वैवर्ण्यात्मा मुखरागः 
प्राधान्यात्पुनरुक्तः | यद्वक्ष्यति -

शाखाङ्गोपाङ्गसंयुक्तः कृतोऽप्यभिनयः शुभः |
मुखरागविहीनस्तु नैव शोभान्वितो भवेत् || (ना. शा. ८-१६५) इति |

अथेतिकर्तव्यतां निरूपयितुं सङ्ग्रहश्लोकमाह - नानाभिनयेति | 
रसनयोग्यान् चित्तवृत्तिविशेषान् भावयन्ति गमयन्ति बोधयन्ति बुद्धिविषयान् 
प्रापयन्ति | इमान् सामाजिकान् | भावयतिः बुद्ध्यर्थत्वाद् द्विकर्मकः | 
अभिनयसहितानित्यभिनया अपि बुद्धिगोचरं नीयन्ते | इयमेव चासौ 
अधिवासनात्मा भावना तथा तथा रसान् रसनयोग्यान्निजेन योग्येन रूपेण 
भावयति यथा निर्वेदोपरक्ता रतिरौत्सुक्योपरक्तेति | तथा 
रसानलौकिकास्वादविषयान् स्थायिनोऽधिवसयति | लौकिकरतिवासनानुविद्धो हि 
शृङ्गारस इत्यादि |


प्. ३४१)

अत्र श्लोकः -

बहवोऽर्था विभाव्यन्ते वागङ्गाभिनयाश्रयाः |
अनेन यस्मात्तेनायं विभाव इति संज्ञितः || ४ ||

अथानुभाव इति कस्मात् | उच्यते -

अनुभाव्यतेऽनेन वागङ्गसत्त्वकृतोऽभिनय इति |

अत्र श्लोकः -

वागङ्गाभिनयेनेह यतस्त्वर्थोऽनुभाव्यते |
शाखाङ्गोपाङ्गसंयुक्तस्त्वनुभावस्ततः स्मृतः || ५ ||


विभावेनाहृत इत्युक्तम् - तत्र यद्यपि प्रकरणाच्चित्तवृत्त्युद्भवहेतुर्विषयो 
विभावशब्दस्यार्थ इति ज्ञातम् | तथापि तत्र प्रवृत्तिनिमित्तं जिज्ञासमानः 
तदेव प्रश्नयति - विभाव इतीति | कस्मात् | ऋतुमाल्यादयोऽत्र विभावशब्देन 
किमिति व्यपदिष्टा इति भावः |

अत्रोत्तरं विभाव्यन्त इत्यादि | वागादयोऽभिनया येषां 
स्थायिव्यभिचारिणां ते वागाद्यभिनयसहिता विभाव्यन्ते विशिष्टतया 
ज्ञायन्ते यैस्ते विभावाः | अभिनयानामनेकहेतुजत्वम् | तद्यथा - 
हर्षादिभ्यो हासः | घर्मधूमरोगादिभ्यो बाष्पः | तद्बास्.पात्किं 
प्रतीयताम् | विभावात्तु झडित्येव निश्चयः | अत एव.....

आश्रयाः इति | आगङ्गाभिनयद्वारेणैव स्थायिव्यभिचारिणां प्रतीतेः | अत 
एव व्याचष्टे प्रतीतिहेतव इति | वागाद्यभिनयाश्रया एव सन्तो विभाव्यन्ते न तु 
निराश्रया एकका इत्यर्थः | यदि हि वागाद्यभिनया विशिष्टतया न ज्ञायन्ते 
तदा स्थायिव्यभिचारिणोऽपि तथा न ज्ञायन्त इति |


प्. ३४२)

एवं ते विभावानुभावसंयुक्ता भावा इति व्याख्याताः | अतो ह्येषां 
भावानां सिद्धिर्भवति | तस्मादेषां भावानां 
विभावानुभावसंयुक्तानां 
लक्षणनिदर्शनान्यभिव्याख्यास्यामः | तत्र विभावानुभावौ 
लोकप्रसिद्धौ | लोकस्वभावानुगतत्वाच्च तयोर्लक्षणं 
नोच्यतेऽतिप्रसङ्गनिवृत्त्यर्थम् | 

भवति चात्र श्लोकः -

लोकस्वभावसंसिद्धा लोकयात्रानुगामिनः |
अनुभावा विभावाश्च ज्ञेयास्त्वभिनये बुधैः || ६ ||

तत्राष्टौ भावाः स्थायिनः | त्रयस्त्रिंशद्व्यभिचारिणः |

अष्टौ सात्त्विका इति भेदाः | एवमेते काव्यरसाभिव्यक्तिहेतव 
एकोनपञ्चाशद्भावाः प्रत्यवगन्तव्याः | एभ्यश्च 
सामान्यगुणयोगेन रसा निष्पद्यन्ते |

अत्र श्लोकः -

योऽर्थो हृदयसंवादी तस्य भावो रसोद्भवः |
शरीरं व्याप्यते तेन शुष्कं काष्ठमिवाग्निना || ७ ||


प्. ३४३)

अत्राह - यदि 
काव्यार्थसंश्रितैर्विभावानुभावव्यञ्जितैरेकोनपञ्चाशद्भावैः 
सामान्यगुणयोगेनाभिनिष्पद्यन्ते रसास्तत्कथं स्थायिन एव भावा 
रसत्वमाप्नुवन्ति (इति) | उच्यन्ते - (एवमेतदिति |) यथा हि 
समानलक्षणास्तुल्यपाणिपादोदरशरीराः समानाङ्गप्रत्यङ्गा अपि 
पुरुषाः कुलशीलविद्याकर्मशिल्पविचक्षणत्वाद्राजत्वमाप्नुवन्ति तत्रैव 
चान्येऽल्पबुद्धयस्तेषामेवानुचरा भवन्ति तथा 
विभावानुभावव्यभिचारिणः स्थायिभावानुपाश्रिता भवन्ति | 
बह्वाश्रयत्वात्स्वामिभूताः स्थायिनो भावाः | 
तद्वत्स्थानीयपुरुषगुणभूता अन्ये भावास्तान्गुणतया श्रयन्ते | 
स्थायिभावा रसत्वमाप्नुवन्ति | परिजनभूता व्यभिचारिणो भावाः | अत्राह 
- को दृष्टान्त इति | यथा नरेन्द्रो बहुजनपरिवारोऽपि स एव नाम लभते 
नान्यः सुमहानपि पुरुषः तथा विभावानुभावव्यभिचारिपरिवृतः स्थायी 
भावो रसनाम लभते |

भवति चात्र श्लोकः -


प्. ३४४)

यथा नराणां नृपतिः शिष्याणां च यथा गुरुः |
एवं हि सर्वभावानां भावः स्थायी महानिह || ८ ||

लक्षणं खलु पूर्वमभिहितमेषां रससंज्ञकानाम् | इदानीं 
भावसामान्यलक्षणमभिधास्यामः | तत्र 
स्थायिभावान्वक्ष्यामः -

रतिर्नाम प्रमोदात्मिका 
.
र्तुमाल्यानुलेपनाभरणभोजनवरभवनानुभवनाप्रातिकूल्यादिब्
हिर्विभावैः समुत्पद्यते | 
तामभिनयेत्स्मितवदनमधुरकथनभ्रूक्षेपकटाक्षादिभिरनुभा
वैः |

अत्र श्लोकः -

इष्टार्थविषयप्राप्त्या रतिरित्युपजायते |
सौम्यत्वादभिनेया सा वाङ्माधुर्याङ्गचेष्टितैः || ९ ||

हासो नाम - 
परचेष्टानुकरणकुहकासम्बद्धप्रलापपौरोभाग्यमौर्ख्यादि-
भिर्विभावैः समुत्पद्यते | 
तमभिनयेत्पूर्वोक्तैर्हसितादिभिरनुभावैः | भवति चात्र श्लोकः -

प्. ३४५)

परचेष्टानुकरणाद्धासः समुपजायते |
स्मितहासातिहसितैरभिनेयः स पण्डितैः || १० ||

शोको नाम - 
इष्टजनवियोगविभवनाशवधबन्धदुःखानुभवनादिभिर्विभावैः 
समुत्पद्यते | 
तस्यास्रपातपरिदेवितविलपितवैवर्ण्यस्वरभेदस्रस्तगात्रताभूमिपतन्
असस्वनरुदिताक्रन्दितदीर्घनिःश्वसितजडतोन्मादमोहमरणादिभिरन्
उभावैर-भिनयः प्रयोक्तव्यः |

रुदितमत्र त्रिविधम् - आनन्दजमार्तिजमीर्ष्यासमुद्भवं चेति | भवन्ति 
चात्रार्याः -

(आनन्देऽप्यार्तिकृतं त्रिविधं रुदितं सदा बुधैर्ज्ञेयम् |
तस्य त्वभिनययोगान्विभावगतितः प्रवक्ष्यामि ||)

हर्षोत्फुल्लकपोलं सानुस्मरणादपाङ्गविसृतास्रम् |
रोमाञ्चगात्रमनिभृतमानन्दसमुद्भवं भवति || ११ ||

पर्याप्तविमुक्तास्रं सस्वनमस्वस्थगात्रगतिचेष्टम् |
भूमिनिपातनिवर्तितविलपितमित्यार्तिजं भवति || १२ ||

प्. ३४६)

प्रस्फुरितौष्ठकपोलं सशिरःकम्पं तथा सनिःश्वासम् |
भ्रुकुटीकटाक्षकुटिअल स्त्रीणामीर्ष्याकृतं भवति || १३ ||

स्त्रीनीचप्रकृतिष्वेष शोको व्यसनसम्भवः |
धैर्येणोत्तममध्यानां नीचानां रुदितेन च || १४ ||

क्रोधो नाम - आधर्षणाक्रुष्टकलहविवादप्रतिकूलादिभिर्विभावैः 
समुत्पद्यते | अस्य 
विकृष्टनासापुटोद्वृत्तनयनसन्दष्टोष्ठपुटगण्डस्फुरणादिभिरनु
-भावैरभिनयः प्रयोक्तव्यः |

रिपुजो गुरुजश्चैव प्रणयिप्रभवस्तथा |
भृत्यजः कृतकश्चेति क्रोधः पञ्चविधः स्मृतः || १५ ||

अत्रार्या भवन्ति -

भ्रुकुटीकुटिलोत्कटमुखः सन्दष्टोष्ठः स्पृशन्करणेन करम् |
क्रुद्धः स्वभुजप्रेक्षी शत्रौ निर्यन्त्रणं रुष्येत् || १६ ||

किञ्चिदवाङ्मुखदृष्टिः सास्रस्वेदापमार्जनपरश्च |
अव्यक्तोल्बणचेष्टो गुरौ विनययन्त्रितो रुष्येत् || १७ ||

प्. ३४७)

अल्पतरप्रविचारो विकिरन्नश्रूण्यपाङ्गविक्षेपैः |
सभ्रुकुटीस्फुरितोष्ठः प्रणयोपगतां प्रियां रुष्येत् || १८ ||

अथ परिजने तु रोषस्तर्जननिर्भर्त्सनाक्षिविस्तारैः |
विप्रेक्षणैश्च विविधैरभिनेयः क्रूरतारहितः || १९ ||

कारणमवेक्षमाणः प्रायेणायासलिङ्गसंयुक्तः |
वीररसान्तरचारी कार्यः कृतको भवति कोपः || २० ||

उत्साहो नाम - उत्तमप्रकृतिः | स 
चाविषादशक्तिधैर्यशौर्यादिभिर्विभावैरुत्पद्यते | तस्य 
धैर्यात्यागवैशारद्यादिभिरनुभावैरभिनयः प्रयोक्तव्यः |

अत्र श्लोकः -

असम्मोहादिभिर्व्यक्तो व्यवसायनयात्मकः |
उत्साहस्त्वभिनेयः स्यादप्रमादोत्थितादिभिः || २१ ||

भयं नाम - स्त्रीनीचप्रकृतिकम् | 
गुरुराजापराधश्वापदशून्यागाराटवीपर्वतगहनगजाहिदर्शन्
अनिर्भर्त्सनकान्तारदुर्दिननिशान्धकारोलकनक्तञ्चरारावश्रवण
अदिभिर्विभावैः समुत्पद्यते | तस्य प्रकम्पितकरचरण-

प्. ३४८)

हृदयकम्पनस्तम्भमुखशोषजिह्वापरिलेहनस्वेदवेपथुत्रासपरित्रा
णान्वेषणधावनोत्क्रुष्टादिभिरनुभावैरभिनयः प्रयोक्तव्यः |

अत्र श्लोका -

गुरुराजापराधेन रौद्राणां चापि दर्शनात् |
श्रवणादपि घोराणां भयं मोहेन जायते || २२ ||

गात्रकम्पनवित्रासैर्वक्त्रशोषणसम्भ्रमैः |
विस्फारितेक्षणैः कार्यमभिनेयक्रियागुणैः || २३ ||

सत्त्ववित्रासनोद्भूतं भयमुत्पद्यते नृणाम् |
स्रस्ताऽऽगाक्षिनिमेषैस्तदभिनेयं तु नर्तकैः || २४ ||

अत्रार्या भवति -

करचरणहृदयकम्पैर्मुखशोषणवदनलेहनस्तम्भैः |
सम्भ्रान्तवदनवेपथुसन्त्रासकृतैरभिनयोऽस्य || २५ ||

जुगुप्सा नाम - स्त्रीनीचप्रकृतिका | सा 
चाहृद्यदर्शनश्रवणादिभिर्विभावैः समुत्पद्यते | तस्याः 
सर्वाङ्गसङ्कोचनिष्ठीवनमुखविकूणनहृल्लेखादिभिरनुभावैरब्
हिनयः प्रयोक्तव्यः |

प्. ३४९)

भवति चात्र श्लोक -

नासाप्रच्छादनेनेह गात्रसङ्कोचनेन च |
उद्वेजनैः सहृल्लेखैर्जुगुप्सामभिनिर्दिशेत् || २६ ||

विस्मयो नाम - 
मायेन्द्रजालमानुषकर्मातिशयचित्रपुस्तशिल्पविद्यातिशयादिभिर्विभ
अवैः समुत्पद्यते | तस्य 
नयनविस्तारानिमेषप्रेक्षितभ्रूक्षेपरोमहर्षणशिरःकम्पसाधुव
अदादि-भिरनुभावैरभिनयः प्रयोक्तव्यः |

भवति चात्र श्लोकः -

कर्मातिशयनिर्वृत्तो विस्मयो हर्षसम्भवः |
सिद्धिस्थाने त्वसौ साध्यः प्रहर्षपुलकादिभिः || २७ ||

एवमेते स्थायिनो भावा रससंज्ञाः प्रत्यवगन्तव्याः |

व्यभिचारिण इदानीं व्याख्यास्यामः | अत्राह - व्यभिचारिण इति कस्मात् 
| उच्यते - वि अभि इत्येतावुपसर्गौ | चर इति गत्यर्थो धातुः | 
विविधमाभिमुख्येन रसेषु चरन्तीति व्यभिचारिणः | 
वागङ्गसत्त्वोपेताः प्रयोगे रसान्नयन्तीति व्यभिचारिणः | अत्राह - 
कथं 

प्. ३५०)

नयन्तीति | उच्यते - लोकसिद्धान्त एषः - यथा सूर्य इदं दिनं 
नक्षत्रं वा नयतीति | न च तेन बाहुभ्यां स्कन्धेन वा नीयते | किं तु 
लोकप्रसिद्धमेतत् | यथेदं सूर्यओ नक्षत्रं दिनं वा नयतीति | एवमेते 
व्यभिचारिण इत्यवगन्तव्याः | तानीह 
सङ्ग्रहाभिहितांस्त्रयस्त्रिंशद्व्यभिचारिणो भावान् वर्णयिष्यामः 
|

तत्र निर्वेदो नाम - 
दारिद्र्यव्याध्यवमानाधिक्षेपाक्रुष्टक्रोधताडनेष्टजनवियोतत्त्वज्
ञानादिभिरिभावैः ... समुत्पद्यते स्त्रीनीचकुसत्त्वानाम् | 
रुदितनिःश्वसितोच्छ्वसितसम्प्रधारणादिभिरनुभावैस्तमभिनयेत् |

भवति चात्र श्लोक -

दारिद्र्येष्टवियोगाद्यैः निर्वेदो नाम जायते |
सम्प्रधारणनिःश्वासैस्तस्य त्वभिनयो भवेत् || २८ ||

अत्रानुवंश्ये आर्ये भवतः -

इष्टजनविप्रयोगाद्दारिद्र्याद्व्याधितस्तथा दुःखात् |
परवृद्धिं वा दृष्ट्वा निर्वेदो नाम सम्भवति || २९ ||

प्. ३५१)

बाष्पपरिप्लुतनयनः पुनः पुनः श्वासदीनौखनेत्रः |
योगीव ध्यानपरो भवति हि निर्वेदवान्पुरुषः || ३० ||

ग्लानिर्नाम - 
वान्तविरिक्तव्याधितपोनियमोपवासमनस्तापातिपानमदनमद्यसेवन
अतिव्यायामाध्वगमनक्षुत्पिपासानिद्राच्छेदादिभिर्विभावैः 
समुत्पद्यते | तस्याः 
क्षामवाक्यनयनकपोलमन्दपदोत्क्षेपणवेपनानुत्साहतनुगात्रवैव्
अर्ण्यस्वरभेदादिभिरनुभावैरभिनयः प्रयोक्तव्यः | अत्रानुवंश्ये 
आर्ये भवतः -

वान्तविरिक्तव्याधिषु तपसा जरसा च जायते ग्लानिः |
कार्श्येन साभिनेया मन्दभ्रमणेन कम्पेन || ३१ ||


निर्वेद इति दारिद्र्यव्याध्यादिकारणजन्यो रुदितनिःश्वसितादीनां कारणं 
मनोविकारो दुःखरूपो भावविशेषः | शेषेष्वप्येवं विवृतिः | 
तत्त्वज्ञानं चिरं भ्रान्त्या गुणितहानोपादानादिप्रबन्धस्य 
भ्रमनिवृत्तौ सत्यां धिङ्मां वृथा भ्रान्तमिति निर्वेदं जनयति | यथा -

वृथा दुग्धोऽनड्वान स्तनभरनता गौरिति चिरं
परिष्वक्तः षण्ढो युवतिरिति लावण्यरहितः |
कृता वैडूर्याशा विकचकिरणे काचशकले
मया मूढेन त्वां कृपणमगुणज्ञं प्रणमता |

सम्प्रधारणं यद्यपि वितर्को भावान्तरं तथापि 
तदनुभावानामत्रानुभावत्वं मन्तव्यम् | न तु व्यभिचारी 
व्यभिचार्यन्तरेण युज्यते इति | दृष्ट्वा निर्वेदः सम्भवतीति 
कृदन्तनिर्वेदशब्दान्तर्गतक्रियापेक्षं दृशेस्तुल्यकर्तृकत्वमिति 
क्त्वाप्रत्ययः | निर्वेदवान् पुरुष इति मतुपा इदं दर्शयति न खल्वमी 
निर्वेदादयः इदन्तया घटादिवदवभासन्तेऽपि तु अहं निर्विण्ण इत्याश्रय 
पारतन्त्र्येणैव | विवेकेन तूद्ध्रियन्ते यस्मिन् सत्येव प्रतीतिः स आन्तरो विकारो 
निर्वेदः | एवमन्यत्र | अयं च निर्वेदः स्वयं पुरुषार्थसिद्धये 
वोत्साहरत्यादिवदत्यन्तानुरञ्जनाय वा हासविस्मयादिवन्न 
प्रभवतीत्यन्यमुखप्रेक्षित्वाद् व्यभिचार्येव | एवं शेषेष्वपि वाच्यम् |

वान्तं विरिक्तमिति भावे क्तः | मदनसेवनं सुरतसेवा | वाक्यं नयने 
कपोलौ 


प्. ३५२)

गदितैः क्षामक्षामैर्नेत्रविकारैश्च दीनसञ्चारैः |
श्ल्थभावेनाङ्गानां मुहुर्मुहुर्निर्दिशेद्ग्लानिम् || ३२ ||

शङ्का नाम - सन्देहात्मिका स्त्रीनीचप्रभवा | 
चौर्याभिग्रहणनृपापराधपापकर्मकरणादिभिर्विभावैःसमुत्प्
अद्यते | 
तस्यामुहुर्मुहुरवलोकनावकुण्ठनमुखशोषणजिह्वापरिलेहनमुख्
अवैवर्ण्यस्वरभेदवेपथुशुष्कोष्ठकण्ठवायससाधर्म्यादिभिरनु
भावैरभिनयः प्रयोक्तः |

चौर्यादिजनिता शङ्का प्रायः कार्या भयानके |
प्रियव्यलीकजनिता तथा शृङ्गारिणी मता || ३३ ||


चेति क्षामाणि | वाक्यस्य क्षामत्वं स्वरस्य नीवत्वात् | मन्दं कृत्वा 
पदोत्क्षेपणं तत्सहचरितं निक्षेपणमपि | वान्तेत्यादिनिमित्तसप्तमी | 
मुहुर्मुहुरिति | सजातीयचित्तवृत्तिप्रवाहमात्रे व्यभिचारिणां भवत्यपि 
नैकस्य चिरमवस्थानमिति सूचयति |

चौर्याभिग्रहण इति | यदा चौर्येणान्ये परिगृहीना विज्ञातास्तदा तत्सहायस्य 
तदानीमरिगृहीतस्याप्यनर्थसंशयस्वभावा शङ्का जायते | 
चौर्यग्रहणमकार्योपलक्षणम् | तेन ये समानमकार्यं 
कृतवन्तस्तन्मध्यादन्यतमपरिग्रहेऽन्यस्य तथात्वेनाऽज्ञातस्याऽपि 
शङ्का जायत इत्युक्तं भवति | तेन नृपापराधादिप्रदर्शनमस्यैव 
प्रपञ्चः | स्त्रीनीचानाम् इति | स्त्रीणामुत्तमस्वभावानां यद्यप्यकार्यं 
नास्ति अधमानां तु नीच ग्रहणादेव सङ्ग्रस्तथापि 
स्त्रीग्रहणमकृतपापानामपि स्त्रीणामन्यत्र सापराधे परिगृहीते मनसि 
शङ्का जायत एव | भयशेषभूतत्वादस्या भीरुस्वभावत्वाच्च तासामिति 
प्रदर्शनार्थम् |

एवं विभाविका शङ्का स्त्रीनीचानामिति 
दर्शयन्नायिकान्तरपरिचयाद्यपराधजनिता उत्तमानामपि शङ्का भवतीति 
दर्शयति | न ह्यत्र विभावा एत एवएति नियमः | नाप्येभ्यो विभावेभ्यः 
शङ्कैव साप्येभ्यो भवत्येव शङ्केति | किं तु शङ्का तावत् स्वसामग्रीतः 
प्रत्यात्मवेद्या जायते | तन्मध्ये चैषामस्त्यनुप्रवेश इतीहोच्यते | अत एव 
याऽन्यगतत्वेन शङ्का यथा समुद्रदत्तस्य नन्दयन्त्यामनुरागशङ्का 
(पुष्पदूषितकप्रकरणे) दुर्योधनस्य वा भानुमत्यां (वेणीसंहारे) 
साऽपीह शङ्कात्वेन परिगृहीतैव | केवलमत्यन्तानौचित्यमत्र नायकस्येति 
नैवंविधं वर्णनोचितं भवति |


प्. ३५३)

अत्राकारसंवरणमपि केचिदिच्छन्ति | तच्च 
कुशलैरुपाधिभिरिङ्गितैश्चोपलक्ष्यम् |

अत्रार्ये भवत -

द्विविधा शङ्का कार्या ह्यात्मसमुत्था च परसमुत्था च |
या तत्रात्मसमुत्था सा ज्ञेया दृष्टिचेष्टाभिः || ३४ ||

किञ्चित्प्रवेपिताङ्गस्त्वधोमुखो वीक्षते च पार्श्वानि |
गुरुसज्जमानजिह्वः श्यामास्यः शङ्कितः पुरुषः || ३५ ||

असूया नाम - 
नानापराधद्वेषपरैश्वर्यसौभाग्यमेधाविद्यालीलादिभिर्विभावै
ः समुत्पद्यते | तस्याश्च परिषदि 
दोषप्रख्यापनगुणोपघातेर्ष्याचक्षुःप्रदानाधोमुखभ्रुकुटीक्रि
यावज्ञानकुत्सनादिभिरनुभावैरभिनयः प्रयोक्तव्यः |


आकारसंवरणम् इति | अवहित्थे यद् बाहुल्येन दृश्यते तदत्रापीति | 
तदनुभावयोगमाह - यदि वाऽवहित्थमत्र भवतीति प्रदर्शयत्यत्र स्थायिनि 
शङ्का व्यभिचारितामेति तत्र नियमेनाऽवहित्थमपीति प्रदर्श्यते | न तु 
व्यभिचारिणि व्यभिचार्यन्तरम् | एवं हि सति तस्मिन्यदन्यदित्यादि शृङ्खलया 
तदाद्यं व्यभिचारित्वं यायात् | यथा शङ्कायां चिन्ता तत्रापि निर्वेदस्तत्र 
ग्लानिस्तत्रालस्यमित्यादि | एवं सर्वत्र व्यभिवारिलक्षणे 
व्यभिचार्यन्तरोपादानं व्याख्येयम् | केचिदित्यनेनेदमाह - 
वस्तुसंवरणं कथं शङ्कां गमयतीत्याशङ्क्याह - तच्च इति | 
उपाधयः संवरणोपायाः कथाविच्छेदातिकथनादयः | उपाधीयते 
आच्छाद्यते प्रकृतं यैरिति | उपाधीयन्तेऽन्यत्र प्रस्तावे योज्यन्त इति वा | 
इङ्गितान्यङ्गोपाङ्गपरिस्पन्दाः सूक्ष्मा ये संवरीतुं न पार्यन्ते 
संवरणस्य च प्राग्भाविनः संविवरीपितास्ते गृह्यन्ते तैरुपाध्यादिभिः 
करणभूतैः कुशलैः कर्तृभिस्तदाकारसंवरणं 
शङ्कानुभावत्वेनोपलक्षयितुं शक्यमेव |

द्विविधेति | यदन्यैरुक्तमत्र द्वैविध्यं तत् सर्वव्यभिचारिणामस्ति | 
स्वात्मगतो हि निर्वेदः कदाचित् परगतो दृष्टिचेष्टाद्युपलक्ष्यः अहं 
निर्विण्णोऽयं निर्विण्ण इति प्रत्ययात् | तस्मादयमत्रार्थः आत्मशब्देन 
स्वात्मगतोऽपराध उच्यते परशब्देन परगतोऽपराधः | तत्र 
परगतेऽपराधेऽसम्भाव्यमानेऽपि कुतश्चिन्निमित्तात् 
सम्भावनापदवीमुपेयुषि या शङ्का यथा नन्दयन्त्यां दर्शिता सेह 
परोत्था विवक्षिता | एतदुक्तं भवति | स एव विभावाः स्वात्मनि शङ्कां 
सम्भाव्यमानदण्डनादिविषयां जनयन्ति | त एव कदाचित् 
स्वरुपकर्मिकामपि शङ्का सम्भाव्यमानदण्डानादिविषयां जनयन्ति | त 
एव कदाचित् स्वरूपकर्म्कामपि शङ्कां जनयन्ति किं चौरोऽयं स्यादिति | 
ननु तथापि कथं परत्र चौर्याद्याशङ्का जायत इत्याह - दृष्टिचेष्टाभिः 
इति | स हि यदा परः कृतापराध इवावलोकयति चेष्टते वा 
कुतश्चिदप्रागल्भ्यभीरुत्वस्वभावादेर्निमित्तान्तरात्तदा सापराधा 
भवत्वन्यथा वा तत्र तु चौर्याद्यपराधविषया शङ्का जायत इति | 
पार्श्वानि इति | जसा पुनः पुनरलोकनं दर्शयति | एतदेव च 
वायससाधर्म्यम् |


प्. ३५४)

अत्रार्ये भवतः -

परसौभाग्येश्वरतामेधालीलासमुच्छ्रयान्दृष्ट्वा |
उत्पद्यते ह्यसूया कृतापराधो भवेद्यश्च || ३६ ||

भ्रुकुटिकुटिलोत्कटमुखैः सेर्ष्याक्रोधपरिवृत्तनेत्रैश्च |
गुणनाशनविद्वेषैस्तत्राभिनयः प्रयोक्तव्यः || ३७ ||

मदो नाम - मद्योपयोगादुत्पद्यते | स च त्रिविधः पञ्चविधभावश्च 
|

अत्रार्या भवन्ति -

ज्ञेयस्तु मदस्त्रिविधस्तरुणो मध्यस्तथावकृष्टश्च |
करणं पञ्चविधं स्यात्तस्याभिनयः प्रयोक्तव्यः || ३८ ||

कश्चिन्मत्तो गायति रोदिति कश्चित्तथा हसति कश्चित् |
परुषवचनाभिधायि कश्चित्कश्चित्तथा स्वपिति || ३९ ||

उत्तमसत्त्वः शेते हसति च गायति च मध्यमप्रकृतिः |
परुषवचनाभिधायी रोदित्यपि चाधमप्रकृतिः || ४० ||

स्मितवचनमधुररागो हृष्टतनुः किञ्चिदाकुलितवाक्यः |
सुकुमाराविद्धगतिस्तरुणमदस्तूत्तमप्रकृतिः || ४१ ||

स्खलिताघूर्णितनयनः स्रस्तव्याकुलितबाहुविक्षेपः |
कुटिलव्याविद्धगतिर्मध्यमदो मध्यमप्रकृतिः || ४२ ||

नष्टस्मृतिर्हतगतिश्छर्दितहिक्काकफैः सुबीभत्सः |
गुरुसज्जमानजिह्वो निष्ठीवति चाधमप्रकृतिः || ४३ ||


गुणो नाश्यते दोषीक्रियते येन वचनेन तत्तथोक्तम् | यथा तपोजपनियते 
दाम्भिकोऽयमिति |

अवकृष्टो निकृष्ट इत्यर्थः | करणं क्रिया चेष्टा | तेन यैव पञ्चविधा 
चेष्टा स एव मदस्याभिनयः | स एव च भावशब्देन सूत्रे कथितः | 
तच्चेष्टापञ्चकमाह - कश्चिदित्यादिना | हर्षशोकहासक्रोधमोहानां 
मदेनैकस्थायिकत्वं दर्शयति |


प्. ३५५)

रङ्गे पिबतः कार्या मदवृद्दिर्नाट्ययोगमासाद्य |
कार्यो मदक्षयो वै यः खलु पीत्वा प्रविष्टः स्यात् || ४४ ||

सन्त्रासाच्छोकाद्वा भयात्प्रहर्षाच्च कारण्पगतात् |
उत्क्रम्यापि हि कार्यो मदप्रणाशः क्रमात्तज्ज्ञैः || ४५ ||

एभिर्भावविशेषैर्मदो द्रुतं सम्प्रणाशौपयाति |
अभ्युदयसुखैर्वाक्यैर्यथैव शोकः क्षयं याति || ४६ ||

श्रमो नाम - अध्वव्यायामसेवनादिभिर्विभावैः समुत्पद्यते | तस्य 
गात्रपरिमर्दनसंवाहननिःश्वसितविजृम्भितमन्दपदोत्क्षेपणनयन्
अवदनविकूणनसीत्करादिभिरनुभावैरभिनयः प्रयोक्तव्यः |

अत्रार्या-

नृत्ताध्वव्यायामान्नरस्य सञ्जायते श्रमो नाम |
निःश्वासखेदगमनैस्तस्याभिनयः प्रयोक्तव्यः || ४७ ||


प्रकृतिभेदेन उत्तमस्तरुणमद एव मध्यमस्य मध्यम इत्यत्र न नियमः 
कश्चित् | अधमप्रकृतिरेव तु नष्टस्मृत्यादिस्वभाव इति | अनेन च तरुणो मदः 
सर्वेषां मध्यमो मध्यनीचयोरुत्कृष्टो नीचस्यैवेति दर्शितं भवति | शेत 
इत्यतिपाने सतीत्यर्थः | हृष्टा सरोमाञ्चा तनुरस्याः | सुकुमारं कृत्वा 
आविद्धा ईषत् स्खलन्तीत्यर्थः | कविनटोपदेशायाह | रङ्गे पिबत इति | 
कारणया प्रेरणया प्रयत्नकृतया सन्त्रासादिनिमित्तज्ञापनया उपगत 
आयात्ः | एतदुक्तं भवति - त्रासादिनिमित्तमेव मदादजानन् कथं 
त्रासादिना क्षीणमदः स्यात्तस्मात्तन्निमित्तपरिज्ञानं यत्नतो विधेयमिति | 
द्रुतमित्यनेनोत्क्रम्येति दर्शितं क्रमत्यागं व्याचष्टे | प्रसङ्गादन्यदपि 
एवंजातीयकं दर्शयति | अभ्युदयसुखैरिति | अभ्युदयेन वाच्येन सुखयन्तीति 
तथोक्तानि | वाक्यग्रहणं प्रमाणोपलक्षणम् |


प्. ३५६)

आलस्यं नाम् - 
खेदव्याधिगर्भस्वभावश्रमसौहित्यादिभिर्विभावैः समुत्पद्यते 
स्त्रीनीचानाम् | 
तदभिनयेत्सर्वकर्मानभिलापशयनासननिद्रातन्द्रीसेवनादिभिरनु
भावैः |

अत्रार्या -

आलस्यं त्वभिनेयं खेदोपगतं स्वभावजं चापि |
आहारवर्जितानामारम्भाणामनारम्भात् || ४८ ||

दैन्यं नाम - दौर्गत्यमनस्तापादिभिर्विभावैः समुत्पद्यते | 
तस्याधृतिशिरोरोगगात्रगौरवान्यमनस्कतामृजापरिवर्जनादिभिरनु-
भावैरभिनयः प्रयोक्तव्यः |

अत्रार्या -

चिन्तौत्सुक्यसमुत्था दुःखाद्या भवति दीनता पुंसाम् |
सर्वमृजापरिहारैर्विविधोऽभिनयो भवेत्तस्य || ४९ ||

चिन्ता नाम - 
ऐश्वर्यभ्रंशेष्टद्रव्यापहारदारिद्र्यादिभिर्विभावैरुत्पद्यते | 
तामभिनयेन्निःश्वसितोच्छ्वसितसन्तापध्यानाधोमुखचिन्तनतनुकार्ऽऽ
स्यादिभिरनुभावैः |

अत्रार्ये भवतः -

ऐश्वर्यभ्रंशेष्टद्रव्यक्षयजा बहुप्रकारा तु |
हृदयवितर्कोपगता नृणां चिन्ता समुद्भवति || ५० ||


खेद इति श्रमो विवक्षितस्तेन भावो भावान्तरे विभावतां प्रतिपद्यत एवेति 
दर्शितम् | सौहित्यमतितृप्तता | आहारवर्जितानामिति | अलसोऽपि 
ह्यवश्यमाहारं करोत्येव | 
आरम्भाश्चतुर्वर्गोपायप्रवृत्तयस्तेषामनारम्भेण आरम्भव्यतिरिक्तेन 
शयनसेवनादिनेत्यर्थः | 

मृजा शरीरसंस्कारः |

ऐश्वर्यभ्रंशस्तात्कालिकः | दारिद्र्यं तु कुलक्रमायातमपि भवतीति 
विशेषः | चिन्तनं स्मरणमिति मन्तव्यम् | चिन्तानुस्मृतेरन्यैव | चिति 
स्मृत्यामित्यादि


प्. ३५७)

सोच्छ्वासैर्निःश्वसितैः सन्तापैश्चैव हृदयशून्यतया |
अभिनेतव्या चिन्ता मृजाविहीनैरधृत्या च || ५१ ||

मोहो नाम - 
दैवोपघातव्यसनाभिघातव्याधिभयावेगपूर्ववैरानुस्मरणादिब्
हिर्विभावैः समुत्पद्यते | तस्य 
निश्चैतन्यभ्रमणपतनाघूर्णनादर्शनादिभिरनुभावैरभिनय.
ह् प्रयोक्तव्यः |

अत्र श्लोकस्तावदार्या च -

अस्थाने तस्करान्दृष्ट्वा त्रासनैर्विविधैरपि |
तत्प्रतीकारशून्यस्य मोहः समुपजायते || ५२ ||

व्यसनाभिघातभयपूर्ववैरसंस्मरणरोगजो मोहः |
सर्वेन्द्रियसम्मोहात्तस्याभिनयः प्रयोक्तव्यः || ५३ ||

स्मृतिर्नाम - सुखदुःखकृतानां भावानामनुस्मरणम् | सा च 
स्वास्थ्यजघन्यरात्रिनिद्राच्छेदसमानदर्शनोदाहरणचिन्ताभ्यासा
दि-भिर्विभावैः समुत्पद्यते | 
तामभिनयेच्छिरःकम्पनावलोकनभ्रूसमुन्नमनादिभिरनुभावैः 
| अत्रार्ये भवतः -


त्वदूरविप्रकर्षेणार्थनिर्देशः | सर्वधातूनां ह्यर्थोऽन्योऽन्यतो भिद्यत 
एव | तथा हि खेऌ गताविति यद्यपि पठ्यते तथाऽपि सविलासगमनमेव 
विशिष्टं खेलनमिति प्रसिद्ध खेखेलगामीत्यादौ | ग्रसनं च 
अक्रमकगर्वक्रोधावेशनिर्भरनिगरणविशिष्टमदनं न त्वदनमात्रम् | 
एवमन्यत्रावधेयम् | हृदये वितर्कस्योपगमो यस्याः सकाशाद् 
वितर्काद्वोपगमो यस्याः | अनेन चिन्तायाः पूर्वोत्तरकक्ष्ययोर्वितर्को भवतीति 
शिक्षयति |

दैवोपघातोऽग्न्युदकाद्युपद्रवः | व्यसनं पीडादि | तत्कृतोऽभिघात इति 
केचित् | अभिघातस्तु मर्मप्रहारादिः पृथगेव पुष्कलार्थः | भावान्तरम्पि 
विभावतामेतीत्याशयेनाहभयेति | व्यभिचारिणि च स्थायीभावो यद्यपि 
विभाव एव | तथापि भयग्रहणं भये मोहस्य बाहुल्यसूचनार्थम् | 
भ्रमणमनवस्थानं चित्तस्य घूर्णनं नु देहस्य | 
तत्प्रतीकारशून्यस्येत्यनेन मोहस्य प्रागवस्थां 
किंकर्तव्यतालक्षणामपि मोहशब्दवाच्यां दर्शयति 
सर्वेन्द्रियसम्मोहादित्यनेनान्तरस्य संवेदनस्य मूढेऽप्यनष्टतां 
दर्शयन्मोहस्य चित्तापत्तिरूपतामाह |

सुखदुःखयोः कृतं निष्पत्तिर्यतस्तेषामित्यनेन 
स्मृतेरशेषविषयव्यापकतामाह - जघन्यः पश्चिमो रात्रेर्भागः | 
धातुसाम्यकारीति स्मृतिहेतुर्यथोक्तं - रात्रियामस्तुरीयः कालः (वामन-
काव्यालङ्कारसूत्रवृत्तौ) इति | निद्राच्छेदोऽर्धरात्रादावपि | सदृशस्य 
दर्शनं श्रवणं वा  चिन्ता प्रणिधानम् | अभ्यासः पुनःपुनः 
परिशीलनं अवलोकनमिति 


प्. ३५८)

सुखदुःखमतिक्रान्तं तथा मतिविभावितं यथावृत्तम् |
चिरविस्मृतं स्मरति यः स्मृतिमानिति वेदितव्योऽसौ || ५४ ||

स्वास्थ्याभ्याससमुत्था श्रुतिदर्शनसम्भवा स्मृतिर्निपुणैः |
शिरौद्वाहनकम्पैर्भ्रूक्षेपैश्चाभिनेतव्या || ५५ ||

धृतिर्नाम - 
शौर्यविज्ञानश्रुतिविभवशौचाचारगुरुभक्त्यधिकमनोरथार्थला
भक्रीडादिभिर्विभावैः समुत्पद्यते | तामभिनयेत्प्राप्तानां 
विषयाणामुपभोगादप्राप्तातीतोपहतविनष्टानामननुशोचनादिभि
रनु-भावैः |

अत्रार्ये भवतः -

विज्ञानशौचविभवश्रुतिशक्तिसमुद्भवा धृतिः सद्भिः |
भयशोकविषादाद्यै रहिता तु सदा प्रयोक्तव्या || ५६ ||

प्राप्तानामुपभोगः शब्दरसस्पर्शरूपगन्धानाम् |
अप्राप्तैश्च न शोको यस्यां हि भवेद्धृतिः सा तु || ५७ ||


सदृशस्य | सुखदुःखमिति तज्जनकमित्यर्थः | विभावितमिति 
पटुप्रत्ययपरिगृहीतत्वमाह | 

विज्ञानं विवेकज्ञानं श्रुतविभवो बाहुश्रुत्यं शौचाचरणं 
तपःसेवादि अधिकस्यार्थस्य मनोरथाविषयस्य लाभः मनोरथस्य चार्थस्य 
लाभः मनोरथ ईप्सितः | मन एअ रथः प्राप्त्युपायो यस्मिन् अत्र 
कस्यचिद्विषयता ईप्सितलाभे हि धृतो भवति संतुष्टत्वात् | कस्यचित् करणता 
क्रीडया विनोद्यमानो दुःखितो धृतिं लभते | कस्यचिदुभयरूपता 
विज्ञानश्रुतविभवादेरिव प्राप्तानां विषयाणामुपभोगमवलम्ब्य 
यदप्राप्तादीनामननुशोचनं तदादिभिरनुभावैरित् सम्बन्धः तेन 
प्राप्तोपभोगपूर्वकत्वं सर्वेषामनुभावानामित्युक्तं भवति | न तु 
पृथगनुभावता प्राप्तभोगस्य | अप्राप्तः स्थितोऽपि तस्याऽविषय अतीतः 
स्थितोऽपि तद्विषयत्वादपगतः | उपहतो जीर्णादिरूपतां प्राप्तः | विनष्टो 
ध्वस्तः |


प्. ३५९)

व्रीडा नाम - अकार्यकरणात्मिका | सा च 
गुरुयतिक्राणावज्ञानप्रतिज्ञातानिर्वहणपश्चात्तापादिभिर्विभावै
ः समुत्पद्यते | ता 
निगूढवदनाधोमुखविचिन्तनोर्वीलेखनवस्त्राङ्गुलीयकस्पर्शननक्
ह-निकृन्तनादिभिरनुभावैरभिनयेत् |

अत्रार्ये भवतः -

किञ्चिदकार्यं कुर्वन्नेवं यो दृश्यते शुचिभिरन्यैः |
पश्चात्तापेन युतो व्रीडित इति वेदितव्योऽसौ || ५८ ||

लज्जानिगूढवदनो भूमिं विलिखन्नखांश्च विनिकृन्तन् |
वस्ताङ्गुलीयकानां संस्पर्शं व्रीडितः कुर्यात् || ५९ ||

चपलता नाम - 
रागद्वेषमात्सर्यामर्षेर्ष्याप्रतिकूलादिभिर्विभावैः समुत्पद्यते | 
तस्याश्च 
वाक्पारुष्यनिर्भर्त्सनवधबन्धसम्प्रहारताडनादिभिरनुभावैर्
अभिनयः प्रयोक्तः |

अत्रार्या भवति -


अकार्यकरणशब्देन तज्ज्ञानमुच्यते | अकरणीयं मयैवं 
कृतमित्येवंभूतविज्ञानस्वभावेत्यर्थः | अतः एव 
स्त्रीबालादेरपूर्वपुरुस्षसन्निधौ लज्जा दृष्टा विनाप्यकार्यकरणात् | 
अकार्यकरणादात्मा यस्य इत्यन्ये | तत्पक्षे च 
गुरुव्यतिक्रमणादिप्रपञ्चमात्रं यत् पूर्वं स्वयं त्यक्तं 
पश्चात्तापं करोति ततो विवेकवतो लज्जा भवति | पूर्वापरविचारशून्यं 
मां लोकः कलयतीति विलेखनं भूम्यादेः | शुचिभिरिति 
उचितकार्यकारिभित्यर्थः | अकार्यकारिणां तु मध्ये मयैवाकार्यं कृतमिति 
न भवति संवित् | पश्चाद्यस्तापो मानसो विवेकः स हि तदा 
कृतस्योत्पुंसनायोगात् केवलं तापयत्येव | विनिकृन्तन् कुर्यादिति नात्र 
शत्रानुभावयौगपद्यं द्योत्यते किन्तु नखादीनि निकृन्तति वस्त्रादीनि वा 
स्पृशतीत्येवं स्पष्टमेतत् |


प्. ३६०)

अविमृश्य तु यः कार्य पुरुषो वधताडनं समारभते |
अविनिश्चित्कारित्वात्स तु खलु चपलो बुधैर्ज्ञेयः || ६० ||

हर्षो नाम - 
मनोरथलाभेष्टजनसमागमनमनःपरितोषदेवगुरुराजभर्तृप्रस्
आदभोजनाच्छादनलाभोपभोगादिभिर्विभावैः समुत्पद्यते | 
तमभिनयेन्नयनादनप्रसादप्रियभाषणालिङ्गनकण्टकितपुलकितास्
रस्वेदादिभिरनुभावैः |

अत्रार्ये भवतः -

अप्राप्ये प्राप्ये वा लब्धेऽर्थे प्रियसमागमे वाऽपि |
हृदयमनोरथलाभे हर्षः सञ्जायते पुंसाम् || ६१ ||

नयनवदनप्रसादप्रियभाषालिङ्गनैश्च रोमाञ्चैः |
ललितैश्चाङ्गविहारैः स्वेदाद्यैरभिनयस्तस्य || ६२ ||


वधताडनमिति | यत् पापरूपं सहसा न करणार्हं तदपीत्यनेनान्यदपि 
सूचितम् | स खलु चपल इति तेनाऽविमृश्याऽपर्यालोच्य स कार्यकरणं 
चापल्यमिति यावत् | परितोष इति | पुत्रादिगतस्य हर्षस्य हर्षकारणत्वं वदन् 
निःसजातीयोऽपि भावोऽन्यगतो भावस्य कारणं भवत्येव यथा रामगतो 
निर्वेदचिन्तादिर्लक्ष्मणस्य निर्वेदचिन्ताद्युत्पत्तौ हेतुरिति सूचयति | अप्राप्य इति 
असम्भावनीयप्राप्तिके इत्यर्थः | हृदयं यद्यत्र वस्तुनि सारभूतं 
तल्लाभे हर्ष उत्पद्यते | तद्यथा सुवर्णार्थिनो देशानतराणि 
भ्राम्यतोऽनन्तसुवर्णमूल्यरत्नलाभे मनोरथस्य तु 
हृदयग्रहणमाङ्गिकव्यापाराणां व्युदासायेति तु न युक्तं तेषां 
मनोरथेष्वसम्भाव्यत्वात् |


प्. ३६१)

आवेगो नाम - 
उत्पातवातवर्षाग्निकुञ्जरोद्भ्रमणप्रैयाप्रियश्रवणव्यसनाभिघ
अतादि-भिर्विभावैः समुत्पद्यते | तत्रोत्पातकृतो नाम 
विद्युदुल्कानिर्घातप्रपतनचन्द्रसूर्योपरागकेतुदर्शनकृतः | 
तमभिनयेत्सर्वाङ्गस्रस्ततावैमनस्यमुखवैवर्ण्यविषादविस्मयादि
भिः | वातकृतं 
पुनरवकुण्ठनाक्षिपरिमार्जनवस्त्रसङ्गूहनत्वरितगमनादिभिः | 
वर्षकृतं पुनः 
सर्वाङ्गसम्पिण्डनप्रधावनच्छन्नाश्रयमार्गणादिभिः | 
अग्निकृतं तु 
धूमाकुलनेत्रत्राऽङ्गसङ्कोचनविधूननातिक्रान्तापक्रान्तादिभि.
ह् | कुञ्जरोद्भ्रमणकृतं नाम 
त्वरिताअसर्पणचञ्चलगमनभयस्तम्भवेपथुपश्चादवलोकनविस्मय
आदिभिः | प्रियश्रवणकृतं 
नामाभ्युत्थानालिङ्गनवस्त्राभरणप्रदानाश्रुपुलकितादिभिः | 
अप्रियश्रवणकृतं नाम 
भूमिपतनविषमविवर्तनपरिधावनविलापनाक्रन्दनादिभिः | 
व्यसनाभिघातजं तु 
सहसापसर्पणशस्त्रचर्मवर्मधारणगजतुरगरथारोहणसम्र्पद्
हा-रणादिभिः |


आविष्टहृदयानामेव प्रयोगयोग्यत्वादावेगः सर्वत्र प्रयोगे 
जीवितमित्याशयेन प्रतिविभावमस्यानुभावभेदेन प्रयोगवैचित्र्यं 
दर्शयति | तत्रोत्पातकृतो नामेत्यादिना | अतिक्रान्तापक्रान्ते चार्यौ 
ताभ्यामपसर्पेदित्यर्थः | उत्क्रान्तमर्यादं भ्रमणमुद्भ्रमणम् | 
अप्रियश्रवणे कस्यचिदावेगस्तत्र च शोकानुभावा एवोपर्युपरिपातिनः 
क्षिप्रगतयश्च (अधीरस्य) पश्चात्तु शोकः धीरस्य तु प्रथममेव शोक इति 
श्रीशऽऽकुकः | तच्चासत् | एवं ह्यावेगस्य स्थायित्वं स्यात् शोकस्य च 
व्यभिचारिता | तस्मादधीरप्रकृतेः शोक 


प्. ३६२)

एवमष्टविकल्पोऽयमावेगः सम्भ्रमात्मकः |
स्थैर्येणोत्तममध्यानां नीचानां चापसर्पणैः || ६३ ||

अत्रार्ये भवतः -

अप्रियनिवेदनाद्वा सहसा ह्यवधारितारिवचनस्य |
शस्त्राक्षेपात् त्रासादावेगो नाम सम्भवति || ६४ ||

अप्रियनिवेदनाद्यो विषादभावाश्रयोऽनुभावोऽस्य |
सहसारिदर्शनाच्चेत्प्रहरणपरिघट्टनैः कार्यः || ६५ ||

जडता नाम - सर्वकार्याप्रतिपत्तिः | 
इष्टानिष्टश्रवणदर्शनव्याध्यादिभिर्विभावैः समुत्पद्यते | 
तामभिनयेदकथनाविभाषणतूष्णीम्भावाप्रतिभाऽनिमेषनिरीक्ष्
अणपरवशत्वादिभिरनुभावैः |

अत्रार्या भवति -

इष्टं वाऽनिष्टं वा सुखदुःखे वा न वेत्ति यो मोहात् |
तूष्णीकः परवशगो भवति स जडसंज्ञितः पुरुषः || ६६ ||


उत्पन्न एव द्वितीय एव क्षणे आवेगेनाक्रम्यते | धीरप्रकृतेस्तु 
भवन्नप्यावेगो धैर्येणावहित्थोचितेन संव्रियते न तु नोद्भवति | तथा च 
वक्ष्यति | स्थैर्येणोत्तममध्यानामिति | न च व्यभिचारिसाहचर्यरहिता 
काचिदपि स्थायिनो दशास्ति | न च स्थायिभित्तिसम्भववन्ध्या 
व्यभिचारिचित्रस्थितिः | अपसर्पणैरिति | बहुवचनं प्रकारसूचकम् | 
पलायनादिभिः प्रकारैरित्यर्थः | अपसर्पणं च कुञ्जराग्न्यादिकृते आवेगे 
भूयसा भवतीत्युपात्तम् | अप्रियनिवेदनाद्य आवेगोऽस्य 
विषादाश्रयोऽनुभाव इति वदन् व्यभिचारिणो व्यभिचार्यन्तरे इत्थं 
स्थितिर्भवतीति दर्शयति | दर्शितं चैतदादावेवास्माभिः सहसेति | 
पूर्वमनुपलब्धा गमनस्यारेर्दर्शनाद्यावेगः सम्भवति तदा 
प्रहरणपरिघट्टनं चलनं कार्यम् |

कार्यविषयेऽप्रतिपत्तिरित्यनेन विवेकाभावो जडता | चक्षुर्भ्यामपि पश्यतः 
श्रोत्राभ्यामपि शृण्वत इति दर्शयत् मोहादस्याः स्वरूपान्तरं दर्शयति | 
अकथनं प्रश्ने कृतेऽप्युत्तरस्य अभाषणं तु सामान्येन | सुहृदादौ 
वचनस्याप्रवर्तनम् | मोहादिति मोहात्पूर्वं परतो वा भवतीति सम्बन्धः |


प्. ३६३)

गर्वो नाम - 
ऐश्वर्यकुलरूपयौवनविद्याबलधनलाभादिभिर्विभावैः 
समुत्पद्यते | 
तस्यासूयावज्ञाधर्षणानुत्तरदानासम्भाषणाङ्गावलोकनविभ्
रमापहसनवाक्पारुष्यगुरुव्यतिक्रमणाधिक्षेपवचनविच्छेदादिभिर्
अनुभावैरभिनयः प्रयोक्तः |

अत्रार्या भवति -

विद्यावाप्ते रूपादैश्वर्यादथ धनागमाद्वापि |
गर्वः स च नीचानां दृष्ट्यङ्गविचारणैः कार्यः || ६७ ||


विभ्रमः स्त्रीणां गर्वेऽनुभावस्तस्य लक्षणम् -

विविधानामर्थानां वागङ्गाहार्यसत्त्वयुक्तानाम् |
मदरागहर्षजनितो व्यत्यासो विभ्रमो ज्ञेयः ||

मदादेरुपलक्षणत्वाद्गर्वोऽप्यत्र गृहीत एव भवति | स चेति | चोऽवधारणे | 
ये पूर्वं विद्यादिष्वयोग्यास्तेषां नीचानां तदाप्तौ गर्व एव भवति | 
भवत्येव च दृष्ट्यङ्गानां च विविधैरेव विकारपूर्वकैः सञ्चारणैरिति | 
तेन धारावाहितया स तेषां तिष्ठत्युत्तमानां तु क्षणद्युतिवत् 
भवत्येवेत्यावेदितमेव |


प्. ३६४)

विषादो नाम - कार्यानिस्तरणदैवव्यापत्तिसमुत्थः | 
तमभिनयेत्सहायान्वेषणोपायचिन्तनोत्साहविघातवैमनस्यनिःश्वसित्
आदिभिरनुभावैरुत्तममध्यमानाम् | अधमानां तु 
विपरिधावनालोकनमुखशोषणसृक्वपरिलेहननिद्रानिःश्वसितध्यान
अदिभिरनुभावैः |

अत्रार्याश्लोकौ -

कार्यानिस्तरणाद्वा चौर्याभिग्रहणराजदोषाद्वा |
दैवादर्थविपत्तेर्भवति विषादः सदा पुंसाम् || ६८ ||

वैचित्र्योपायचिन्ताभ्यां कार्य उत्तममध्ययोः |
निद्रानिःश्वसितध्यानैरधमानां तु योजयेत् || ६९ ||


उपायैरप्यनुक्रान्तस्य कार्यस्य अनिस्तरणं फलासम्पत्तिर्यतस्तथाभूता 
या दैवव्याप्तेरदृष्टप्रतिकूलताया विषाद इति वदन् दैवदोषजां 
सदुपायेभ्योऽपि फलासम्पत्तिं विषादस्य विभावत्वेन सूचयति | क्रोधेऽयं 
न व्यभिचारीति केचित्तदसत् | दृश्यते हि रौद्रप्रकृतिनामपि विषादः यथा 
रामाभ्युदये 

एतत्तु क्षतिमातनोति मनसो यद्वज्रधाराङ्किते 
कौर्येच्छाप्रणयः प्लवङ्गनखरिअः प्राप्तः प्रहस्तोरसि | इति |

मनःक्षतिर्हि दौर्मनस्यं विषादानुभावः | ये च प्लवङ्गाः 
पलायनैकशरणाः पशवस्तेषामेवंविधे क्रौर्येच्छैवानुचिता | किं तु 
तदीयः प्रणयो यावदभिलषितवस्तुपरिपूर्णतेति दैवकृतेयं सदुपायेनापि 
फलासम्पत्तिरित्यनुभाव उक्तः | न चैतद्विषादस्य क्रोधव्यभिचारित्वं 
युक्त्यागमानुभवैर्विरुध्यत इत्यलम् |


प्. ३६५)

औत्सुक्यं नाम - 
इष्टजनवियोगानुस्मरणोद्यानदर्शनादिभिर्विभावैः समुत्पद्यते | 
तस्य 
दीर्घनिःश्वसिताधोमुखविचिन्तननिद्रातन्द्रीशयनाभिलाषादिभिरनु-
भावैरभिनयः प्रयोक्तव्यः |

अत्रार्या भवति -

इष्टजनस्य वियोगादौत्सुक्यं जायते ह्यनुस्मृत्या |
चिन्तानिद्रातन्द्रीगात्रगुरुत्वैरभिनयोऽस्य || ७० ||

निद्रा नाम - 
दौर्बल्यश्रमक्लममदालस्यचिन्ताऽत्याहारस्वभावादिभिर्विभावैः 
समुत्पद्यते | 
तामभिनयेद्वदनगौरवशरीरावलोकननेत्रघूर्णनगात्रविजृम्भ.
नमान्द्योच्छ्वसितसन्नगात्रताऽक्षिनिमीलनादिभिरनुभावैः |


उत्सूयत इत्युत्सूशब्देनाङ्कुराद्यभिमुखीभूतो बीजादिः | ततः प्रतिकृति के 
केऽणो ह्रस्वे उत्सुक इति रूपम् | तस्य भाव औत्सुक्यम् | वियोगग्रहणं 
विप्रलम्भेऽस्य प्राधान्यं ख्यापयति | इष्टजनस्यालम्बनता | 
स्मृतेस्तूद्दीपनत्वमिति स्मरणग्रहणेन दर्शयति | शयनाभिलाषो विनापि 
निद्रया भवतीति भेदेनोपात्तः |

दौर्बल्यं व्याध्यादिना क्षीणबलत्वं क्लमो घर्मादिकृतः |


प्. ३६६)

अत्रार्ये भवतः -

आलस्याद्दरुबल्यात्क्लमाच्छ्रमाच्चिन्तनात्स्वभावाच्च |
रात्रौ जागरणादपि निद्रा पुरुषस्य सम्भवति || ७१ ||

तां मुखगौरवगात्रप्रतिलोलननयनमीलनजडत्वैः |
जृम्भणगात्रविमर्दैरनुभावैरभिनयेत्प्राज्ञः || ७२ ||

अपस्मारो नाम - 
देवयक्षनागब्रह्मराक्षसभूतप्रेतपिशाचग्रहणानुस्मरणोच्छिष्.
तशून्यागारसेवनाशुचिकालान्तरापरिपतनव्याध्यादिभिर्विभावैः 
समुत्पद्यते | तस्य 
स्फुरितनिःश्वसितोत्कम्पितधावनपतनस्वेदस्तम्भनवदनफेनजिह्वाप्
अरिलेहनादिभिरनुभावैरभिनयः प्रयोक्तव्यः | 

अत्रार्ये भवत -

भूतपिशाचग्रहणानुस्मरणोच्छिष्टशून्यगृहगमनात् |
कालान्तरातिपातादशुचेश्च भवत्यपस्मारः || ७३ ||

सहसा भूमौ पतनं प्रवेपनं वदनफेनमोक्षश्च |
निःसंज्ञस्योत्थानं रूपाण्येतान्यपस्मारे || ७४ ||

सुप्तं नाम - 
निद्राभिभवैषयोपगमनमोहनक्षितितलशयनप्रसारणानुकर्षणा
दि-भिर्विभावैः समुत्पद्यते निद्रासमुत्थम् | 


देवादिभिः पिशाचाद्यन्तैर्गहैर्यदनुस्मरणमधिष्ठानाय | हीनसत्त्वो वा 
तान् स्मरन्नपस्मारी भवति | ग्रहणं तु प्रतीतम्  अशुचेः सतः 
कालान्तरातिपातश्चिरावस्थानम् | धातूनां वातपित्तश्लेष्मणां वैषम्ये 
सति बुद्धिस्थाने समावृते सत्यपस्मारो यदाहुस्तच्च धीसत्त्वस.प्लवात् |


प्. ३६७)

तदुच्छ्वसितसन्नगात्राक्षिनिमीलनसर्वेन्द्रियसम्मोहनोत्स्वप्नायितादिभि
रनु-भावैरभिनयेत् |

अत्रार्ये भवत -

निद्राभिभवेन्द्रियोपरमणमोहनैर्भवेत्सुप्तम् |
अक्षिनिमीलोच्छ्वसनैः स्वप्नायितजल्पितैः कार्यः || ७५ ||

सोच्छ्वासैर्निःश्वासैर्मन्दाक्षिनिमीलनेन निश्चेष्टः |
सर्वेन्द्रियसम्मोहात्सुप्तं स्वप्नैश्च युञ्जीत || ७६ ||

विबोधो नाम - 
आहारपरिणामनिद्राच्छेदस्वप्नान्ततीव्रशब्दस्पर्शश्रवणादिभिर्वि
भावैः समुत्पद्यते | 
तमभिनयेज्जृम्भणाक्षिपरिमर्दनशयनमोक्षणादिभिरनुभावैः |

अत्रार्या भवति -

आहारविपरिणामाच्छब्दस्पर्शादिभिश्च स्मभूतः |
प्रतिबोधस्त्वभिनेयो जृम्भणवदनाक्षिपरिमर्दैः || ७७ ||

अमर्षो नाम - विद्यैश्वर्यशौर्यबलाधिकैरधिक्षिप्तस्यावमानितस्य 
वा समुत्पद्यते | 
तमभिनयेच्छिरःकम्पनप्रस्वेदनाधोमुखचिन्तनध्यानाध्यवसायो
पायसहायान्वेषाणादिभिरनुभावैः |


निद्रासमुत्थमित्यनेन निद्राया एव गाढावस्था सुप्तमिति दर्शयन्निद्राया 
विषयेभ्य उपरिरंसात्मकत्वं स्वरूपमाह - स्वप्नायितम् इति | प्रलपनमिति 
लोके प्रसिद्धं स्वप्नादसाधारणतात्कालिकविषयज्ञानाद्भिन्नमेव | 
स्वप्नस्य अयितं प्रतीतिर्यतः स्वप्ने ह्यनुस्मरन् किञ्चित्तथा प्रलपति 
प्रलापाच्च तस्य तथा स्मृतिरनुमीयते लोकैः | 

निद्राया नियतमर्यादावशादाहारपरिणामादिना विनापि छेदो भवतीति 
पृथग् निद्राच्छेद उक्तः | स्वप्नस्य योऽन्तः परिसमाप्तिः | शब्दादयस्तद्गता 
एवेति घण्टुकः | बाह्या एवेति युक्ततरम् |

अमर्ष इति प्रतिकरणेच्छारूपोऽयं क्रोधादन्य एव | ध्यानं निर्लक्षतया-


प्. ३६८)

अत्र श्लोकौ -

आक्षिप्तानां सभामध्ये विद्याशौर्यबलाधिकैः |
नॄणामुत्साहसंयोगादमर्षो नाम जायते || ७८ ||

उत्साहाध्यवसायाभ्यामधोमुखविचिन्तनैः |
शिरःप्रकम्पस्वेदाद्यैस्तं प्रयुञ्जीत पण्डितः || ७९ ||

अवहित्थं नाम - आकारप्रच्छादनात्मकम् | तच्च 
लज्जाभयापजयगौरवजैह्म्यादिभिर्विभावैः समुत्पद्यते | 
तस्यान्यथाकथनावलोकितकथाभङ्गकृतकधैर्यादिभिरनुभावैर
-भिनयः प्रयोक्तव्यः |

अत्र श्लोको भवति -

धार्ष्ट्यजैह्म्यादिसम्भूतमवहित्थं भयात्मकम् |
तच्चागणनया कार्यं नातीवोत्तरभाषणात् || ८० ||

उग्रता नाम - 
चौर्याभिग्रहणनृपापराधासत्रलापादिभिर्विभावैः समुत्पद्यते | 
तां च वधबन्धनताडननिर्भर्त्सनादिभिरनुभावैरभिनयेत् | 
अत्रार्या भवति -

चौर्याभिग्रहणवशान्नृपापराधादथोग्रता भवति |
वधबन्धताडनादिभिरनुभावैरभिनयस्तस्याः || ८१ ||


ऽवस्थानमिति चिन्तातो भिद्यते | उत्साहसम्पन्न इति निरुत्साहानां प्राकृतानां 
न भवतीत्यर्थः | उत्साहाऽध्यवसायशब्देन तदनुभावाः |

आक्रियते बहिः प्रकाश्यते चित्तवृत्तिर्यैस्तेषां भ्रुविकारमुखरागादीनां 
संवरणमाच्छादनकारि यच्चित्तवृत्तिरूपं तदवहित्थम् | न बहिस्थं 
चित्तं येनेति निरुक्तं पृषोदरादित्वाच्च रूपमित्याहुः | जैह्म्यगोपनीयेऽइ 
गोअपनेच्छाकुटिलाशयत्वम् | प्रगल्भो ह्याकारं संवरीतुं जानातीति 
धार्ष्ट्यग्रहणम् | सलज्जोऽपि ह्यप्रगल्भो न जानाति | तेन धार्ष्ट्यं 
सर्वविभावेष्वस्यानुयायीति मन्तव्यम् | अगणना तस्यार्थस्यावलेपेन 
स्थापनम् |

चौर्यमुपलक्षणमकार्याणाम् | तन्निमित्तं गृहीते जने राजादीनामौग्र्यं 
निर्दयत्वम् | एवं राजन्यपराध्यत्यसत्प्रलापिनि मिथ्यादोषवादिनि |


प्. ३६९)

मतिर्नाम - नानाशास्त्रविचिन्तनोहापोहादिभिर्विभावैः समुत्पद्यते | 
तामभिनयेच्छिष्योपदेशार्थविकल्पनसंशयच्छेदादिभिरनुभावैः 
| 

भवति चात्र श्लोक -

नानाशास्त्रार्थबोधेन मतिः संजायते नृणाम् |
शिष्योपदेशार्थकृतस्तस्यास्त्वभिनयो भवेत् || ८२ ||

व्याधिर्नाम - वातपित्तकफसन्निपातप्रभवः | तस्याः ज्वरादयो 
विशेषाः | ज्वरस्तु (खलु) द्विविधः सशीतः सदाहश्च | तत्र सशीतो 
नाम - 
प्रवेपितसर्वाङ्गोत्कम्पननिकुञ्चनाग्न्यभिलाषरोमाञ्चहनुवनलन
नासाविकूणनमुखशोषणपरिदेवतादिभिरनुभावैरभिनेयः | 
सदाहो नाम - 
विक्षिप्ताङ्गकरचरणभूम्यभिलाषानुलेपनशीताभिलाषपरिदेवन-
मुखशोषोत्क्रुष्टादिभिरनुभावैः | ये चान्ये व्याधयस्तेऽपि खलु 
मुखविकूणनगात्रस्तम्भस्रस्ताक्षिनिःश्वसनस्तनितोत्क्रुष्टवेपनादिब्
हिर-नुभावैभिनेयाः |

अत्र श्लोको भवति -

समासतस्तु व्याधीनां कर्तव्योऽभिनयो बुधैः |
स्रस्ताङ्गगात्रविक्षेपैस्तथा मुखविकूणनैः || ८३ ||


मतिरिति | अपूर्वप्रतिभानरूपा | ऊहापोहावन्वयव्यतिरेकप्रत्ययौ 
विधिनिषेधविषयौ वा सम्भावनाप्रत्ययौ | नानाशास्त्राणां योऽर्थः 
प्रयोजनं विवेकलाभस्ततः सम्पन्ना जाता | शिष्योपदेशलक्षणेन 
प्रयोजनेन ये देहविकारा भ्रूत्क्षेपादयस्तैरस्या अभिनयः |

ज्वरस्य सर्वव्याधिमध्ये प्रधानत्वादुपादानम् | मदनविकारे च ज्वरस्य 
सम्भवात् | व्याधिसमये च या तत्तद्व्याधिसमुचिता व्याधिमतश्चित्तवृत्तिः 
सैवेह व्याधिशब्देन विवक्षिता | व्याधिसन्निधौ हि चित्तं न 
स्वरूपेणावतिष्ठत इति |


प्. ३७०)

उन्मादो नाम 
इष्टजनवियोगविभवनाशाभिघातवातपित्तश्लेष्मप्रकोपादिभिर्विभाव्
ऐरुत्पद्यते | 
तमनिमित्तहसितरुदितोत्क्रुष्टासम्बद्धप्रलापशयितोपविष्टोत्थितप्रधा
वितनृत्तगीतपठितभस्मपांस्ववधूलनतॄणनिर्माल्यकुचेलचीरघट्
अकपालशरावाभरणधारणोपभोगैरनकएश्चानवस्थितैश्चेष्टान्
उकरणादिभिरनु-भावैरभिनयेत् |

अत्रार्ये भवत -

इष्टजनविभवनाशादभिघाताद्वातपित्तकफकोपात् |
विविधाच्चित्तविकारादुन्मादो नाम सम्भवति || ८४ ||

अनिमित्तरुदितहसितोपविष्टगीतप्रधावितोत्क्रुष्टैः |
अन्यैश्च विकारकृतैरुन्मादं सम्प्रयुञ्जीत || ८५ ||

मरणं नाम - व्याधिजमभिघातजञ्च | तत्र 
यदान्त्रयकृच्छूलदोषवैषम्यगण्डपिटकज्वरविषूचिकादिभिरुत्पद्य
ते तद्व्याधिप्रभवम् | अभिघातजन्तु 
शस्त्राहिदंशविषपानश्वापदगजतुरगरथपशुयानपातविनाश-
प्रभवम् | एतेष्विदानीमभिनयविशेषान्वक्ष्यामः - तत्र व्याधिजं 
विषण्णगात्राव्यायताङ्गविचेष्टितनिमीलितनयनहिक्काश्वासोपेतानवेक्.
सितपरिजनाव्यक्ताक्षरकथनादिभिरनुभावैरभिनयेत् |

अत्र श्लोको भवति -


इष्टजनवियोगादुत्तमस्यापि विप्रलम्भे भवत्युन्मादः पुरूरवस इव | 
विभवनाशात्त्वनुत्तमस्य | भवनशोके व्यभिचारी | अत एवानुभावाः 
प्रकृत्यौचित्येन विभजनीयाः | चित्तं विकरोतीति चित्तविकार इति टीकाकाराः | 
भट्टतोतस्तु - चित्तस्य यो विकारो विकीर्णता एकत्राविश्रमणमनिश्चये सति तत 
उन्मादो भवति इति | तथाहि - पुरूरवसो झटिति प्रियामपश्यतस्तन्निमित्तं च 
किञ्चिदप्यलभमानस्योन्मादः | एतदेव हि प्रतिजागरितं कविकुलचक्रवर्तिना 
(कालिदासेन) तिष्ठेत् कोपवशात् (विक्रमोर्वशीये) इत्यादिना | अनिमित्तता 
प्रसिद्धनिमित्ताभावात् | व्याधावन्तर्भूतोऽप्युन्मादो इप्रलम्भादौ 
प्रयोगसौन्दर्यविचित्रचेष्टाभिः करोतीति पृथगुपात्तः | एवमपस्मारे वाच्यम् 
| स हि बीभत्सभयानकादेर्वैचित्र्यावहः |


प्. ३७१)

व्याधीनामेकभावो हि मरणाभिनयः स्मृतः |
विषण्णगात्रैर्निश्चेष्टैरिन्द्रियैश्च विवर्जितः || ८६ ||

अभिघातजे तु नानाप्रकारा अभिनयविशेषाः 
शस्त्रक्षताहिदृष्टविषपीतगजादिपतितश्वापदहताः | यथा तत्र 
शस्त्रक्षते तावत्सहसा भूमिपतनवेपनस्फुरणादिभिरभिनयः 
प्रयोक्तव्य. | अहिदष्टे विषपीते वा नानाविषवेगाः | यथा- 
कार्श्यवेपथुविदाहहिक्काफेनस्कन्धभङ्गजडतामरणानीत्यष्टौ 
विषवेगाः |

अत्र श्लोकौ भवत -

कार्श्यं तु प्रथमे वेगे द्वितीय वेपथुर्भवेत् |
दाहं तृतीये हिक्कां च चतुर्थे सम्प्रयोजयेत् || ८७ ||

फेनञ्च पञ्चमे कुर्यात्षष्ठे स्कन्धस्य भञ्जनम् |
जडतां सप्तमे कुर्यादष्टमे मरणं भवेत् || ८८ ||

अत्रार्या भवति -

श्वापदगजतुरगरथोद्भवं तु पशुयानपतनजं वाऽपि |
शस्त्रक्षतवत्कुर्यादनवेक्षितगात्रसञ्चारम् || ८९ ||

इत्येवं मरणं ज्ञेयं नानावस्थान्तरात्मकम् |
प्रयोक्तव्यं बुधैः सम्यग्यथा भावाङ्गचेष्टितैः || ९० ||

त्रासो नाम - 
विद्युदुल्काशनिपातनिर्घाताम्बुधरमहासत्त्वपशुरवादिभिर्विभाव्
ऐरुत्पद्यते | 
तमभिनयेत्संक्षिप्ताङ्गोत्कम्पनवेपथुस्तम्भरोमाञ्चगद्गदप्रला
पादि-भिरनुभावैः |


व्याधीनामेकभाव इति | एकत्वेन तुल्यत्वेन भवनमित्यनेन सर्वेभ्यो 
मरणं भवदेकरूपत्वेनैवाभिनीयते इत्युक्तं भवति | यदि वा 
व्याधीनां यदेकत्वेन निष्प्रतिद्वन्द्वित्वेन भावनमनेन व्याधिना न मे 
निवर्तितव्यमित्येवंरूपं चित्तं तदेव मरणमभिनीयमानमुच्यते | स एव 
हि प्राणानां त्यागः | तेन म्रियमाणावस्यैव चित्तवृत्तिरूपेह विवक्षिता | न 
तु मृतावस्था | तत्रानुभावादेरभावात् | विषण्णानि च तानि अत एव 
निश्चेष्टानि गात्राणि तैः | इन्द्रियैर्वर्जितोऽभिनय इति सर्वेन्द्रियसम्मोहमाह | 
विषपीते विषं पीतम् अनेनेति समासः | जातिकालसुखादिभ्य इति निष्ठा तस्य 
परनिपातः |


प्. ३७२)

अत्र श्लोको भवति -

महाभैरवनादाद्यैस्त्रासः समुपजायते |
स्रस्ताङ्गाक्षिनिमेषैश्च तस्य त्वभिनयो भवेत् || ९१ ||

वितर्को नाम - सन्देहविमर्शविप्रतिपत्त्यादिभिर्विभावैरुत्पद्यते | 
तमभिनयेद्विविधविचारितप्रश्नसम्प्रधारणमन्त्रसंगूहनादिभि
रनु-भावैः |

अत्र श्लोको भवति -

विचारणादिसम्भूतः सन्देहातिशयात्मकः |
वितर्कः सोऽभिनेयस्तु शिरोभ्रूक्षेपकम्पनैः || ९२ ||

एवमेते त्रयस्त्रिंशद्व्यभिचारिणो भावा 
देशकालावस्थानुरूप्येणात्मगतपरगतमध्यस्था 
उत्तममध्यमाधमैः स्त्रीपुंसैः स्वप्रयोगवशादुपपाद्या इति |


भीरून् जनान् त्रासयतीति भैरवः | शेष इत्यण् | झटितिं विधूननकारी 
चमत्कृतिस्वभावस्त्रासो भयात् पूर्वापरविचारपूर्वकादन्य 
एवेत्यक्षिनिमेषैरिति बहुवचनेन सूचयति |

सन्देहः किञ्चिदित्युभयावलम्बी प्रत्ययः संशयरूपः | विमर्शो 
विशेषप्रतीत्याकाङ्क्षात्मिका इच्छा बाधकप्रमाणेन 
पक्षान्तराभावप्रतीतिमात्रं विप्रत्ययः | विप्रतिपत्तिर्वा | एभ्योऽनन्तरं 
भवितव्यताप्रत्ययस्वभाव एकतरपक्षशैथिल्यदायी पक्षान्तरं 
तुल्यकक्ष्यभावाच्च्यावयन् उन्मग्नतामन्यस्य दर्शयंस्तर्कः | स च 
संशयात् पृथगेव संशयेन तत्त्वबुभुत्सादिरूपस्य विमर्शादेः 
स्वीकारेऽपि कविशिक्षार्थं भङ्क्त्वा निरूपणम् | अन्ये तु धर्मिणि सन्देहो 
धर्मे तु विमर्शो भ्रान्तिज्ञानं विप्रत्यय इत्याहुः | विहृतेति धिया 
कार्यकलापानां पुनः पुनस्त्यागप्राप्ती विवक्षिते | 
मन्त्रसङ्गूहनग्रहणेनास्यावहित्थेन | तुल्यस्थायिकतामाह | 
विचारणापौर्वापर्यादि परामर्शः | आदिग्रहणेन बाधकप्रमाणादि ततो 
ह्येकपक्षस्य शैथिल्यं जायत इति विचारणादिपूर्वक इत्युक्तम् | नयस्य 
षाड्गुण्यप्रयोगस्यात्मा यतः अन्यपक्षबलवत्वगतात् 
सम्भावनाप्रत्ययादेव हि सर्वो नीतिप्रयोगः | तथा च -दैवमचिन्त्यं 
पुरुषकारस्तु चिन्त्य इति वदन् चाणक्याचार्यस्तर्कपूर्वकमेव समस्तं 
व्यवहारमाह | उक्तं च भट्टतोतेन -

सम्भावनाप्रमाणो हि तीक्ष्णप्रज्ञोऽपि यद् वदेत् |
मा गा व्याप्तं नभोऽम्भोदैरम्बुभारानतरिति |


प्. ३७३)

त्रयस्त्रिंशदिमे भावा विज्ञेया व्यभिचारिणः |
सात्त्विकांस्तु पुनर्भावान्प्रवक्ष्याम्यनुपूर्वशः || ९३ ||

अत्राह- किमन्ये भावाः सत्त्वेन विनाऽभिनीयन्ते यस्मादुच्यन्ते एते 
सात्त्विका इति |

अत्रोच्यते -

इह हि सत्त्वं नाम मनःप्रभवम् | तच्च समाहितमनस्त्वादुच्यते | 
मनसः समाधौ सत्त्वनिष्पत्तिर्भवति | तस्य च योऽसौ स्वभावो 
रोमाञ्चाश्रुवैवर्ण्यादिलक्षणो यथाभावोपगतः स न 
शक्योऽन्यमनसा कर्तुमिति | लोकस्वभावानुकरणत्वाच्च नाट्यस्य 
सत्त्वमीप्सितम् | को दृष्टान्तः - इह हि नाट्यधर्मिप्रवृत्ताः 
सुखदुःखकृता भावास्तथा सत्त्वविशुद्धाः कार्याः यथा 
सरूपा भवन्ति | तत्र दुःखं नाम रोदनात्मकं 
तत्कथमदुःखितेन सुखं च प्रहर्षात्मकमसुखितेन वाभिनेयम् | 
एतदेवास्य सत्त्वं यत् दुःखितेन सुखितेन वाऽश्रुरोमाञ्चौ 
दर्शयितव्यौ इति कृत्वा (सत्त्वमीप्सितमिति) सात्त्विका भावा 
इत्यभिव्याख्याताः | त इमे -


एतदुपसंहरति - त्रयस्त्रिंशदमी भावा इति | अन्येषां त्वत्रैवान्तर्भावः | 
तद्यथा - दम्भस्यावहित्थे | उद्वेगस्य निर्वेदे | क्षुत्तृष्णादेर्ग्लानौ | 
एवमन्यदप्यूह्यम् | 

अपरे तु मन्यन्ते कः खलु चित्तवृत्तिर्गमयितुं समर्थः | गणने वा 
तार्किकतर्कितात्मगुणनवकेन वा 
साङ्ख्यसङ्ख्यातबुद्धिधर्मोष्टकविपर्ययादिप्रत्ययचतुष्टयेन वा 
शाक्यशिक्षितचित्तचैत्तद्वयभेदेन वा सर्वेसङ्ग्रहे किमियता ? अथ 
कविनटशिक्षार्थमेतावतो निरूपणमपरे तर्हि वक्तव्या एव | उक्ता एव वा 
सामान्याभि - नये मुनिना पुरुसप्रमदागतभावचेष्टालङ्कारनिरूपणेन 
| इहापि विभावानुभावगणनायां सूचिताः | तथा हि ग्लानौ 
क्षुत्तृष्नयोरभिधानं विभावत्वेन केवलमतिप्रसिद्धत्वात् | 
कविनटोपयोगिलक्षणमेषां नातिवोपयुज्यत इति न लक्षिताः |

अन्ये त्वाहुः | इयतामेव प्रयोगे सौन्दर्यं भवति | तथा ह्येतावत्स्वेव 
सहचारिष्ववस्थाविशेषेषु प्रयोगे प्रदर्शितेषु स्थायी चर्वणयोग्यो भवति | 
एके तु मन्यन्ते - एते तावद्विज्ञेया एतज्ज्ञानदिशा त्वन्येषां 
लक्षणमूह्यमिति |


प्. ३७४)

स्तम्भः स्वेदोऽथ रोमाञ्चः स्वरभेदोऽथ वेपथुः |
वैवर्ण्यमश्रु प्रलय इत्यष्टौ सात्त्विका मताः || ९४ ||

अत्रार्याः | तत्र -

क्रोधभयहर्षलज्जादुःखश्रमरोअगतापघातेभ्यः |
व्यायामक्लमधर्मैः स्वेदः सम्पीडनाच्चैव || ९५ ||

हर्षभयशोकविस्मयविषादरोषादिसम्भवः स्तम्भः |
शीतभयहर्षरोषस्पर्शजरारोगजः कम्पः || ९६ ||

आनन्दामर्षाम्यां धूमाञ्जनजृम्भणाद्भयाच्छोकत् |
अनिमेषप्रेक्षणतः शीतद्रोगाद्भवेदश्रु || ९७ ||

शीतक्रोधभयश्रमरोगक्लमतापजं च वैवर्ण्यम् |
स्पर्शभयशीतहर्षात् क्रोधाद्रोगाच्च रोमाञ्चः || ९८ ||

स्वरभेदो भयहर्षक्रोधजरारौक्ष्यरोगमदजनितः |
श्रममूर्छामदनिद्राभिघातमोहादिभिः प्रलयः || ९९ ||

एवमेते बुधैर्ज्ञेया भावा ह्यष्टौ तु सात्त्विकाः |
कर्म चैषां प्रवक्ष्यामि रसभावानुभावकम् || १०० ||

निःसंज्ञो निष्प्रकम्पश्च स्थितः शून्यजडाकृतिः |
स्कन्नगात्रतया चैव स्तम्भं त्वभिनयेद्बुधः || १०१ ||

व्यजनग्रहणाच्चापि स्वेदापनयनेन च |
स्वेदस्याभिनयो योज्यस्तथा वाताभिलाषतः || १०२ ||

मुहुः कण्टकितत्वेन तथोल्लुकसनेन च |
पुलकेन च रोमाञ्चं गात्रस्पर्शेन दर्शयेत् || १०३ ||

प्. ३७५)

स्वरभेदोऽभिनेतव्यो भिन्नगद्गदनिस्वनैः |
वेपनात्फुरणात्कम्पाद्वेपथुं सम्प्रदर्शयेत् || १०४ ||

मुखवर्णपरावृत्त्या नाडीपीडनयोगतः |
वैवर्ण्यमभिनेतव्यं प्रयत्नात्तद्धि दुष्करम् || १०५ ||

बाष्पाम्बुप्लुतनेत्रत्वान्नेत्रसम्मार्जनेन च |
मुहुरश्रुकणापातैरास्रं त्वभिनयेद्बुधः || १०६ ||

निश्चेष्टो निष्प्रकम्पत्वादव्यक्तश्वसितादपि |
महीनिपातनाच्चापि प्रलयाभिनयो भवेत् || १०७ ||

एकोनपञ्चाशदिमे यथाव-
द्भावास्त्र्यवस्था गदिता मयेह |
भूयश्च ये यत्र रसे नियोज्या-
स्तान् श्रोतुमर्हन्ति च विप्रमुख्याः || १०८ ||

अत्र श्लोका -

शङ्काव्याधिस्तथाग्लानिश्चिन्तासूया भयं तथा |
विस्मयश्च वितर्कश्च स्तम्भश्चपलता तथा ||

रोमाञ्चहर्षौ निद्रा च तथोन्मादमदावपि |
स्वेदश्चैवावहित्थं च प्रलयो वेपथुस्तथा ||

विषादश्रमनिर्वेदा गर्वावेगौ धृतिः स्मृतिः |
मतिर्मोहो विबोधश्च सुप्तमौत्सुक्यवर्जिते ||

क्रोधामर्षौ च हासश्च शोकोऽपस्मार एव च |
दैन्यं च मरणं चैव रतिरुत्साहसंयुता ||

प्. ३७६)

त्रासवैवर्ण्यरुदितैः स्वरभेदः शमोऽपि च |
जडता च तथा षट्च चत्वारिंशत्प्रकीर्तिताः ||)

आलस्यौग्र्यजुगुप्साख्यैरेवं भावैस्तु वर्जिताः |
उद्भावयन्ति शृङ्गारं सर्वे भावाः स्वसंज्ञया || १०९ ||

(यथाऽवसरमेते हि स्थायिसञ्चारिसत्त्वजाः |
उद्दीपयन्ति शृङ्गारं रसमासाद्य संज्ञितम् ||)

ग्लानिः शङ्का ह्यसूया च श्रमश्चपलता तथा |
सुप्तं निद्रावहित्थं च हास्ये भावाः प्रकीर्तिताः || ११० ||

निर्वेदश्चैव चिन्ता स दैन्यं ग्लान्यास्रमेव च |
जडता मरणं चैव व्याधिश्च करुणे स्मृताः || १११ ||

गर्वोऽसूया मदोत्साहावावेगोऽमर्ष एव च |
क्रोधश्चपलतौग्र्यं च विज्ञेया रौद्रसम्भवाः || ११२ ||

असम्मोहस्तथोत्साह आवेगो हर्ष एव च |
मतिश्चैव तथोग्रत्वममर्षो मद एव च || ११३ ||

रोमाञ्चः स्वरभेदश्च क्रोधोऽसूया धृतिस्तथा |
गर्वश्चैव वितर्कश्च वीरे भावा भवन्ति हि || ११४ ||

स्वेदश्च वेपथुश्चैव रोमाञ्चो गद्गदस्तथा |
त्रासश्च मरणञ्चैव वैवर्ण्यं च भयानके || ११५ ||

प्. ३७७)

अपस्मारस्तथोन्मादो विषादो मद एव च |
मृत्युर्व्याधिर्भयं चैव भावा बीभत्ससंश्रयाः || ११६ ||

स्तम्भः स्वेदश्च मोहश्च रोमाञ्चो विस्मयस्तथा |
आवेगो जडता हर्षो मूर्च्छा चैवाद्भुताश्रयाः || ११७ ||

ये त्वेते सात्त्विका भावा नानाभिनयसंश्रिताः |
रसेष्वेतेषु सर्वे ते ज्ञेया नाट्यप्रयोक्तृभिः || ११८ ||

न ह्येकरसजं काव्यं किञ्चिदस्ति प्रयोगतः |
भावो वापि रसो वापि प्रवृत्तिर्वृत्तिरेव च || ११९ ||

बहूनां समवेतानां रूपं यस्य भवेद्बहु |
स मन्तव्यो रसः स्थायी शेषाः संचारिणो मताः ||

दीपयन्तः प्रवर्तन्ते ये पुनः स्थायिनं रसम् |
ते तु संचारिणो ज्ञेयास्ते हि स्थायित्वमागताः ||

विभावानुभावयुतो ह्यङ्गवस्तुसमाश्रयः |
संचारिभिस्तु संयुक्तः स्थाययेव तु रसो भवेत् ||

स्थायी सत्त्वातिरेकेण प्रयोक्तव्यः प्रयोक्तृभिः |
सञ्चार्याकारमात्रेण स्थायी यस्मादवस्थितः ||

ये त्वेते सात्त्विका भावा नानाभिनययोजिताः |
रसेष्वेतेषु सर्वेषु ते ज्ञेया नाट्यकोविदैः ||

न ह्येकरसजं काव्यं नैकभावैकवृत्तिकम् |
विमर्दे रागमायाति प्रयुक्तं हि प्रयत्नतः ||

प्. ३७८)

भावा वाऽपि रसा वाऽपि प्रवृत्तिर्वृत्तिरेव वा |
बीभत्साद्भुतशान्तानां त्रैविध्यं नात्र कथ्यते ||

षण्णां रसानां त्रैविध्यं नानाभावरसान्वितम् |
सत्त्वप्रयोजितो ह्यर्थः प्रयोगोऽत्र विराजते ||

विदित्वा हि विराजन्ते लोके चित्रं हि दुर्लभम् |)

नानाभावार्थसंपन्नाः स्थायिसत्त्वाभिचारिणः |
पुष्पावकीर्णाः कर्तव्याः काव्येषु हि रसा बुधैः || १२० ||

एवं रसाश्च भावाश्च त्र्यवस्था नाटके स्मृताः |
य एवमेताञ्जानाति स गच्छेत्सिद्धिउत्तमाम् || १२१ ||

इति श्रीभारतीये नाट्यशास्त्रे भावव्यञ्जको नाम सप्तमोऽध्यायः ||





###########   END OF FILE  #######